Το επώνυμο “Βενέρης”

Επώνυμο με μεγάλη διάδοση και απ’ αυτά που σημάδεψαν τη ζωή των Κυθήρων για πολλούς αιώνες μετά την απώλεια του νησιού από τους Βυζαντινούς και την κατάκτησή του από τους Ενετούς. Συνδέθηκε με την κυθηραϊκή ιστορία, λόγω της μακραίωνης παραμονής της οικογενείας Βενέρη στο προσκήνιο της ιστορίας αυτής.

Ετυμολογικά το επώνυμο έλκει την καταγωγή του από τη θεά Αφροδίτη, που ονομαζόταν Venus, -eris στο ρωμαϊκό πάνθεον. Από το όνομα της θεάς, λοιπόν, προέρχεται και το βαφτιστικό Venerius1 και από αυτό τα βαφτιστικά Venerio, Venere, Venero, Venerando2 και το επώνυμο έπειτα Venier. Μάλιστα, στη θεά του έρωτα και τη λατρεία της οφείλεται και η προσπάθεια του οίκου Βενιέρ αργότερα να συνδέσουν την οικογένειά τους με την Αφροδίτη. Μετά την κατάκτηση των Κυθήρων, όπου λατρευόταν η θεά από την αρχαιότητα, προσπάθησαν να βρουν τρόπο ν’ αποδείξουν ότι και οι ίδιοι είχαν κατ’ ευθείαν καταγωγή από τη θεά Αφροδίτη!

Η απώτερη καταγωγή των Βενιέρων τοποθετείται στην Κωνσταντινούπολη, απ’ όπου μετεγκαταστάθηκαν στην Ιταλία. Oι ιστορικοί θεωρούν ότι η αρχική εγκατάσταση ήταν η πόλη Βιτσέντζα και η περιοχή της Παβίας, απ’ όπου έφυγαν για τη Βενετία μετά την επιδρομή του Αττίλα. Οι Venier ή Venerius αναφέρονται στη Βενετία από το 912. Tο παλαιότερο έγγραφο, στο οποίο γίνεται μνεία της οικογενείας, χρονολογείται από το 1009. Eίναι μία «δήλωση πεπραγμένων της Νεαπόλεως» και αναφέρεται σε έναν Πέτρο Βενιέρ(η).3 Ο κλάδος της Βενετίας αποκτά μεγάλη ισχύ και αναδεικνύονται από αυτόν τρεις δόγηδες της Γαληνοτάτης, ο Αντώνιος Α΄(1382-1400), ο Φραντζέσκος Β΄(1554-1556) και ένας από τους πλέον διακεκριμένους δόγηδες, ο Σεβαστιανός Γ΄(1577-1578). Όταν οι σταυροφόροι εισέβαλαν στο Βυζαντινό κράτος και κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη το 1204, η Βενετία ήταν μεν ένα ισχυρό κράτος, στηριζόταν όμως στις μεγάλες οικογένειες, προς τις οποίες απευθύνθηκε για να αναλάβουν την κατάληψη βυζαντινών κτήσεων για λογαριασμό της. Τότε ο Μάρκος Βενιέρης κατέκτησε τα Κύθηρα το 1207 από τον οίκο των Ευδαιμονογιάννη της Μονεμβασίας και ανακηρύχθηκε Μαρκήσιος των Κυθήρων, με μια κίνηση, που χαρακτηρίστηκε από πολλούς ιστορικούς ως τυχοδιωκτική. Οι Ευδαιμονογιάννηδες συνέχισαν πάντως να διεκδικούν δικαιώματα στα Κύθηρα, σύμφωνα μάλιστα με νεότερες ιστορικές απόψεις, διατήρησαν στην κατοχή τους το νησί μέχρι το 1237. Tελικά, διαβλέποντας την αδυναμία του Βυζαντινού κράτους να διατηρήσει την εξουσία του σε τόσο απομακρυσμένες περιοχές, ο Νικ. Ευδαιμονογιάννης πάντρεψε την κόρη του με ένα μέλος της οικογενείας των Βενιέρ, το Βαρθολομαίο Μάρκου Βενιέρ, και του έδωσε προίκα τα Κύθηρα.4 Έτσι η ενετική αυτή οικογένεια άσκησε την κυριαρχία της στο νησί συνεχώς, εκτός από μία βραχεία περίοδο (1269-1309), όποτε το νησί επανήλθε στην κυριαρχία των Βυζαντινών πριν χαθεί οριστικά γι’ αυτούς. Το 1309 οι εγγονοί του Βαρθολομαίου Βενιέρη, Γαβριήλ, Βαρθολομαίος, Πέτρος και Νικόλαος, μοίρασαν τα Κύθηρα μεταξύ τους. Το 1364 οι αδελφοί Τίτος και Θεοδωρέλος Βενιέρη, οι οποίοι ήταν συγκυρίαρχοι τότε των Κυθήρων, αλλά διέμεναν στην Κρήτη,5 συμμετείχαν στη μεγάλη επανάσταση εναντίον της Βενετίας και μετά την αποτυχία της, είχαν την τύχη των υπολοίπων Ενετοκρητικών που συμμετείχαν σ’ αυτήν και αποκεφαλίστηκαν το 1365. Ο αδελφός τους Μάρκος πέθανε εξόριστος το 1367, ενώ ο άλλος αδελφός τους, ο Πέτρος,6 που διοικούσε τα Κύθηρα, αναγκάστηκε να τα παραδώσει στον ενετικό στόλο, και έτσι το νησί περιήλθε τότε στην ενετική πολιτεία. Αργότερα, το 1376, η Βενετία αναγνώρισε στους δύο γιους του Πέτρου, Φραγγίαν και Παύλο Βενιέρη, κυριαρχικά δικαιώματα στο νησί, αλλά στα 13 από τα 24 καράτια (φέουδα), που το χώρισαν τότε, κρατώντας τα υπόλοιπα 11. Αργότερα, η κυριαρχία των Κυθήρων περιήλθε σε άλλο κλάδο της οικογενείας, αυτόν του Αγίου Μωυσέως και τον Βλάσσιο Αντωνίου Βενιέρη, ο οποίος, με το θάνατό του, το 1540, κληροδότησε τα μερίδιά του στα Κύθηρα στους γιους του, Μάρκο, Βερνάρδο, Μωυσή και Φραγγία. Αυτοί, με τη σειρά τους, στις αρχές του 16ου αι. (1502 ή 1530) παρέδωσαν οριστικά το μερίδιό τους στο ενετικό δημόσιο. Στην οικογένεια των Βενιέρων ανήκαν και πέντε από τους διατελέσαντες προβλεπτές στα Κύθηρα, οι Πέτρος (1361-13630, Μωυσής (1593), Λουνάρδος (1662), Μάρκος (1708) και Νικόλαος (1729).7

Αυτή ήταν συνοπτικά η ιστορία της οικογενείας Βενιέρ στα Κύθηρα μέχρι την παράδοση της κυριαρχίας του νησιού στη Βενετία, η παρουσία όμως της οικογενείας αυτής στα Κύθηρα δεν σταμάτησε εκεί, καθώς συνεχίστηκε και στους επόμενους αιώνες και άφησε ουσιαστικά ίχνη και στον ονοματολογικό χάρτη των Κυθήρων. Φαίνεται ότι πολύ σύντομα πολλά μέλη της οικογενείας αυτής εξελληνίστηκαν, όπως συνέβη με τις περισσότερες ιταλικής καταγωγής οικογένειες στον ελληνικό χώρο, και έγιναν ορθόδοξοι. Ήδη από την επανάσταση του Αγίου Τίτου, το 1364, οι αδελφοί Βενιέρη ταύτισαν τις τύχες τους, όπως και πολλοί άλλοι ενετικής καταγωγής ευγενείς, με τους ντόπιους, στρεφόμενοι εναντίον της Βενετίας για να πληρώσουν τελικά με το κεφάλι τους την κίνησή τους αυτήν. Την έλξη που ασκεί η ορθοδοξία σε μέλη της οικογενείας αποδεικνύει η στάση του Μπλάζιο Βενιέρ (1424-1449),8 διαδόχου του Φραγγία Βενιέρ, που, γέροντας πλέον, έζησε στη μονή Οσίου Θεοδώρου χαρακτηριζόμενος «φιλοκκλήσιος και φιλομόναχος». Άλλη παρόμοια περίπτωση είναι της μοναχής Μαρίας Βενιέρη, η οποία, ύστερα από ερωτική απογοήτευση, όταν νόμισε ότι χάθηκε ο αγαπημένος της στον πόλεμο, στον οποίο υπηρετούσε ως αξιωματικός του ενετικού στρατού, έγινε μοναχή και έκτισε το μοναστήρι της Παναγίας στο Κακοπέτρι. O αξιωματικός επέστρεψε τελικά, αλλά ήδη η Μαρία Βενιέρη είχε γίνει μοναχή και αρνήθηκε να απαρνηθεί το χρίσμα, οπότε έλαβε από αυτόν το χρηματικό ποσό που χρειαζόταν για την ανέγερση του μοναστηριού.9

Το 16ο αι. έγινε γνωστός και ο κληρικός Κυριακός Βενιέρης (1540-1600), ο οποίος έγραψε χριστιανικές ομιλίες, τραγωδίες και άλλα βιβλία. Άλλοι γνωστοί Κυθήριοι με το επώνυμο αυτό είναι, ο Δομένικος Βενέρης,10 ο οποίος το 1752 χορηγεί τη δαπάνη για την έκδοση βιβλίου και ο Δημήτριος Βενέρης,11 λόγιος, που συνέγραψε ιταλική γραμματική το 1799 στην Τεργέστη. Λίγο αργότερα αναφέρονται και δύο εκπρόσωποι της οικογενείας, που φθάνουν στο μητροπολιτικό θρόνο των Κυθήρων. Ο Μακάριος Βενιέρης αρχιερατεύει το 17ο αι., όμως τα χρόνια της αρχιερατείας του δεν είναι γνωστά (πιθανότατα ανήλθε στο θρόνο στο τέλος του 1650 ή αργότερα). Είναι, πάντως, μητροπολίτης το 1656. Το 1697 ανέρχεται στον κυθηραϊκό θρόνο ο Νεκτάριος Βενιέρης, ο οποίος παραμένει σ’ αυτόν περίπου μέχρι το 1721.12

Η οικογένεια Βενιέρη, εκτός από τα Κύθηρα, γίνεται πολύκλαδη και στην Κρήτη, στην οποία υπάρχουν εκαντοντάδες αναφορές την ίδια εποχή με τα Κύθηρα, δηλαδή από το 13ο αι. Πολλές από αυτές μάλιστα αφορούν κλάδους που είχαν σχέση ή συγγένεια με τους κλάδους των Κυθήρων. Στην απογραφή του Trivan (1644) οικογένειες Βενιέρων αναφέρονται μεταξύ των ενετών ευγενών του Χάνδακα, αλλά και των αστών στα Χανιά.13 Είναι φυσικό ότι η μεγάλη εξάπλωση της οικογενείας στην Κρήτη οδήγησε στο να αναφέρονται πολλοί ευγενείς, αλλά και αστοί14 και χωρικοί ακόμη, οι οποίοι είτε έχασαν την ευγένεια είτε έλαβαν το επώνυμο ως νόθοι ή κολίγοι ευγενών. Και στα Κύθηρα η πορεία της οικογενείας υπήρξε παρεμφερής. Άλλοι αναφέρονται μεταξύ των ευγενών των Κυθήρων, όπως οι Marco και Nicolo Venier, που μετέχουν στο Συμβούλιο των ευγενών το 1573,15 και άλλοι μεταξύ των αστών και των χωρικών του νησιού. Σε συμβόλαια του 16ου αι. αναφέρονται πολλά μέλη της οικογενείας, που δεν ανήκουν στους ευγενείς, να έχουν περιουσία στις περιοχές Μανιτοχώρι, Κακή Μέλισσα, Κατοχώρι, Άγ. Ηλίας, Μέσα Βούργο κ.α.16 Ασφαλώς και στα Κύθηρα από τις λίγες αρχικά οικογένειες ευγενών προέκυψαν στη συνέχεια και άλλες ή από νόθους, καθώς αυτοί ήταν «της μόδας» την εποχή αυτή, ή από κολίγους, που έπαιρναν τα επώνυμα των ευγενών στην κυριαρχία των οποίων βρίσκονταν. Αναφέρονται πολλές περιπτώσεις νόθων. Χαρακτηριστικά, στις Αλεξανδράδες, το 1724, αναφέρεται ο Jani Veneri, naturale ci Ceranas q. signor Matio17 (Γιάννης Βενέρης τση Κεράνας, νόθος του π. Ματθαίου) και το 1721 ο Nicolo Venier, νόθος της Stamatula Volo στη Χώρα.18 Αυτές είναι δύο μόνον από τις πολλές περιπτώσεις νόθων σε μια εποχή που το «άθλημα» αυτό ανθούσε ανάμεσα στους ευγενείς.

Με την κοινωνική  θέση της οικογενείας στο νησί είναι φυσικό και η κύρια εγκατάστασή τους να είναι αρχικά στις κύριες οχυρωμένες θέσεις των Κυθήρων. Αργότερα, όταν αρχίζουν να διαμορφώνονται οι σημερινοί οικισμοί του νησιού, οικογένειες Βενιέρων φαίνονται να κατοικούν στη Χώρα, αλλά να έχουν περιουσίες σε όλο σχεδόν το νησί. Στο Μανιτοχώρι, το σπίτι που αναφέρεται σήμερα ως «Πύργος των Βενιέρ», που διέθετε ζεματίστρα για την απόκρουση επιτιθεμένων, ήταν μία από τις κύριες κατοικίες κλάδου της οικογενείας. Από το 16ο αι. αναφέρονται ενδεικτικά τα ονόματα των Μάρκου Βενέρη του Γαμπριόλες (1564), Μάρκου Βενέρη του Ιωάννη (1564), και Μάρκο Βενέρη του Γεώργη (1564), που προκύπτουν από συμβόλαια της εποχής.19 Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εγκατάσταση της οικογενείας στο Δρυμώνα, καθώς εκεί αναφέρονται να έχουν τίτλους ευγενείας όσοι ανιχνεύονται να κατοικούν στο χωριό αυτό το 18ο αι., ανήκουν δε όλοι στον κλάδο των Cojaco. Tο 1721 αναφέρονται στο Δρυμώνα, στην ενορία της Αγίας Μαρίνας, ο signor Manoli Venier q. Zorzi και το 1753 ο signor Zorzi Venier q. Emmanuel Rubi. Το 1788 αναφέρονται στην ίδια ενορία οι Paulo, Nicolo, Giorgi Venier q. Gianni Cojaco,20 χωρίς τίτλους ευγενείας, τους οποίους φαίνεται απώλεσαν εν τω μεταξύ.

Το επώνυμο εξακολουθεί να ανιχνεύεται σε πολλές περιοχές των Κυθήρων το 19ο αι. και μέχρι σήμερα, και είναι εκατοντάδες οι απόγονοι της οικογενείας στα Κύθηρα και τη διασπορά τους. Από τα μέσα του 19ου αι. το επώνυμο αναφέρεται και στη Σμύρνη. Εκεί, κατά την καταστροφή το 1922, κατακρεουργείται από τους Κεμαλικούς ο ιερέας Παρθένιος Βενέρης.21 Από τη Σμύρνη προέρχονται και πολλές σημερινές οικογένειες, που κατοικούν στην Αθήνα και σε άλλες περιοχές στην εποχή μας, πολλές από τις οποίες μάλιστα αγνοούν την κυθηραϊκή καταγωγή τους. Φυσικά το επώνυμο έχει εξάπλωση από πολύ παλαιά σε πολλές περιοχές και ειδικά στο νησιωτικό χώρο, έτσι που σήμερα να είναι σχεδόν αδύνατο να προσδιορισθεί με ασφάλεια η καταγωγή σε πολλές από τις περιπτώσεις. Από την κυθηραϊκή διασπορά το επώνυμο αναφέρεται και στην Αίγυπτο, τις ΗΠΑ και την Αυστραλία. Στις δύο τελευταίες χώρες οι κυθηραϊκής καταγωγής μετανάστες με το επώνυμο  αυτό είναι πολλοί, από τους οποίους μάλιστα αρκετοί έχουν αφομοιωθεί πλήρως και έχουν παύσει να έχουν σχέση με τα Κύθηρα, πιθανότατα και γνώση της καταγωγής τους. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να αναφερθεί μία χαρακτηριστική περίπτωση, αυτή του Τζέιμς Βενέρις, ο οποίος, υπηρετώντας στον αμερικανικό στρατό στον πόλεμο της Κορέας, συνελήφθη από τους Κινέζους αιχμάλωτος και παρέμεινε στη χώρα αυτή. Στην επαρχία Τσινάν έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο, παντρεύτηκε τρεις φορές και έκανε οικογένεια, αλλά γνωρίζει καλώς τα της καταγωγής του, παρ’ όλο που είχε γεννηθεί στις ΗΠΑ.22

Από την Κρήτη κατάγονται οι Βενέρηδες στη Ζάκυνθο,23 ενώ στα Αντικύθηρα έφθασαν από τα Κύθηρα.24 Από την οικογένεια αυτήν υπάρχουν τρεις οικογένειες στην περιοχή Αθηνών.

Στα Κύθηρα σήμερα το επώνυμο αναφέρεται στα χωριά Χώρα, Πούρκο, Δρυμώνας, Κεραμουτό και Ποταμός, ενώ και στην Αθήνα υπάρχουν πολλές οικογένειες με κυθηραϊκή καταγωγή.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Κρητικά επώνυμα,σελ.74-77.

2. Αναφέρονται ενδεικτικά ως βαφτιστικά στους Venerio Balbo (1304), Βενιέρη Δάνδολο και Βενιέρη Τζες (1583). Βλ. Βενετοκρατούμενη Aνατολή, σελ. 41, 71.

3. Iστορία, A΄, σελ. 207.
4. Αναφέρεται σε έγγραφο του 1353 ότι ο Βαρθολομαίος Βενιέρης νυμφεύεται θυγατέρα έλληνα ευγενούς και παίρνει προίκα τα Κύθηρα. Σπ. Θεοτόκης, Ιστορικά Κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εις τα Aρχεία της Bενετίας, Mνημεία Eλληνικής Iστορίας, Aθήνα 1936, σελ. 13.

5. Σε έγγραφο του 1363 αναφέρονται οι αδελφοί Gabriel, Tito και Theodorello Venerio στο χωριό Dafnes. Βλ. Régestes, σελ. 24, 81 κ.α. (στο ίδιο έργο αναφέρονται πολλές περιπτώσεις με το επώνυμο στις μορφές Venier Venerio, αρκετές από τις οποίες αφορούν την οικογένεια των Κυθήρων).
6. Κατ’ άλλους εξάδελφος. Βλ. και Ιστορία, Γενεαλογικά δένδρα οίκου Βενιέρ, Β΄, πίν. 1, 2 και 3, στα οποία αναφέρονται όλοι οι Βενιέρ των οίκων Νασιγκουέρα, Κογιάκο, που έχουν σχέση με τα Κύθηρα.

7. Iστορία, Β΄, σελ. 271, 273, 274.

8. Βενετική παρουσία, σελ. ΙΒ 24. Στο Χρονικό του Χειλά αναφέρεται για τον Μπλάζιο Βενιέρ ότι «…ήκουσε περί του Αγίου Θεοδώρου την ευλάβειαν και τα λεγόμενα θαύματα επειδή ήταν φιλοκκλήσιος και φιλομόναχος και επήγεν εκεί εις προσκύνησιν του Αγίου…».

9. Kυθηραϊκή ζωή, σελ. 167, 168.
10. Ιστορία, Β΄, σελ. 205. Στην Ακολουθία της Μυρτιδιωτίσσης (έκδ. 1744) αναφέρεται: «αντεγράφη παρά του ελαχίστου δούλου αυτής μακαρίου ευγενούς Δομενίκου Βενιερίου πλείστοις και εξαισίοις τερατουργήμασι ευεργετηθέντος παρά της Αγίας αυτής εικόνος….».

11. Iστορία, σελ. 197.
12. Συνοπτική ιστορία, σελ. 124, 125. O ίδιος, Σκέψεις γύρω από το Μητροπολιτικό θρόνο των Κυθήρων,

Κυθηραϊκά, φ. 113, Μάρτιος 1998, σελ. 8.

13. Η παρά τω Trivan απογραφή, σελ. 45, 54.

14. Για παράδειγμα, το 1573, αναφέρεται ο φούρναρης Μανούσος Βενέρης στο Χάνδακα. Βλ. Αγγ. Πανοπούλου, Παρασκευή και πώληση ψωμιού στην πόλη του Xάνδακα, Άνθη Xαρίτων, 1998, σελ. 4878.
15. Kythera, σελ. 54.
16. Εμμ. Κασιμάτης, σελ. 112, 176, 269, 228, 319.
17. Απογραφές Kυθήρων, Β 312.

18. Ό.π., Α 133.
19. Eμμ. Kασιμάτης, σελ. 92, 112, 165, 402, 176, 197 κ.α.

20. Απογραφές Kυθήρων, Η 639, Η 640, Η 641.

21. Kυθηραϊκή παροικία, σελ. 379.
22. Αν. Πήλιας, Από το Δρυμώνα στο…Πεκίνο. Η συγκλονιστική ιστορία ενός Τσιριγώτη από το Δρυμώνα που διέπρεψε στην Κίνα, Κυθηραϊκά, φ. 141, Οκτώβριος 2000, σελ. 8.

23. Kρητικά επώνυμα, ό.π., σελ. 379.

24. Χαρ. Νικολακάκης, Περί της νήσου Aντικυθήρων, Θεσσαλονίκη 1963, σελ. 26.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.