“Η ζυγαριά να είναι χαλασμένη και ο μπακάλης να το ξέρει”

Θεωρώ τη φράση του τίτλου τον πιο σύντομο, περιεκτικό και πλήρη ορισμό του Λαϊκισμού. Συγχρόνως, η φράση υπογραμμίζει πως, ό,τι κάνει αποκρουστικό τον λαϊκισμό είναι ακριβώς αυτή η εξαπατητική επίγνωση, η κυνική υστεροβουλία αυτών που τον μετέρχονται. Αυτή η άκρα ιδιοτέλεια της χρησιμοποίησής του προς ίδιον όφελος. Κάτι που επαληθεύει τον αφορισμό: “Τον λαϊκισμό τον μετέρχονται οι μεγάλοι και τον υφίστανται οι μικροί”.

Εξάλλου η πιο εμφανής μορφή του λαϊκισμού είναι η πολιτική πρακτική της λειτουργίας του ως βάσης ενός κοινωνικού χειραγωγικού συμβολαίου, σύμφωνα με το οποίο οι πολιτικοί παρέχουν απλόχερα κρατικές προσόδους  σε ομάδες ή άτομα, με αντάλλαγμα τη ψήφο τους. Υπομιμνήσκει, συγχρόνως, ο λαϊκισμός τη φιλόξενη θαλπωρή του πολιτικού γραφείου. Παραπέμπει σε μια  αποζημιωτική επανορθωτική δικαιοσύνη απέναντι “στα δικά μας παιδιά”. Απαιτεί την φροντίδα για τον φίλο, τον κουμπάρο, τον συγχωριανό…

Έτσι, και παίζοντας με τις έννοιες, στη γλώσσα των λαϊκιστών: Το πατερναλιστικό και πελατειακό κράτος αποκαλείται φιλολαϊκή πολιτική, η κάθε συντεχνιακή ρύθμιση συνδέεται με την έννοια της κοινωνικής προστασίας, η προσοδοφορία ορίζεται ως λαϊκό δικαίωμα και η καταπάτηση των νόμων ως επαναστατική ανυπακοή.

Κατά τα άλλα, ο λαϊκισμός είναι ένα σύνολο κοινωνικών αντιλήψεων και συμπεριφορών, που περιλαμβάνει τον εξισωτισμό (την επιθυμία ισοπέδωσης προς τα κάτω), την αναζήτηση του ατομικού βολέματος εκτός νόμων και εις βάρος του κοινού συμφέροντος, την ολοκληρωτική αποποίηση κάθε ατομικής ευθύνης και τη συστηματική αφαίμαξη προσόδων από το κράτος.

Το θέσφατο ότι  “ο λαός είναι υπεράνω των θεσμών”  δείχνει πόσο ο λαϊκισμός αντιβαίνει στην έννοια του κριτικά και ορθολογικά σκεπτόμενου πολίτη. Κι ακόμα τη διαμετρική αντίθεση ανάμεσα στη θεσμική λογική που κανοναρχεί, ελέγχει, ιεραρχεί προτεραιότητες  και στη λαϊκίστικη λογική που απορρυθμίζει, ισοπεδώνει και χυλοποιεί.

Κατά τον Ernesto Laclau, Αργεντινό κορυφαίο  μελετητή του φαινομένου, η λαϊκιστική λογική, είτε προέρχεται από τα αριστερά είτε από τα δεξιά, έχει ένα βασικό χαρακτηριστικό: τη διχοτόμηση του κοινωνικού πεδίου ανάμεσα στους “προνομιούχους” και τους “μη προνομιούχους”. Ο λαϊκιστής απευθύνεται στους τελευταίους -παρακάμπτοντας το θεσμικό πλαίσιο της κοινωνίας- και ζητάει την υποστήριξη τους, ώστε να ανατραπεί το υπάρχον κατεστημένο.

Ως “λαός” εννοείται το τμήμα εκείνο της κοινωνίας που χαρακτηρίζεται (ή/και αυτοχαρακτηρίζεται) ως μη προνομιούχο, το οποίο κατά τούτο εμφανίζεται ως ενιαίο, αδιαίρετο και αξιωματικά αθώο, άσπιλο και αμόλυντο, ενώ ευθύς εξαρχής οριοθετούνται εχθροί, στους οποίους αποδίδεται, εξίσου αξιωματικά, η ευθύνη της κακοδαιμονίας του λαού ή του έθνους. Και καθώς λαϊκισμός σημαίνει εσωστρέφεια, γενικευμένη ξενοφοβία, εθνική μεγαλοστομία, μετάθεση της ευθύνης σε αλλότρια κέντρα, η επιρροή του εύκολα διευρύνεται.

Έτσι καλλιεργείται, υποθάλπεται και κυρίως κολακεύεται ένα είδος λαϊκού ή/και εθνικού ναρκισσισμού και εξιδανίκευσης και ταυτόχρονα προωθείται ένα ιδιότυπο είδος μνησικακίας προς όποιους, κάθε φορά, εξυπηρετεί να στοχοποιούνται ως εχθροί του λαού ή του έθνους. Αυτή είναι μια βασική αντίφαση του λαϊκισμού: ενώ ρητορεύει στο όνομα του ενός αδιαίρετου υποκειμένου “Λαός-Έθνος”, υιοθετεί πάντα διχαστικές λογικές.

Συμπερασματικά ο λαϊκισμός είναι πολυπρόσωπος και πολυπλόκαμος, διαπερνά οριζόντια  το σύνολο σχεδόν του πολιτικού φάσματος, συμπεριλαμβανομένων της λεγόμενης διανόησης και της τέχνης και δεν είναι πάντα εύκολα αναγνωρίσιμος. Ενώ είναι πάντα δυσχερέστατα αντιμετωπίσιμος.

Αναμφισβήτητα, ο λαϊκισμός είναι το πιο τοξικό κληροδότημα του πρόσφατου πολιτικού παρελθόντος μας. Εγκαταστάθηκε στην πολιτική και κοινωνική ζωή μας ως κυρίαρχη ιδεολογικο-πολιτική στάση και έχει συσσωρεύσει πολλά δεινά στη χώρα. Και σε μας τους ίδιους: Η διαρκής θυματοποίηση του “λαού” οδηγεί στη μείωση της ικανότητας αυτογνωσίας μας. Η αποκοπή των πράξεων από τις συνέπειές τους καλλιεργεί την ανευθυνότητα και την απληστία. Το συνεχές χάιδεμα, ενισχύει στο λαό-πελάτη τη νηπιακή επιθυμία να ικανοποιούνται όλες του οι επιθυμίες (αν ζητήσεις από ένα νήπιο να διαλέξει μεταξύ δυο πραγμάτων, θα διαλέξει… και τα δυο). Τέλος, ο λαϊκισμός εχθρεύεται την αριστεία με αποτέλεσμα την εξουδετέρωση των αρίστων. Για να ισχύσει για μια φορά ακόμα ο νόμος του Γκρέσαμ που θέλει το κακό νόμισμα να διώχνει το καλό.

Και βεβαίως, όλα αυτά δεν συμβαίνουν από λάθος, δεν είναι ένας στιγμιαίος “θόρυβος” που μολύνει το καθαρό σήμα. Ούτε μια ατέλεια σε ένα κατά τα άλλα λογικό σύστημα. Ο λαϊκισμός είναι από μόνος του σύστημα.  Ο λαϊκισμός δεν είναι απλώς μια κακόγουστη ρητορική. Είναι σχολείο, είναι τακτική,  παρέχει λεξιλόγιο, διαμορφώνει νοοτροπίες, παράγει αποτελέσματα. Παράλληλα είναι μια έννοια τόσο γενική και αφηρημένη που δίνει περιθώρια σε όσους θέλουν να τον επικαλεστούν, να τον πλάσουν και να τον μετέλθουν κατά βούληση. Το βασικό κόλπο του λαϊκισμού είναι ότι για κάθε πρόβλημα βρίσκει πάντα έναν ένοχο αντί μιας λύσης.

Συγχρόνως είναι και ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή. Από τη στιγμή που θα ενδώσεις στον “άλλο”, είναι    πολύ δύσκολο να ξαναγίνεις ο εαυτός σου…

Και γιατί να ξαναγίνεις; Ο λαϊκισμός είναι τόσο βολικός: Όταν συνωστίζονται πολλοί στη πόρτα, την μεγαλώνουμε για να περάσουν όλοι, αρκεί να μην χρειαστεί να επιλέξουμε. Πιο βολικός δε γίνεται.

Στο επόμενο ίσως ασχοληθούμε με τη στάση και τις ευθύνες των πολιτών απέναντι στη λοιμική του λαϊκισμού, καθώς και με την καταστροφική παρουσία τών, ούτω καλούμενων, χαρισματικών ηγετών.

^{Αναφορές: Με το θέμα έχουν ασχοληθεί, κατά καιρούς, οι: Στ. Καλύβας, Μ. Κατσουνάκη, Θ. Λίποβατς, Π. Μανδραβέλης, Ν. Ξυδάκης, Γ. Παγουλάτος, Χ. Τσούκας. Τμήματα και ιδέες από κείμενά τους περιλαμβάνονται και στο δικό μου κείμενο.}

*Τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού τομέα gcostoulas@gmail.com