Το επώνυμο “Κασιμάτης”

Το πλέον διαδεδομένο επώνυμο στα Κύθηρα, ίσως και το παλαιότερο από τα αναφερόμενα σήμερα στο νησί και αυτό που έχει σφραγίσει με την παρουσία του τον ονοματολογικό του χάρτη.

Η ετυμολογική προέλευση του επωνύμου είναι η λέξη κάσσυμα ή κάττυμα, που στην αρχαία ελληνική σημαίνει το πέλμα του υποδήματος, τη σόλα. Ο Σχολιαστής του Αριστοφάνους (Αχαρνής) γράφει: «καττύματα δε εστί δέρματά τίνα ισχυρά καί σκληρά  ώπερ τοις σανδάλοις καί τοις άλλοις υποδήμασιν υποβάλλεται». Καττυματοποιός, λοιπόν, αργότερα, ο υποδηματοποιός. Σε μεσαιωνικό κείμενο αναφέρεται: «πρεσβυτέρου τινός τζαγγαρίου και κασσυματά». Οι ελληνόφωνοι της Κάτω Ιταλίας, που έχουν διασώσει πολλά στοιχεία της αρχαίας γλώσσας, έχουν διασώσει και τη λέξη κάττυμα, που σημαίνει απλά δέρμα. Ο Ησύχιος αναφέρει «κάσσυμα, δέρμα». Tο τεμάχιο δέρματος, το οποίο έβαζαν στο ξύλο της σκαπάνης όταν δεν εφάρμοζε καλά, ονομαζόταν καττύς. Και το ρήμα καττύω-κασσύω σήμαινε συρράπτω δέρματα. Από το κάττυμα, λοιπόν, το Κασσυματάς αρχικά κι αργότερα το Κασσιμάτης, Κασσομάτης και το σημερινό Κασιμάτης.1 Η ερμηνεία που δίνει ο Δ. Τομπαΐδης, που συμπεριλαμβάνει το επώνυμο Κασιμάτης στα παράγωγα του Κασίμης,2 δεν ευσταθεί. Το Κασίμης όντως παράγεται από το τουρκικό kasima (=κνησμός, φαγούρα) και από αυτό παράγονται τα Κασιμάκης, Κασιμίδης, Κασίμογλου, Κασιμόπουλος κ.λπ., όχι όμως και το Κασιμάτης, το οποίο έχει άλλη ρίζα και κακώς συναριθμείται με τα παράγωγα του Κασίμης.

Στα βυζαντινά χρόνια η πρώτη αναφορά στο επώνυμο είναι με τη μορφή Κασσυματάς, που δόθηκε ως παρωνύμιο στον επίσκοπο Συλαίου της Παφλαγονίας Κωνσταντίνο, ο οποίος το 821 ανεδείχθη σε πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως με το όνομα Αντώνιος ο Α΄. Ο πατριάρχης αυτός είχε αξιόλογο συγγραφικό έργο, αλλά, επειδή εξελέγη από τον αυτοκράτορα Λέοντα Β΄, που πρέσβευε εικονομαχικές απόψεις, για την προετοιμασία της Β΄ εικονομαχικής συνόδου, οι αντίπαλοί του εικονολάτρες τον αποκάλεσαν ειρωνικά «Κασσυματά», προφανώς εξ αιτίας του επαγγέλματος, ή του ίδιου παλαιότερα ή της οικογενείας του. Αυτή είναι και η πρώτη γνωστή αναφορά, καθώς αργότερα, το 13ο αι., το επώνυμο εμφανίζεται στην Κρήτη. Στη συνθήκη Ενετών-Καλλέργη (1299) αναφέρεται, ανάμεσα σε απελευθερωθέντες βιλάνους (χωρικούς), ο Georgius Cassimati βιλλάνος και οι Leos και Nichita Cassimati, γιοι του π. Giorgi Cassimati.3 Στην Κρήτη φαίνεται ότι η οικογένεια ήδη είναι μεγάλη από την εποχή αυτή, αφού υπάρχουν αρκετές αναφορές. Σύμφωνα με έγγραφο της οικογενείας Κασιμάτη των Κυθήρων, στο νησί έφθασαν από την Κρήτη το 1316, όταν κάλεσαν οι Ενετοί κατοίκους της Κρήτης για να εποικίσουν τα Κύθηρα. Τότε, εκτός από την οικογένεια Κασιμάτη, ήρθαν στα Κύθηρα και άλλες οικογένειες, οι Κασιμάτηδες όμως έλαβαν μεγάλες εκτάσεις γης και προνόμια, τα οποία έχουν καταχωρισθεί από την ενετική διοίκηση στα πρακτικά της το έτος 1709.4 Αναφέρεται ότι η πρώτη οικογένεια που έφθασε ήταν αυτή του Λέοντος Κασιμάτη5 (άγνωστο αν είναι συνωνυμία με τον παραπάνω ή πρόκειται για τον ίδιο), η οποία εξαγόρασε από τους Ενετούς τα 3/16 των Κυθήρων και της Ελαφονήσου.6 Το βαφτιστικό Λέων συνεχίζει να είναι βασικό βαφτιστικό σε κλάδους της οικογενείας Κασιμάτη μέχρι το 16ο αι.,7 ενώ το Νικήτας (που και αυτό αναφέρεται παραπάνω στη συνθήκη Ενετών-Καλλέργη) συνεχίζει να εμφανίζεται στην οικογένεια Κασιμάτη στα Κύθηρα μέχρι το 18ο αι., δημιουργώντας και τα παρωνύμια του Κασιμάτης, Νικήτας και Νικητάκης.8 Η εξάπλωση της οικογενείας Κασιμάτη στα Κύθηρα είναι εντυπωσιακή από το 14ο έως το 16ο αι., οπότε ο πληθυσμός του νησιού είναι ελάχιστος (το 1470 αναφέρεται να κατοικούν στα Κύθηρα μόνο, 500 άτομα).9 Το 16ο αι. μόνο στα δημοσιευμένα συμβόλαια της εποχής, που είναι ελάχιστα και αντιπροσωπεύουν μικρό μέρος του συνόλου, αναφέρονται πάνω από 50 οικογένειες με το επώνυμο Κασιμάτης. Με τόση εξάπλωση ήταν επόμενο να εμφανισθούν από την εποχή αυτή παρωνύμια, για να διαχωρίζονται οι οικογένειες από τις συνωνυμίες. Και, παρά το γεγονός ότι τα παρωνύμια στο βόρειο τμήμα των Κυθήρων καθίστανται σιγά-σιγά επώνυμα, δεν συμβαίνει το ίδιο στο νότιο. Κύριο παράδειγμα είναι η οικογένεια Κασιμάτη, της οποίας οι κλάδοι είναι δεκάδες, αλλά, παρά ταύτα, δεν γίνονται αλλαγές επωνύμων με τα παρωνύμια, πλην ελαχίστων περιπτώσεων. Άλλο σημαντικό στοιχείο που διαπιστώνεται από τη μελέτη της οικογενείας είναι ότι άλλοι έχουν το χαρακτηρισμό του ευγενούς (μισέρ ή signor), που φέρει ο βασικός κλάδος της οικογενείας και άλλοι, οι περισσότεροι, όχι. Αυτό σημαίνει ότι το επώνυμο το έλαβαν και άλλες οικογένειες ή κλάδοι, είτε γιατί αυτές είχαν σχέση εξάρτησης (κολλίγοι) με τη βασική οικογένεια και τους κλάδους της, είτε λόγω του φαινομένου των νόθων, που είχαν περιουσιακά δικαιώματα και γι’ αυτό διατηρούσαν το επώνυμο του πατέρα, είτε, τέλος, γιατί κάποιοι από αυτούς έχασαν την ευγένεια.10 Είναι, πάντως, βέβαιο ότι η βασική οικογένεια εξαπλώθηκε πολύ με την πάροδο των αιώνων, έτσι ώστε να υπάρχουν πολλές οικογένειες και σήμερα ακόμη, που να θεωρούνται βάσιμα, ως κατ’ ευθείαν απόγονοι της αρχικής, ειδικά στις περιοχές Λειβάδι, Δρυμώνας και Κεραμουτό.

Ειδική μνεία πρέπει να γίνει για μια αναφορά, που δεν είναι βεβαιωμένη είναι όμως από τις σημαντικότερες για τα Κύθηρα. Σε αφιερωματική επιγραφή, που αναφέρεται ότι υπήρχε στα Μυρτίδια, στον παλαιό ναό της Ευρέσεως και αναφερόταν στην εύρεση της εικόνας της Μυρτιδιώτισσας, είναι δυσανάγνωστο το σημαντικότερο σημείο, αυτό που ανέφερε το επώνυμο των αφιερωτών Νικολάου και της συμβίας αυτού, Θεοδοσίου Καλίς και Παύλου Ζόντον, ον τα ονόματα……1446. Σύμφωνα με μία προσπάθεια ανάγνωσης της δυσανάγνωστης επιγραφής, που έχει χαθεί σήμερα, δεν αποκλείεται το επώνυμο που λείπει να είναι το Κασιμάτης.11

Οι αναφορές στην οικογένεια από το 16ο έως το 18ο αι. είναι τόσο πολλές, που είναι μάλλον χωρίς νόημα οποιαδήποτε προσπάθεια απλής παράθεσης και των κλάδων της ακόμη. Εκείνο που έχει σημασία ν’ αναφερθεί για τους χρόνους αυτούς είναι ότι, παράλληλα με την εξάπλωση της οικογενείας στα Κύθηρα, συνεχίζει να αναφέρεται το επώνυμο και στην Κρήτη και ότι και από τους δύο τόπους ξεκινούν οικογένειες που εγκαθίστανται σε άλλους τόπους, έτσι ώστε το επώνυμο εμφανίζεται σε πολλές περιοχές της Ελλάδος. Ενδεικτικά γίνονται μερικές αναφορές, με παράλληλη μνεία των τόπων καταγωγής τους. Το 1571 ο Αλοΐσιος Κασιμάτης πνίγεται, όταν το πλοίο του, που είναι φορτωμένο με σιτάρι, βουλιάζει κατά το ταξίδι από την Κρήτη στα Κύθηρα.12 Τον ίδιο χρόνο ο Παύλος Κασιμάτης (μαζί με τον Παύλο Καλούτση) είναι μέλη κυθηραϊκής αντιπροσωπείας στη Βενετία.13 Στη Βενετία αναφέρεται ο Zuan Cassimati (1544) και ο Paulo Cassimati, υιός του Zuanne de Zerigo (1545),14 αλλά και η Μαρία Κασοματοπούλα από Τζιρίγο.15 Στη Βενετία επίσης ο τυπογράφος Πέτρος Κασιμάτης από την Κέρκυρα (1703-1792).16 Από την Κρήτη προέρχονται οι Ιωάννης και Ματθαίος Κασιμάτης, μαθητές του κολλεγίου της Ρώμης,17 και ο Ιωάννης Κασιμάτης,18 η δίκη του οποίου για τη θρησκευτική του στροφή στη Μεταρρύθμιση έκανε εντύπωση στην Κρήτη. Από την Κρήτη αναφέρεται και οικογένεια Κασιμάτη στην Κεφαλληνία (1560).19 Στη διαθήκη Ηλιού Μόσκου, αναφέρεται ο Νικολός Κασιμάτης Τζιριγώτης (1666).20

Από τα Κύθηρα κατάγονται και κλάδοι της οικογενείας στη Σαντορίνη (εγκαταστάθηκε εκεί το 1795) και από τη Σαντορίνη στην Ίο (1820). Και σε άλλα νησιά των Κυκλάδων όμως αναφέρεται το επώνυμο με κυθηραϊκή καταγωγή (Πάρος).

Στα Κύθηρα πάλι, το 1785 αναφέρεται ο θάνατος του Βαλερίου Κασιμάτη, ραγιονάτου. Ο χρονικογράφος Γρηγ. Λογοθέτης αναφέρει στα Χρονικά του: «Αυτός έκαμε πολλές αδικίες εις τους κατοίκους της νήσου μας».21 Είχε τρεις κόρες, τη Δρακούλα (Αυρηλία), που παντρεύτηκε τον Εμμ. Στάη, τη Ρεγγίνα, που παντρεύτηκε τον Ιωάννη Μαχαιριώτη και την Καμήλα, που παντρεύτηκε τον Εμμ. Κλάδο22 «…και ούτως έγινε τρία μεγάλα τμήματα η μεγάλη περιουσία του Βαλερίου Κασιμάτη». Οι δύο πρώτοι ήταν θύματα της εξέγερσης των χωρικών το 1800, που σκότωσαν τέσσερις από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους αρχοντικών οικογενειών του νησιού. Προμήνυμα της εξέγερσης αυτής των χωρικών είναι βέβαια η σφαγή των γόνων της οικογενείας Κασιμάτη, Τζανέτου και Παναγιωτάκη, κατά την πανήγυρη του οσίου Θεοδώρου το 1799, όταν ο ένας από τους δύο εράπισε τον ιερέα Δημήτριο Ανδρόνικο. Γι’ αυτούς αναφέρεται στα Χρονικά ότι «Ήτον δε και οι δύο σκανδάλων πολλών και ζημιών αίτιοι». Στην ίδια οικογένεια, θείος μάλιστα των τριών προαναφερθεισών αδελφών, Δρακούλας, Ρεγγίνας και Καμήλας, και αδελφός του «ραγιονάτου» Βαλερίου Κασιμάτη, ανήκε και ο μητροπολίτης Κυθήρων Γρηγόριος Κασιμάτης (1771-1775 ή 1776).23

Κατά το 18ο αι. σημειώνεται και η κύρια εξάπλωση του επωνύμου στο Δρυμώνα, το Κεραμουτό και την Καρβουνάδα, όπου η οικογένεια Κασιμάτη συγκεντρώνεται στην ενορία της Παναγίας, αλλά και στα Φριλιγκιάνικα, τα Φράτσια και άλλα χωριά του νησιού. Στο Λειβάδι η κατοίκηση είναι πολύ παλαιότερη και σίγουρα από το 16ο αι. ή νωρίτερα. Στο Κεραμουτό αναφέρονται απόγονοι της ίδιας αρχοντικής οικογενείας της Χώρας. Μετά το 18ο αι. η εξάπλωση της οικογενείας συνεχίζεται με ραγδαίους ρυθμούς και το επώνυμο εμφανίζεται πλέον σε όλο σχεδόν το νησί. Κύριοι όμως τόποι εγκατάστασης παραμένουν οι παραπάνω αναφερόμενοι.

Το 19ο αι. αναφέρονται και αποδημίες της οικογενείας προς όλους τους προορισμούς προς τους οποίους κατευθύνονταν οι Κυθήριοι. Οικογένειες κυθηραϊκής καταγωγής με το επώνυμο αυτό αναφέρονται στη Σμύρνη και σε άλλες περιοχές της Μ. Ασίας, την Κωνσταντινούπολη και την Αίγυπτο. Στην τελευταία υπάρχει μεγάλος κλάδος της οικογενείας και είναι μία από τις ελάχιστες ελληνικές οικογένειες που και σήμερα ακόμη έχει εκπροσώπους στη χώρα αυτή. Το ίδιο συμβαίνει και στις ΗΠΑ, όπου υπάρχουν δεκάδες οικογένειες με το επώνυμο, πολλές μάλιστα βρίσκονται πολύ ψηλά στην οικονομική ζωή της χώρας. Παρόμοια ισχύουν και για την Αυστραλία, όπου οι οικογένειες Κασιμάτη από τα Κύθηρα είναι δεκάδες. Και στις δύο χώρες αναφέρονται και πολλές μετατροπές του επωνύμου σε Matis. Οικογένειες Κασιμάτη όμως από τα Κύθηρα υπάρχουν σε πολλές χώρες, όπως στη Γαλλία παλαιότερα (αναφέρεται εκεί ο διάσημος ζαχαροπλάστης Βασ. Κασιμάτης, στο Παρίσι, στις αρχές του 20ού αι.), στην Αργεντινή, τη Νέα Ζηλανδία, τη Νότια Αφρική, το Βέλγιο, την Αγγλία και πολλές ακόμα χώρες.

Κυθηραϊκής καταγωγής από τα Φράτσια ήταν ο Ακαδημαϊκός και πολλές φορές βουλευτής και υπουργός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο, Γρηγ. Π. Κασιμάτης, ο πολιτικός και βουλευτής Γρηγ. Λ. Κασιμάτης, ο γνωστός καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας Γεώργ. Ι. Κασιμάτης, αλλά και αρκετοί ακόμα γνωστοί επιστήμονες και πανεπιστημιακοί.

Στο εσωτερικό της Ελλάδος οικογένειες Κασιμάτη με κυθηραϊκή καταγωγή αναφέρονται σε πολλές πόλεις και νησιά της χώρας (Λάρισα, Εύβοια, Ικαρία, Μήλος, Πάτρα, Κόρινθος, Κρήτη, Θεσσαλονίκη). Στην Κρήτη υπάρχουν αρκετές οικογένειες κυθηραϊκής καταγωγής στο χωριό Χωραφάκια, στο οποίο έφθασαν από το 18ο αι. ή ενωρίτερα.

Στα Κύθηρα το επώνυμο εξακολουθεί να είναι το πλέον διαδεδομένο, με παρουσία σε όλα τα χωριά σχεδόν και με πολλές συνωνυμίες που δημιουργούν και σήμερα την ανάγκη της ευρύτατης χρήσης παρωνυμίων, αλλιώς ο εντοπισμός των περισσοτέρων μόνο με τη χρήση ονοματεπωνύμου είναι αδύνατος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ιστορία Εικονογραφημένη, 178, Απρίλιος 1983.
2. Τομπαΐδης, Επώνυμα, σελ. 89.
3. Συνθήκη σελ. 77, 249.
4. Κυθηραϊκή Επετηρίς, Α΄, σελ. 45.
5. Βενετική παρουσία, σελ. Θ 171, 172, σημ. 34.
6. Kυθηραϊκή ζωή, σελ. 70,71.
7. Εμμ. Κασιμάτης (πολλές αναφορές· βλ. ευρετ., σελ. 413).
8. Απογραφές Kυθήρων, Η 926, 927.
9. Bενετική παρουσία, σελ. ΙΒ 19, σημ. 3.
10. Στα Κύθηρα δεν υπήρχε κληρονομική αριστοκρατία γι’ αυτό και οι ντόπιοι ευγενείς αναφέρονται ως αστοί (cittadini) και η απόκτηση της ευγενείας αυτής ήταν υποκείμενη σε αυστηρούς κανονισμούς.
11. Χρονικά ιερέως Δανιήλ Βαρυπάτη, σελ. 10, 11.
12. Χασιώτης, Οι Έλληνες τις παραμονές της ναυμαχίας της Nαυπάκτου, σελ. 202.
13. Ό.π., σελ. 165.
14. Συμβολή, σελ. 220, 286.
15. Ληξιαρχικά βιβλία, σελ. 82.
16. Βελούδος, Ελλήνων ορθοδόξων αποικία εν Bενετία. Iστορικόν Yπόμνημα 1893.
17. Θ. Παπαδόπουλος, Κρήτες μαθηταί του Kολλεγίου Aγ. Aθανασίου, Kρητικά Xρονικά 22, σελ. 240.
18. Ν. Παναγιωτάκης, Ιωάννης Κασιμάτης και κρητικό θέατρο. Ο ποιητής του Ερωτόκριτου και άλλα Βενετοκρητικά μελετήματα, Hράκλειον 1989, σελ. 324 επ.
19. Κεφαλονιά, σελ. 157.
20. Κρητικά Χρονικά, 8 (1954), σελ. 217.
21. Χρονικά ιερέως Γρηγ. Λογοθέτη, σελ. 340.
22. Βλ. επώνυμο Κλάδος. Αυτός, που αναφέρεται στα Χρονικά ως Εμμανουήλ, πρέπει να ήταν ο Λορέντζος Κλάδος.
23. Εμμ. Καλλίγερος, Προβλήματα και σκέψεις γύρω από τη σειρά διαδοχής των μητροπολιτών στον Kυθηραϊκό θρόνο, Kυθηραϊκά, φ. 133, Mάρτιος 1988, σημ. 10.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.