17 Αυγούστου 1944, το «Μπλόκο της Κοκκινιάς»: Ποιοι το έστησαν και πόσα ήταν τα θύματα

Ένα από τα πλέον τραγικά και συγκλονιστικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στη διάρκεια της Κατοχής ήταν το Μπλόκο της Κοκκινιάς (το όνομα οφείλεται στο κόκκινο χρώμα των χωμάτων της) που έγινε στις 17 Αυγούστου 1944 από ταγματασφαλίτες, δωσίλογους και άνδρες των SS στη Νίκαια της Αττικής. Η Νίκαια, γνωστή και ως Κοκκινιά, ιδιαίτερα κατά το παρελθόν, αποτελούσε τη μεγαλύτερη προσφυγούπολη της χώρας και σύμφωνα με τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη οι κάτοικοί της πλήρωσαν το υψηλότερο τίμημα από κάθε άλλο Δήμο της Αθήνας και του Πειραιά λόγω της μαζικής τους συμμετοχής στο εαμικό αντιστασιακό κίνημα.

Τουλάχιστον 505 κάτοικοί της εκτελέστηκαν από την Ελληνική Βασιλική Χωροφυλακή, τα Τάγματα Ασφαλείας και τις γερμανικές Αρχές, σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια μαχών ή απεβίωσαν στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα εργοστάσια. Όμως το Μπλόκο της Κοκκινιάς, στις 17 Αυγούστου 1944 ξεπερνά κάθε όριο και ξεφεύγει ακόμα κι από την πιο νοσηρή και διεστραμμένη ανθρώπινη φαντασία…

Το Μπλόκο της Κοκκινιάς

Η Κοκκινιά δεν είχε δεχτεί σοβαρή επίθεση από τον Μάρτιο του 1944. Ωστόσο από τις αρχές Αυγούστου υπήρχαν επιθετικές κινήσεις Ευζώνων και Χωροφυλακής. Στις 7 και 9 Αυγούστου 1944 έγιναν μπλόκα σε Βύρωνα και Δουργούτι (συνοικία του Νέου Κόσμου) με πολλούς Έλληνες νεκρούς. Η δολοφονία ενός Γερμανού αξιωματικού στο εργοστάσιο ΦΙΞ έκανε τους συμπατριώτες του να σκοτώσουν μερικά νήπια, τα πτώματα των οποίων βρέθηκαν την επόμενη μέρα σε χωματερή του Μοσχάτου!

Εν τω μεταξύ στη Νίκαια τα μέλη του ΕΛΑΣ μάθαιναν τα γεγονότα στις άλλες συνοικίες και διανυκτέρευαν αλλού (συνήθως στο Αιγάλεω) μακριά από κατοικημένες περιοχές. Στις 15 και 16 Αυγούστου 1944 ένοπλες συγκρούσεις ανάμεσα σε Ελασίτες, αστυνομικούς και την Ειδική Ασφάλεια Πειραιά, στον συνοικισμό των «Κιλικιανών» και τα Μανιάτικα αύξησαν την ένταση στην περιοχή. Στις 02.30 π.μ. της Πέμπτης 17 Αυγούστου δεκάδες αυτοκίνητα περικύκλωσαν την Κοκκινιά από τα βόρεια του Κορυδαλλού πίσω από το Γ’ Νεκροταφείο και κατά μήκος της οδού Θηβών μέχρι τους ΣΕΚ (Σιδηρόδρομοι Ελληνικού Κράτους, πρόδρομοι του Ο.Σ.Ε.) κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής.

Τα οχήματα μετέφεραν ισχυρές δυνάμεις του Ι Τάγματος του 1ου Συντάγματος Ευζώνων με επικεφαλής τον Ταγματάρχη Γεώργιο Σγουρό, ένα μισητό στους Κοκκινιώτες πρόσωπο, Γερμανούς οπλίτες της 11ης Αεροπορικής Μεραρχίας Εδάφους (ΙΙ. Luftwaffe Felddivision) (έναν ή δύο λόχους) ενώ ο οπλισμός που είχαν ήταν πολύ βαρύς, πρωτοφανής για επιχείρηση εντός των ορίων της πρωτεύουσας. Στην επιχείρηση συμμετείχαν και άνδρες της Βασιλικής Χωροφυλακής. Για τον επικεφαλής των Ταγματασφαλιτών υπάρχει μια διχογνωμία μεταξύ Μενέλαου Χαραλαμπίδη και Ιάσονα Χανδρινού. Ο Χαραλαμπίδης γράφει ότι αρχηγός της όλης επιχείρησης ήταν ο Συνταγματάρχης Πεζικού Ιωάννης Πλυτζανόπουλος που είχε διαδεχθεί τον Βασίλειο Ντερτιλή στη διοίκηση των Ταγμάτων Ασφαλείας Αθηνών, ενώ ο Χανδρινός γράφει ότι ο Πλυτζανόπουλος και ο Σγούρος πρωτοστάτησαν στο Μπλόκο της Κοκκινιάς μαζί με τους γιους τους που ήταν Έφεδροι Ανθυπολοχαγοί.

Γύρω στις 4 π.μ. με τηλεβόες άρχισαν οι «επιδρομείς» να καλούν τους άνδρες 14 ως 60 ετών στην πλατεία της Οσίας Ξένης. Στις 9 π.μ. η πλατεία γέμισε κόσμο. Οι Ελασίτες της Κοκκινιάς ήταν αδύνατο να αντιδράσουν γιατί τα πάντα ήταν μπλοκαρισμένα. Η αυγουστιάτικη ζέστη ήταν αποπνικτική και κάτω από ουρλιαχτά και παραγγέλματα σε ελληνικά και γερμανικά διαδραματίστηκαν συγκλονιστικές στιγμές. Οι καταδότες ανάμεσα στους οποίους ήταν κι ένα πρώην μέλος της ΟΠΛΑ υπέδειξαν αρχικά όλα τα στελέχη των ένοπλων οργανώσεων: τον Λοχαγό του ΕΛΑΣ και Γραμματέα της ΚΟΒ Κιλικιανών Απόστολο Χατζηβασιλείου, τον Γραμματέα της ΚΟΒ Κοκκινιάς και αρχηγό της ΟΠΛΑ Παναγιώτη Ασμάνη, τον Θεόδωρο Περιβόλα, τις μαχήτριες Διαμάντω Κουμπάκη, Αθηνά Μαύρου κ.ά. που βασανίστηκαν με άγριο τρόπο πριν οδηγηθούν προπηλακιζόμενοι στο υφαντήριο πίσω από την πλατεία της Οσίας Ξένης, την «Μάντρα» για να εκτελεστούν με πολυβόλα από Γερμανούς του διαβόητου Βάλτερ Σιμάνα, 78 άτομα.

Την ίδια ώρα σε ένα απομονωμένο σπίτι στα «Αρμένικα» της Κοκκινιάς στην περιοχή της Νεάπολης μια μικτή ομάδα του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ παρακολουθούσε ανήμπορη ν’ αντιδράσει πίσω από τις γρίλιες. Ξαφνικά μια ριπή γάζωσε την πόρτα, η ομάδα έριξε μια χειροβομβίδα και έφυγε βαλλόμενη συνεχώς από γερμανικό πολυβόλο. Τελικά, η ομάδα με πλάγια κάλυψη από άνδρες του 7ου Λόχου με επικεφαλής τον Λοχαγό Μιχάλη Μάλλη, έφτασε στην Ευγένεια με έναν νεκρό, τον σαραντάχρονο μαχητή της ΟΠΛΑ Θεόδωρο Μακρή ή «Καφαντάρη» (ψευδώνυμο που οφειλόταν στην ομοιότητά του με τον πολιτικό Γ. Καφαντάρη). Στη συμπλοκή στα «Αρμένικα» τραυματίστηκε ένας Γερμανός Λοχαγός και μερικοί Ταγματασφαλίτες. Αυτό έδωσε την αφορμή για νέα σφαγή «εκτός καταλόγου»: 46 άνδρες και γυναίκες από τους συγκεντρωμένους, μεταφέρθηκαν στην Οσία Ξένη και εκτελέστηκαν ομαδικά σε αντίποινα, στη συμβολή των οδών Ακροπόλεως και Αρτέμιδος ενώ κάηκαν και μερικά σπίτια. Ο συνοικισμός έλαβε τότε το όνομα «Καμένα του Καραβά». Γύρω στις 18.00 το μακελειό τερματίστηκε και μια τεράστια φάλαγγα οχημάτων οδήγησε τους συλληφθέντες στο Χαϊδάρι μέσα σε οδυρμούς των συγγενών τους.

Πόσοι ήταν οι νεκροί και οι συλληφθέντες στο «Μπλόκο της Κοκκινιάς»;

Μέχρι σήμερα δεν είναι απολύτως εξακριβωμένο πόσοι ήταν οι νεκροί από το Μπλόκο της Κοκκινιάς. Η γερμανική αναφορά της Ομάδας Στρατιών Ε αναφέρει 104 «νεκρούς εχθρούς» και 3.000 συλληφθέντες. Από την άλλη πλευρά τραυματίστηκαν ένας Γερμανός Λοχαγός και μερικοί Ταγματασφαλίτες. Ωστόσο «πηγές της Αντίστασης» κατά τον Ιάσονα Χανδρινό θεωρούν ότι οι νεκροί ήταν περισσότεροι από 200. Αυτό άλλωστε αναφέρει και η προκήρυξη της Κομματικής Οργάνωσης Κοκκινιάς που κυκλοφόρησε το βράδυ της 17ης Αυγούστου 1944. Συγκεκριμένα γράφει ότι σκοτώθηκαν «200 διαλεχτά παλικάρια».

Ο Μ. Χαραλαμπίδης ανεβάζει τον αριθμό των θυμάτων μαζί με όσους στάλθηκαν στη Γερμανία και πέθαναν εκεί σε 234. Οι 67 από αυτούς ήταν νέοι ως 20 ετών… Το πλήγμα για τη συνοικία ήταν τεράστιο καθώς μάλιστα δεν σταμάτησε το ανθρωποκυνηγητό στην ευρύτερη περιοχή. Στις 18/8/1944 συνελήφθη από Ταγματασφαλίτες στη Δραπετσώνα ο Στέλιος Σπανός ή «Καρδάρας» ένας σπουδαίος μαχητής και ομαδάρχης της ΟΠΛΑ και εκτελέστηκε κοντά στον Άγιο Διονύσιο. Ήταν μόλις 18 ετών…

Αφηγήσεις αυτόπτων μαρτύρων

Στο βιβλίο του «Οι Δωσίλογοι» ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης παρουσιάζει μαρτυρίες από άτομα που έζησαν το «Μπλόκο της Κοκκινιάς». Ένας από τους «πρωταγωνιστές» της ο Θεόδωρος Βακαλόπουλος, της Ειδικής Ασφάλειας του Λάμπου πήγε στο σπίτι της Χρυσάνθης Αρχοντοπούλου ψάχνοντας τους τρεις γιους της: Γιώργο, 20 ετών, Γιάννη 18 ετών και Περικλή 16 ετών. Οδήγησε και τους τρεις στην Πλατεία Οσίας Ξένης. Τελικά εκεί εκτελέστηκε ο 18χρονος Γιάννης…

Πριν πάει στο σπίτι της Αρχοντοπούλου, ο Βακαλόπουλος είχε πάει στην πλατεία της Οσίας Ξένης. Ανάμεσα στους συγκεντρωμένους, γύρω στις 9 το πρωί ξεχώρισε τον ελασίτη Κώστα Περιβόλα, τσαγκάρη στο επάγγελμα. Αμέσως τον έβγαλε από το πλήθος και άρχισε να τον χτυπά. Στην κατάθεση του στη μεταπολεμική δίκη των υπαίτιων του Μπλόκου, ο Αβραάμ Κατεμίδης ανέφερε ότι είδε να χτυπούν τον Περιβόλα και να τον κρεμούν σ’ ένα δέντρο. Το σχοινί έσπασε και ο Περιβόλας που έπεσε στο έδαφος άρχισε να δέχεται και πάλι χτυπήματα. Κάποια στιγμή δάγκωσε τον Συνταγματάρχη Πλυτζανόπουλο ο οποίος τον έριξε κάτω και αμέσως μετά τον εκτέλεσε. Αυτή ήταν η πρώτη εκτέλεση. Ακολούθησαν δεκάδες ακόμα. Υπήρχαν κάποιοι που έδειξαν απίστευτο θάρρος λίγο πριν την εκτέλεσή τους και γλίτωσαν.

Ξεχωριστή είναι η περίπτωση του Βασίλη Τσολάκη. Ήταν ανάμεσα στους συγκεντρωμένους στην πλατεία Οσίας Ξένης. Κάποια στιγμή είδε τον Λεονάρδο Βουτσινό να περιφέρεται «εν πολιτική περιβολή με όπλο βραχύκαννο και πιστόλι», να σηκώνει διάφορα άτομα από το πλήθος και να τα παραδίδει στους Γερμανούς οι οποίοι μετά τα εκτελούσαν. Ο Βουτσινός πλησίασε τον Τσολάκη και αφού τον τράβηξε όρθιο από τα ρούχα τον χτύπησε λέγοντας: «βρε π@@στη είσαι κομμουνιστής και τώρα θα μου πεις και τους άλλους». Ο Τσολάκης τον ρώτησε «πώς ξέρει ότι είναι κομμουνιστής αφού πρώτη φορά τον βλέπει». «Κοκκινιώτης δεν είσαι ρε, κομμουνιστής είσαι» απάντησε ο Βουτσινός και δέρνοντάς τον, τον οδήγησε στη μάντρα. Ο Τσολάκης τότε πήδηξε τη μάντρα και κρύφτηκε ανάμεσα στους ηλικιωμένους που βρίσκονταν σε άλλο, ξεχωριστό μέρος. Ο Βουτσινός τον αντιλήφθηκε, τον έψαξε, τον βρήκε και τον πήγε πάλι στην ομάδα των μελλοθανάτων. Ο Τσολάκης, λίγο πριν τον εκτελέσουν πήδηξε ξανά τη μάντρα και βρέθηκε στην ομάδα εκείνων που θα οδηγούνταν στο Χαϊδάρι. Έτσι γλίτωσε!

Εκτός από περιπτώσεις σαν του Τσολάκη όμως, υπήρχαν και άλλοι που γλίτωσαν με άλλον τρόπο, συγκεκριμένα πληρώνοντας. Ο Νίκος Α., γράφει ο Μ. Χαραλαμπίδης, έδωσε τρεις χρυσές λίρες στους φύλακές του για να κάνουν τα στραβά μάτια. Στην Κοκκινιά ζούσε τότε ο μεγάλος ρεμπέτης Βαγγέλης Παπάζογλου με την, τυφλή, σύζυγό του Αγγέλα, την οποία μακάριζαν οι γειτόνισσες που δεν έβλεπε όσα γίνονταν. Ωστόσο η κυρία Αγγέλα άκουγε.

Στο βιβλίο «Τα χαΐρια μας εδώ» παραθέτει τις ανατριχιαστικές φωνές των Ταγματασφαλιτών στο Μπλόκο της Κοκκινιάς: «Πού@@ηδεεεεες…που@@νεεεεες… Στείλτε τα παιδιά σας να τα γαμ@@@ουμε… Στείλτε τα σε μας… Όποιος δεν βγει από μέσα σε τρία λεπτά, θα μπούμε μέσα και θα τον εκτελέσουμε επιτόπου. Από δεκατεσσάρω χρονώ μέχρι εξήντα να βγούνε όλοι οι πού@@ηδες έξω… Οι που@@νες οι μανάδες κι οι γυναίκες τους κι οι αδερφές τους να μας τους φέρουνε… Εμπρός καθάρματα…».

Ένας από αυτούς που έπαιξε βρόμικο ρόλο στο Μπλόκο της Κοκκινιάς ήταν ο χωροφύλακας Τηλέμαχος Τσανακαλιώτης. Οδήγησε τουλάχιστον επτά μέλη του ΕΑΜ σε θάνατο: Αθηνά Μαύρου, τον μνηστήρα της Προκόπη Τσοπάνογλου, Κωνσταντίνο Μπογδάνο, Καλλιόπη Μαγνήσαλη, Δημήτριο Στυλιανίδη και Μανώλη Δενδρινό. Ο αστυφύλακας Λευτέρης Παπανάγνου έλαβε εντολή από τον διοικητή του στο Ε’ Αστυνομικό Τμήμα να μεταβεί στον χώρο της εκτέλεσης και να φροντίσει τη μεταφορά των νεκρών στο Γ’ Νεκροταφείο. Όταν έφτασε εκεί με άλλους συναδέλφους του, απομάκρυνε ήρεμα τις γυναίκες που είχαν συγκεντρωθεί και μπήκε μόνος του στην κύρια αίθουσα. Η περιγραφή του είναι συγκλονιστική. «Το θέαμα με συγκλόνισε. Ρίγος ένιωσα σε όλο μου το σώμα. Δεν περίμενα να βρω τόσα θύματα. Πραγματικό σφαγείο. Όλο το δάπεδο του υφαντουργείου ήταν σκεπασμένο από τα κορμιά των εκτελεσμένων. Μόνο ένα διάδρομο είχαν αφήσει στη μέση σ’ όλο το μήκος της αίθουσας. Τα κορμιά των εκτελεσμένων ήταν πεσμένα μπρούμυτα το ένα δίπλα στο άλλο, σε δύο σειρές…».

Οι δίκες των υπευθύνων για το «Μπλόκο της Κοκκινιάς»

Για τους εκτελεστές και τους καταδότες έγιναν μηνύσεις μόνο για τους 19. Οι 19 «έσπασαν» σε 9 διαφορετικές δίκες όπου παρουσιάστηκαν 24 κατηγορούμενοι. Από αυτούς αθωώθηκαν οι 22. Καταδικάστηκαν ο Τηλέμαχος Τσανακαλιώτης σε 15 χρόνια φυλάκιση τα οποία στη συνέχεια μειώθηκαν σε 10 και ο Θεόδωρος Βακαλόπουλος, ερήμην, έξι φορές σε θάνατο, όσα και τα άτομα που δέχτηκε το δικαστήριο ότι κατέδωσε και εκτελέστηκαν στο Μπλόκο της Κοκκινιάς. Ο Βακαλόπουλος αιτήθηκε ανακοπή επί της αρχικής απόφασης. Έτσι οδηγήθηκε σε νέα δίκη και καταδικάστηκε σε 12 χρόνια φυλάκιση. Όμως με απόφαση του Συμβουλίου Χαρίτων η ποινή του μειώθηκε σε 5 χρόνια και αποφυλακίστηκε το 1950.

Τα θύματα της ΟΠΛΑ και οι καταδότες που εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς

Δύο από τους καταδότες, ο Δημήτρης Μ. και ο Βασίλης Μ. εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς στον ίδιο χώρο που εκτέλεσαν και τα θύματα του μπλόκου. Στις 4 Δεκεμβρίου 1944 η ΟΠΛΑ εκτέλεσε στο Άσυλο της Νίκαιας τον Λεονάρδο Βουτσινό.

Είχε προηγηθεί η εκτέλεση από την ΟΠΛΑ στις 11 Σεπτεμβρίου 1944 η εκτέλεση του πατέρα, της μητέρας και της αδελφής του καταδότη Δημήτρη Μ. εφαρμόζοντας μια μάλλον άδικη πρακτική συλλογικής οικογενειακής ευθύνης. Το ίδιο έγινε από την ΟΠΛΑ και στην Καισαριανή, όπου στις 18 Αυγούστου μέλη της σκότωσαν δύο αστυφύλακες και δύο Ταγματασφαλίτες, καθώς και την αδελφή του ενός από αυτούς. Η πρακτική της «οικογενειακής ευθύνης» είχε παγιωθεί πλέον…

Επίλογος

Το Μπλόκο της Κοκκινιάς ήταν το μεγαλύτερο και το πιο αιματηρό. Μετά απ’ αυτό, η κατοχική κυβέρνηση Ράλλη εδραίωσε τη θέση της στην περιοχή της Νίκαιας, ιδρύοντας την Υποδιεύθυνση Ειδικής Ασφάλειας Νέας Νίκαιας με 24 αξιωματικούς και 70 χωροφύλακες. Το 1956 έγιναν τα αποκαλυπτήρια μνημείου για το Μπλόκο της Κοκκινιάς, δημιουργία του κορυφαίου γλύπτη Γιώργου Ζογγολόπουλου, στην πλατεία Οσίας Ξένης. Ωστόσο, στις 17/8/1968 έγιναν από τη χούντα, που διόρισε τον ανιψιό του Πλυτζανόπουλου Νικόλαο Δήμαρχο Νίκαιας, τα αποκαλυπτήρια αναμνηστικής πλάκας που διαστρέβλωνε τα γεγονότα:

ΠΡΟΔΟΤΑΙ ΚΑΙ ΜΑΣΚΟΦΟΡΟΙ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΑΙ, ΕΑΜΙΤΑΙ, ΕΛΑΣΙΤΑΙ, ΠΑΡΕΔΩΣΑΝ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣ ΚΑΤΑΚΤΗΤΑΣ ΤΗΝ 17η ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1944 ΑΓΝΟΥΣ ΠΑΤΡΙΩΤΑΣ ΑΓΩΝΙΣΤΑΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΩΣ, ΤΕΚΝΑ ΗΡΩΪΚΑ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΚΑΙ ΕΞΕΤΕΛΕΣΘΗΣΑΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΧΩΡΟΝ ΤΟΥΤΟΝ

Τέλος, το ΠΑΣΟΚ επέλεξε την 17η Αυγούστου 1982 ημέρα της επετείου του Μπλόκου της Κοκκινιάς, ως ημέρα έναρξης της συζήτησης στην ολομέλεια της Βουλής για την ψήφιση του νόμου σχετικά με την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης.

Πηγές:

Μενέλαος Χαραλαμπίδης, «ΟΙ ΔΩΣΙΛΟΓΟΙ», Εκδόσεις αλεξάνδρεια, Ε’ έκδοση, Απρίλιος 2024
ΙΑΣΟΝΑΣ ΧΑΝΔΡΙΝΟΣ, «Το Τιμωρό χέρι του λαού», Εκδόσεις ΘΕΜΕΛΙΟ, γ’ έκδοση, 2012