Το επώνυμο “Ανδρόνικος”

Αρκετά διαδεδομένο κυθηραϊκό επώνυμο με σημαντική διασπορά, και από τα παλαιότερα στα Κύθηρα.
Το επώνυμο προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό βαφτιστικό Ανδρόνικος, με το οποίο είναι γνωστοί πολλοί επιφανείς Έλληνες από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, με παρουσία στα ελληνιστικά βασίλεια της Ανατολής, απ’ όπου πέρασε στη Ρώμη και το Βυζάντιο, για να γίνει ένα από τα συνηθισμένα βαφτιστικά στη Βυζαντινή αυτοκρατορία και όνομα πολλών αυτοκρατόρων. Από τη ρωμαϊκή εποχή είναι γνωστό και ως επώνυμο. Ο Λίβιος Ανδρόνικος, Ρωμαίος ποιητής του 3ου αι. π.Χ., είναι ελληνικής καταγωγής. Το όνομα κυριαρχεί και στο έπος του Διγενή Ακρίτα, ενώ αναφέρεται και χωριό Ανδρονίκιον κοντά στην Καισάρεια (σημ. Endurluk), όπου, στις αρχές του 20ού αι., ζούσαν 400 ελληνικές οικογένειες.

Το επώνυμο αναφέρεται σε πηγές από την Κρήτη με τη μορφή Ανδρονικόπουλος. Το 1299, μεταξύ των απελευθερωθέντων βιλάνων στη συνθήκη Ενετών–Καλλέργη, περιλαμβάνεται και ο Joannes Andronicopulo f. Costa. Στον ίδιο κατάλογο περιλαμβάνεται και ένας Papandronicopulo, που έχει βέβαια την ίδια ρίζα. Το 14ο αι. αναφέρεται στην Κορώνη ο νοτάριος Pietro de Androniciis (cancelliere de Corone). Σύμφωνα με την παράδοση το επώνυμο έφθασε στα Κύθηρα από την Πελοπόννησο με την πτώση της στους Τούρκους το 1460, οι αναφορές όμως από την Κρήτη είναι πολλές, ώστε να μην αποκλείεται και το επώνυμο αυτό να προέρχεται από τη μεγαλόνησο. Σε κατάλογο στρατευσίμων της περιοχής Χανίων του 1536 αναφέρεται συχνά το επώνυμο (Vassili Andronico, ser Michali Andronicopulo, και Costa, Marco, Manoli). Το 16ο αι. αναφέρεται στην Κρήτη επίσης ο κυρ Νικόλας Ανδρόνικος λέγος (=λεγόμενος) Σταυράκης.
Το επώνυμο εμφανίζεται και στη Βενετία, όπου έχει μάλιστα αρκετές αναφορές στις πηγές. Αναφέρονται οι Dimitri D’ Andronico (1521), Manoli Andronico, Andronico dalla Cania (1507), Maria D’ Andronico, Zuanne d’ Andronico και Petrunella d’ Andronico μεταξύ 1499-1505. To 1533 αναφέρεται και ο Paulo di Andronico. Με τη μορφή Andronicopulo είναι μεταξύ των αστών των Χανίων το 1644 στην απογραφή του Trivan. Το επώνυμο συνεχίζει να παρουσιάζεται στην Κρήτη μέχρι το 18ο αι. Ο Κυριάκος Ανδρόνικος εκ Χάνδακος αναφέρεται σε έγγραφο του 1713.
Στα Κύθηρα το επώνυμο αναφέρεται από το 16ο αι. Σε διαθήκη που γίνεται στο Μανιτοχώρι, στη μονή Αγίου Ελευθερίου, στις 14 Ιανουαρίου 1565, αναφέρεται η «κυρά Καλή θυγατέρα ποταί Νηκολάου Ανδρονίκου». Το 18ο αι. το επώνυμο εμφανίζεται στα Κύθηρα με πολλούς πλέον κλάδους και κύρια παρουσία στην περιοχή Γουρία (Κουσουνάρι) από το 1721, ενώ αργότερα υπάρχει παρουσία στα Φριλιγκιάνικα (την εποχή αυτή ονομάζονται Κυπέρι), τον Ποταμό και τη Χώρα.15 Το 1799 ο ιερέας Δημήτριος Ανδρόνικος από το Κουσουνάρι γίνεται η αφορμή για να ξεσπάσουν ταραχές στο πανηγύρι του Αγίου Θεοδώρου, που καταλήγουν στους φόνους των ευγενών Τζανέτου και Παναγιωτάκη Κασιμάτη από χωρικούς, οι οποίοι εξαγριώθηκαν από την προσβλητική συμπεριφορά των ευγενών αυτών προς τη σύζυγο του ιερέως. Αργότερα, το 19ο αι., το επώνυμο εμφανίζεται και στο Μυλοπόταμο. Ο καπετάνιος του πλοίου «Παναγία Μυρτιδιώτισσα» Παν. Ανδρόνικος (1824-1827) είναι πιθανόν να κατάγεται από την περιοχή αυτή, αν και δεν υπάρχουν μαρτυρίες γι’ αυτό.
Αργότερα το επώνυμο γίνεται πολύκλαδο και παρουσιάζεται σε πολλές περιοχές του νησιού, είναι δε μεταξύ των πρώτων που ανιχνεύονται στην Αυστραλία, όπου οικογένειες Ανδρόνικων ασχολούνται με το εμπόριο τσαγιού και καφέ και κυριαρχούν από το 19ο αι. στον κλάδο. Από τους Ανδρόνικους αυτούς προέρχονται και οι Ανδρόνικοι στην Αγγλία. Στη Σμύρνη επίσης υπάρχει παρουσία του επωνύμου ανάμεσα στην πολυπληθή κυθηραϊκή παρουσία εκεί. Από κυθηραϊκή οικογένεια της Σμύρνης κατάγεται ο μεγάλος αρχαιολόγος Μανόλης Ανδρόνικος, η οικογένεια του οποίου κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη μετά την καταστροφή. Mία αδελφή του, η οποία ζούσε στην Κυψέλη, στην Αθήνα, μέχρι το τέλος του 20ού αι., γνώριζε λεπτομέρειες για την κυθηραϊκή καταγωγή της οικογένειας. Το επώνυμο εντοπίζεται μέχρι την Οδησσό (αναφέρεται ο έμπορος Γεώργιος Ανδρόνικος από τη Βιέννη, 40 ετών το 1791) χωρίς να είναι γνωστός ο τόπος καταγωγής του.
Εκτός από τα Κύθηρα το επώνυμο ανιχνεύεται και στα Αντικύθηρα, αναφέρεται όμως ότι εκεί έφθασε από τη Γαύδο της Κρήτης στα τέλη του 18ου-αρχές 19ου αιώνα.
Εκτός των Κυθήρων και Αντικυθήρων, το επώνυμο αναφέρεται και σε άλλα μέρη της Ελλάδος. Στη Ζάκυνθο μαρτυρείται ότι έφθασε από την Κρήτη, το ίδιο και στην Κέρκυρα, όπου υπάρχει αναφορά από το 1683 για τον Luka Andronico και την Anezina Andronicopula.
Σήμερα στα Κύθηρα το επώνυμο έχει παρουσία στη Χώρα, τον Ποταμό, τα Φατσάδικα και το Μυλοπόταμο, ενώ υπάρχουν αρκετοί με το επώνυμο αυτό στην Αθήνα, Αυστραλία και τις ΗΠΑ με καταγωγή από τα Κύθηρα και τα Αντικύθηρα, αλλά και στη Μεγ. Βρετανία, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Στα Αντικύθηρα μία μόνο οικογένεια φέρει το επώνυμο και ελάχιστες στην περιοχή των Αθηνών με καταγωγή από τα Αντικύθηρα.

Στο βιβλίο μας, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ αναφέρονται τα παρακάτω πρόσθετα και σημαντικά για το επώνυμο αυτό στοιχεία.

Για το επώνυμο αυτό είχαμε αναφέρει στην α’ έκδοση των Κυθηραϊκών Επωνύμων ότι ήταν ανάμεσα σε αυτά για τα οποία η παράδοση ανέφερε ότι περιλαμβανόταν στα επώνυμα των οικογενειών, τα οποία έφθασαν στα Κύθηρα με την πτώση της Πελοποννήσου στους Τούρκους το 1461. Σύμφωνα με τα νέα στοιχεία της έρευνας για άλλη μία φορά η παράδοση δεν είναι ακριβής. Να αναφερθεί εδώ επί τη ευκαιρία αυτή ότι οι αναφερόμενες παραδόσεις σχετικά με τις οικογένειες στα Κύθηρα και την πρώτη τους εμφάνιση στο νησί περιορίζονται ουσιαστικά στις παρατηρήσεις του Ι.Π.Κασιμάτη7, οι οποίες βασίστηκαν στις παραδόσεις των οικογενειών των Κυθήρων και όχι σε αρχειακή ή άλλης μορφής έρευνα. Δεδομένου του χαμηλού μορφωτικού επιπέδου ειδικά κατά τη μακρά περίοδο της Ενετοκρατίας, δεν είναι καθόλου παράδοξο πως οι περισσότερες από τις παραδόσεις αυτές, τόσο, όσον αφορά ετυμολογικές προσεγγίσεις, όσο και τις πρώτες εμφανίσεις των οικογενειών στο νησί, δεν φαίνεται να στηρίζονται σε οποιοδήποτε ιστορικό στοιχείο, αλλά αποτελούν απλά εικασίες και προσωπικές προσεγγίσεις κάποιων από τα μέλη των οικογενειών αυτών με τα οποία είχε έρθει σε επαφή ο συγγραφέας της πρώτης ουσιαστικά προσπάθειας για διερεύνηση του θέματος, η οποία ήταν κυρίως λαογραφικού χαρακτήρα.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τα στοιχεία των ερευνητών σχετικά με ειδικά θέματα Κυθηραϊκής ιστορίας, το επώνυμο Ανδρόνικος θα πρέπει να συγκαταλεχθεί ανάμεσα στα παλαιότερα στα Κύθηρα, αφού εντοπίζεται σ’ αυτά τουλάχιστον από το 14ο αι, ενώ η οικογένεια συγκαταλέγεται ανάμεσα στις ισχυ-
ρότερες στο νησί8. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι είναι πιθανόν να είναι μία από τις οικογένειες, τις οποίες βρήκαν στα Κύθηρα οι πρώτοι Ενετοί κύριοι του νησιού, όταν το κατέλαβαν από τους Βυζαντινούς μετά τις σταυροφορίες. Προς αυτό συντείνει και ο καθαρά Βυζαντινός χαρακτήρας του επωνύμου και είναι γνωστό ότι στα Κύθηρα σώζονται πολλά Βυζαντινά επώνυμα με ρίζες ακόμη και πολλούς αιώνες προγενέστερα της ενετικής κατάκτησης.
(πρβλ. Τριφύλλης, Ουρανός κ.α.)

Ε. Π. ΚΑΛΛΙΓΕΡΟΣ

7 Ιω. Π. Κασιμάτη, δημοδιδασκάλου, Από την παλαιά και σύγχρονη Κυθηραϊκή ζωή, Μέρος πρώτον, Θρύλοι, παραδόσεις και χρονικά του Κυθηραϊκού λαού, έκδοσις Δευτέρα επιμ. Παν. Ι. Κασιμάτη, Αθήναι 1978. Ειδικότερα σελ. 304 επόμ.
8 Κώστας Γ. Τσικνάκης, Από την Κρήτη στα Κύθηρα. Η οικογένεια Κασιμάτη. Ανάτυπο από τα πρακτικά του Η’ Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου, Αθήνα 2009, Τόμ. ΙΙΙ, σελ. 12. Αναφέρεται σε σχετικές έρευνες δημοσιευμένες εις: G. Pojago, Le leggimunicipali delle Isole Ionie dall’ anno 1386, fino alla caduta della Republica Veneta, τόμ.3 Leggi municipali di Cerigo, Κέρκυρα 1848 σ.4 και C.N. Sathas, Documents ine’dits
relatives a l’historie de la Grece au moyen age, τόμ. 5, Παρίσι 1883, σ. 53.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.