Πώς η Κέρκυρα δεν έγινε αγγλική αποικία το 1864; Η αποκάλυψη του Καρλ Μαρξ.

Πριν λίγες μέρες γιορτάστηκε με λαμπρότητα η 156η επέτειος από την ένωση των Επτανήσων με την υπόλοιπη Ελλάδα. Με τη Συνθήκη που υπογράφτηκε στις 17/29 Μαρτίου 1864 ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις και στο ελληνικό Βασίλειο ,τα Επτάνησα πέρασαν στην ελληνική κυριαρχία επίσημα στις 21 Μαΐου 1864. Επρόκειτο για την πρώτη «προσθήκη» στο ελληνικό κράτος που είχε ιδρυθεί μετά από πολλές περιπέτειες το 1830. Ακολούθησαν το 1881 η Θεσσαλία (εκτός από την Ελασσόνα) και ένα τμήμα της Ηπείρου ως την Άρτα. Η μεγάλη εδαφική επέκταση για τη χώρα μας έγινε με τους Βαλκανικούς Πολέμους και ολοκληρώθηκε το 1947 με την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων. Η αλήθεια είναι ότι τα Επτάνησα δεν μας έχουν απασχολήσει σε πολλά μας άρθρα και με το σημερινό βρίσκουμε την ευκαιρία να κάνουμε μια γενικότερη αναδρομή στην ιστορία τους. Εκείνο που αποκαλύπτουμε όμως για πρώτη φορά στο διαδίκτυο, είναι η ιστορία της Κέρκυρας που λίγο έλειψε να μην ενσωματωθεί με τα υπόλοιπα νησιά του Ιονίου στο ελληνικό κράτος το 1864, αλλά να παραμείνει υπό βρετανική κυριαρχία σαν μία αποικία του Ηνωμένου Βασιλείου. Η διαρροή του σχεδίου αυτού οδήγησε στη ματαίωσή του, αν και με ένα καθεστώς ουδετερότητας και χωρίς δύο από τα φρούριά της τα οποία γκρεμίστηκαν, το «νησί των Φαιάκων» έγινε τμήμα της Ελλάδας. Το εντυπωσιακότερο όλων είναι ότι πολύτιμες πληροφορίες για το θέμα αυτό μας δίνει ο Καρλ Μαρξ σε άρθρο του στις 6 Ιανουαρίου 1859 στη ‘’New York Daily Tribune’’. Επρόκειτο για ανταπόκρισή του που είχε σταλεί από το Λονδίνο στις 17 Δεκεμβρίου 1858.

Τα Επτάνησα από το 1797 ως το 1815

Η ιστορία των Ιόνιων Νησιών είναι μακραίωνη. Πάντως στην αρχαιότητα κάθε νησί διέγραψε τη δική του ανεξάρτητη ιστορική πορεία. Κοινοί ιστορικοί δεσμοί ένωσαν τα Επτάνησα κατά τους πρώτους βυζαντινούς αιώνες όταν και αποτέλεσαν τμήμα της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Μέχρι τον 8ο αιώνα η διοίκηση ήταν μάλλον σκιώδης και μόνο όταν δημιουργήθηκε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την περιοχή ιδρύθηκε το ‘’Θέμα Κεφαλληνίας’’ (809) και εγκαταστάθηκε στρατιωτική και πολιτική διοίκηση στα νησιά.

Με το “Θέμα Κεφαλληνίας” και την ιστορία των Επτανήσων ως τα τέλη του 18ου-αρχές 19ου αιώνα θα ασχοληθούμε σε μελλοντικό μας άρθρο. Το οφείλουμε άλλωστε στους χιλιάδες Επτανήσιους συμπατριώτες μας. Θα επικεντρωθούμε σήμερα στην ιστορία των Επτανήσων από τα τέλη του 18ου αιώνα ως το 1864.

Στα τέλη του 18ου αιώνα η Βενετία παρουσίαζε σημάδια διάλυσης. Τον Μάιο του 1797 ο Βοναπάρτης κατέλυσε την αριστοκρατία της Βενετίας και το επόμενο βήμα του ήταν η κατάληψη των νησιών του Ιονίου. Στις 29 Ιουνίου 1797 έφτασε στην Κέρκυρα ο γαλλοβενετικός στόλος με αρχηγό του γαλλικού στρατού τον Κορσικανό στρατηγό Τζεντίλι (Gentili). Ο λαός της Κέρκυρας υποδέχθηκε με ενθουσιασμό τους δημοκρατικούς .όπως πίστευε, Γάλλους.

Παρά τις μεγαλόστομες διακηρύξεις του Τζεντίλι για κατάλυση της αυταρχικής αριστοκρατίας, με τη Συνθήκη του Καμποφόρμιο (1797) οι υποσχέσεις αθετήθηκαν και παρά την οργάνωση της παιδείας, των πρώτων δικαστηρίων, του πρώτου τυπογραφείου και την καθιέρωση από τους Γάλλους στα έγγραφα της ελληνικής γλώσσας, στα νησιά υπήρχε εχθρικό για τους Γάλλους κλίμα.

Το 1798 εμφανίστηκε στο Ιόνιο ο ρωσοτουρκικός στόλος που κατέλαβε το ένα μετά το άλλο τα νησιά. Υπήρξαν και πάλι υποθέσεις ότι ο ρωσοτουρκικός στόλος ερχόταν με φιλικές διαθέσεις. Η συμμετοχή των Τούρκων όμως προβλημάτιζε τους κατοίκους.

Στις αρχές Μαρτίου 1799 στη ρωσική ναυαρχίδα «Άγιος Παύλος» υπογράφηκε η συνθήκη συνθηκολόγησης ανάμεσα στους Γάλλους και τους Ρωσοτούρκους. Ο Ρώσος ναύαρχος Ουσάκοφ έδωσε την έγκρισή του στα συμβούλια των ευγενών να πάρουν εκ νέου την εξουσία στα χέρια τους, επαναφέροντας τα οποία αυξήθηκαν και κατοχυρώθηκαν με το πρώτο Σύνταγμα του 1800, το λεγόμενο «Βυζαντινό». Στις 21 Μαΐου 1800 υπογράφηκε ανάμεσα στη Ρωσία και την Τουρκία η ‘’Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης’’ με την οποία ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό κράτος μετά την άλωση, η «Πολιτεία των Επτά Ηνωμένων Νήσων». Με τη Συνθήκη αυτή τα Επτάνησα γίνονταν φόρου υποτελή στον Σουλτάνο ενώ οι βενετικές κτήσεις στην Ήπειρο και την Αιτωλοακαρνανία (Βουθρωτό, Πάργα, Πρέβεζα, Βόνιτσα) παραχωρήθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σύντομα όμως ξέσπασαν νέες ταραχές στα νησιά. Μετά τις νίκες του Ναπολέοντα και τη Συνθήκη του Τίλσιτ (8 Ιουλίου 1807) τα Επτάνησα περιήλθαν πάλι στη Γαλλία. Ωστόσο η Μ. Βρετανία που διατηρούσε τον έλεγχο των θαλασσών ,απέκλεισε τα Επτάνησα και κατέλαβε το ένα μετά το άλλο τα νησιά.

Με τη Συνθήκη που υπογράφηκε στο Παρίσι το 1815 από πληρεξούσιους της Μ. Βρετανίας, της Ρωσίας και των άλλων Δυνάμεων ιδρύθηκαν οι “Ηνωμένες Πολιτείες των Ιονίων Νήσων” υπό την άμεσον και αποκλειστικήν προστασίαν την Μεγάλης Βρετανίας.

Τα Επτάνησα υπό “βρετανική προστασία”

Τη διοίκηση των Επτανήσων αρχικά ασκούσε ο Αντιστράτηγος Κάμπελ. Πρώτος αρμοστής των Επτανήσων, αρχηγός των βρετανικών δυνάμεων της Μεσογείου και κυβερνήτης της Μάλτας ήταν ο Τόμας Μέτλαντ που ανέλαβε τα καθήκοντά του στις 16 Φεβρουαρίου 1816. Η σύγκρουση της Γερουσίας και του αρμοστή ήταν άμεση. Τελικά ο Μέτλαντ απέκτησε το δικαίωμα της αυτοδιοίκησης, αφαιρώντας το από τα επαρχιακά συμβούλια των νησιών. Η πρώτη σημαντική εξέγερση εναντίον των Βρετανών σημειώθηκε στη Λευκάδα τον Σεπτέμβριο του 1819. Σκοτώθηκαν και τραυματίστηκαν 20 περίπου Λευκαδίτες χωρικοί και άλλοι τόσοι Βρετανοί στρατιώτες. Ως υπεύθυνοι της εξέγερσης συνελήφθησαν και απαγχονίστηκαν οι ιερείς Στραβοσκιάδης και Ασπρογέρακας. Ανάλογες ταραχές ξέσπασαν και στη Ζάκυνθο και ο θεωρούμενος ως υποκινητής τους Αντώνιος Μαντινέγκος καταδικάστηκε σε 12ετή φυλάκιση και βαρύτατο πρόστιμο. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση του 1821 ο Μέτλαντ έδωσε προθεσμία να επιστρέψουν στα Επτάνησα όσοι είχαν μεταβεί για να πολεμήσουν στην ηπειρωτική Ελλάδα και δήμευσε τις περιουσίες όσων δεν συμμορφώθηκαν. Φυσικά ήταν χιλιάδες οι Επτανήσιοι που πήραν μέρος στην Επανάσταση του ’21. Κανένας Μέτλαντ δεν μπορούσε να τους εμποδίσει. Τον Μέτλαντ που πέθανε στη Μάλτα τον Ιανουάριο του 1824 διαδέχθηκε ο Φ. Άνταμ.

Η αποστολή Γλάδστον στα Επτάνησα- Η έκθεση του αρμοστή των Επτανήσων Young για μη απόδοση της Κέρκυρας στην Ελλάδα- Η διαρροή της είδησης στον Τύπο και οι αντιδράσεις- Η ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα και η κατεδάφιση των φρουρίων της Κέρκυρας.

Κατά την αρμοστεία του, ιδρύθηκε η Ιόνιος Ακαδημία.

Ακολούθησαν ο Αλεξάντερ Γουίτφορντ, ο φιλελεύθερος λόρδος Νούγκετ, ο βαρόνος Ντάγκλας, ο Μακένζι και ο φιλελεύθερος Αντιστράτηγος Τζον Σίτον.

Ωστόσο, ιδιαίτερα μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, στα Επτάνησα εκδηλώνονταν αγροτικά κινήματα με αιτήματα τη μεταρρύθμιση του πολιτεύματος και την εθνική αποκατάσταση. Έναρξη του πολιτικού αγώνα κατά της βρετανικής προστασίας, θεωρείται το υπόμνημα του Ανδρέα Μουστοξύδη το 1848, με το οποίο ζητούσε άρση όλων των συνταγματικών περιορισμών και κατοχύρωση της ελευθεροτυπίας. Την εποχή εκείνη, τρία πολιτικά κόμματα κυριαρχούσαν στα Επτάνησα: οι Μεταρρυθμιστές, οι Ριζοσπάστες και οι Καταχθόνιοι, που ήταν αντίπαλοι των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων και όργανα των Βρετανών. Καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη των πραγμάτων, ήταν η αιματηρή εξέγερση της Κεφαλλονιάς, τον Σεπτέμβριο του 1848. Ο Ηλίας Ζερβός, μέσα από τις στήλες της εφημερίδας «Φιλελεύθερος» έδωσε το σύνθημα για ένωση με την Ελλάδα, ενώ ο Ι. Μομφεράτος, υποστήριζε ότι ο θρόνος έπρεπε να καταργηθεί από το ελληνικό κράτος και η δημοκρατία να αποτελεί το πολίτευμα της Ελλάδας. Νέες ταραχές ξέσπασαν στην Κεφαλλονιά, επί αρμοστείας Τζορτζ Γουόρντ. Τότε απαγχονίστηκαν 44 άτομα και μαστιγώθηκαν 400. Όλα αυτά, είχαν σαν αποτέλεσμα να γίνει εντονότερη η απαίτηση για ένωση με την Ελλάδα. Το αίτημα αυτό διατυπώθηκε επίσημα στη Θ’ Βουλή από τους Ριζοσπάστες με ψήφισμα που υπέβαλε ο Ιωάννης Τυπάλδος Καπελάτος. Ο αρμοστής όμως ανέστειλε, πριν εγκριθεί το ψήφισμα, τις εργασίες της Βουλής για έξι μήνες.

Ο Γλάδστον στα Επτάνησα – Η έκθεση Young για την Κέρκυρα

Η βρετανική κυβέρνηση του λόρδου Palmerston, βλέποντας ότι πλέον οι Επτανήσιοι προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να ενωθούν με την Ελλάδα, έστειλε στο Ιόνιο τον, θεωρούμενο σήμερα φιλέλληνα, Γλάδστον( William Ewart Gladstone) (1809-1898), πολιτικό και πρωθυπουργό στη συνέχεια και μάλιστα 4 φορές (1868-74,1880-85,1886 και 1892-1894), με ειδική αποστολή να ασχοληθεί με το τοπικό εθνοενωτικό κίνημα (Νοέβριος 1858).

Ο τότε Βρετανός αρμοστής στα Επτάνησα sir John Young, έστειλε στις 10 Ιουνίου 1857 και στις 18 Ιουλίου 1858, δύο μυστικές επιστολές στην κυβέρνηση Palmerston, με τις οποίες πρότεινε την εγκατάλειψη του δικαιώματος προστασίας των νησιών και την απόδοσή τους στην Ελλάδα, «αλλά μονάχα αφού αποκοπεί η καλύτερη μπουκιά, αφού δηλ. ενσωματωθεί η Κέρκυρα στις αποικιακές κτήσεις της Μεγάλης Βρετανίας», όπως γράφει ο Καρλ Μαρξ, στην ανταπόκρισή του στη New-York Daily Tribune (6/1/1859).

Ωστόσο, ο William Hudson Guernesey ή αλλιώς Washington Guernesey, έκλεψε τις δύο επιστολές από τη βιβλιοθήκη του Βρετανικού Υπουργείου Αποικιών και τις έδωσε στην εφημερίδα «Daily News», η οποία, φυσικά, τις δημοσίευσε μόλις έφυγε για τα Επτάνησα ο Gladstone. Όπως ήταν αναμενόμενο, ξέσπασε σάλος και υπήρξαν σφοδρές αντιδράσεις. Υπήρξε έντονη διαμάχη μέσα από τις στήλες των εφημερίδων. Κάποιες αντιπολιτευόμενες εφημερίδες, έγραψαν ότι η κυβέρνηση Derby, που διαδέχτηκε για μικρό χρονικό διάστημα την κυβέρνηση Palmerston, διέπραξε μια «εσκεμμένη γκάφα», με σκοπό να απαξιώσει τον Gladstone και να τον απομακρύνει από τα πολιτικά δρώμενα, ενώ άλλες, κατηγορούσαν την κυβέρνηση, ότι διέπραξε προδοσία. Και βέβαια, προέκυπταν και μια σειρά από άλλα προβλήματα. Πώς θα μπορούσε ο Gladstone να διαπραγματευθεί όταν ο συνομιλητές του θα γνώριζαν εκ των προτέρων τις προθέσεις του; Πώς θα αποδέχονταν οι ηγέτες των Επτανησίων μια τέτοια συμφωνία; Οι Ευρωπαίοι θα αντιδρούσαν έντονα, καθώς η Μ. Βρετανία αν δεν παραχωρούσε και την Κέρκυρα στην Ελλάδα, θα παραβίαζε τη Συνθήκη της Βιέννης, με την οποία δεν οριζόταν «ιδιοκτήτρια», απλά «προστάτιδα» των Επτανήσων.

Και πραγματικά, μετά τα δημοσιεύματα των εφημερίδων, η Ρωσία και η Γαλλία διαμαρτυρήθηκαν έντονα στους Βρετανούς. Ο William Hudson Guernsay, ο «υποκλοπέας» των εγγράφων, διώχθηκε ποινικά και δικάστηκε στο κεντρικό ποινικό δικαστήριο, από τον βαρόνο Martin, όμως αθωώθηκε πανηγυρικά. Έτσι έληξε αυτή η, μάλλον άγνωστη στη χώρα μας, ιστορία που φαίνεται όμως ότι λειτούργησε ευεργετικά για τα ελληνικά συμφέροντα.

Οι Βρετανοί είχαν εκτεθεί ανεπανόρθωτα, οι άλλες Μεγάλες Δυνάμεις πίεζαν και οι Επτανήσιοι ηγέτες, ήταν προετοιμασμένοι για το τι θα αντιμετώπιζαν.

Τα Επτάνησα ενσωματώνονται στο ελληνικό κράτος

Παρά τις μεταρρυθμιστικές προτάσεις του Gladstone, οι Επτανήσιοι ήταν ανένδοτοι. Η ΙΑ’ Βουλή τις απέρριψε, ενώ οι κάτοικοι των νησιών ζητωκραύγαζαν υπέρ της ένωσης. Η Βουλή συνέταξε νέο ψήφισμα, το οποίο διαβίβασε στη βασίλισσα Βικτορία, αλλά η Μ. Βρετανία δεν δεχόταν να παραιτηθεί από τις υποχρεώσεις της προστασίας που είχε αναλάβει.

Τα πράγματα άλλαξαν μετά την έξωση του Όθωνα (1862). Δημιουργήθηκε πρόβλημα επιλογής του νέου βασιλιά.

Κάποιοι φωτισμένοι ξένοι, σκέφτονταν διαφορετικά: «Πολίτευμα δημοκρατικό με αρχές συντηρητικές θα ήταν άριστο για την Ελλάδα. Γιατί να δανείζεστε ηγεμόνες από την αλλοδαπή;», έγραφε ο Αμερικανός φιλέλληνας Έντουαρντ Έβερετ στον Χαρίλαο Τρικούπη. Αφού οι Βρετανοί δεν μπόρεσαν λόγω απαγόρευσης από τις διεθνείς Συνθήκες να επιβάλλουν κάποιον συμπατριώτη τους ως βασιλιά, στράφηκαν στη Δανία. Ο, ανήλικος ακόμα, Γεώργιος, γιος του βασιλιά Χριστιανού και της συζύγου του, βασίλισσας Λουίζας, επιλέχθηκε ως νέος βασιλιάς της Ελλάδας. Ο νεαρός πρίγκιπας, αναγορεύτηκε βασιλιάς, ως Γεώργιος Α’, το καλοκαίρι του 1863 και οι Βρετανοί, που τον θεωρούσαν άνθρωπό τους, τον «προίκισαν», με τα Ιόνια νησιά. Η μητέρα του Λουίζα, δεν χάρηκε ιδιαίτερα όμως:

«Πότε θα απαλλαγούμε απ’ αυτούς τους ελεεινούς και καταραμένους Έλληνες;», είπε στον σύζυγό της (Αδαμαντία Ι. Σπαθάτου, «ΕΠΤΑΝΗΣΑ- ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ»).

Να σημειώσουμε εδώ, ότι αρχική επιλογή για τον θρόνο, ήταν ο δευτερότοκος γιος της βασίλισσας Βικτορίας Αλφρέδος. Σε δημοψήφισμα που έγινε, συγκέντρωσε 230.016 ψήφους (94%) των ψήφων, έναντι 4.865 ψήφων που συγκέντρωσαν όλοι οι άλλοι 8 υποψήφιοι μαζί.

Ο νέος ηγεμόνας, έφερε τον τίτλο «Βασιλεύς των Ελλήνων», αντί του «Βασιλεύς της Ελλάδας», που είχε ο Όθωνας.

Αυτό, το ζήτησε ο ίδιος, για να δείξει ότι ήταν επικεφαλής των απανταχού Ελλήνων και όχι μόνο των κατοίκων του μικρού ελληνικού βασιλείου. Η Υψηλή Πύλη, διαμαρτυρήθηκε, αλλά το μόνο που κατάφερε ήταν ο ξενόγλωσσος τίτλος «Roi des Grecs», να αντικατασταθεί από το «Roi des Hellenes».

Στην Κοπεγχάγη, μετέβη επιτροπή Ελλήνων αξιωματούχων με επικεφαλής τον θρυλικό Κωνσταντίνο Κανάρη και μέλη τους Δ. Γρίβα και Θ. Ζαΐμη, τους οποίους συνόδευαν οι στρατιωτικοί Μαυροκορδάτος (ως γραμματέας), Μόλλας, Σκουζές και Reinach, ο καθηγητής Φιλήμων και ο διερμηνέας Adolph Koeppen.

Η Επιτροπή παρέδωσε το ψήφισμα της Β’ Εθνοσυνέλευσης της 18/3/1863 στον δεκαεπτάχρονο Γεώργιο. Η ελληνική αντιπροσωπεία έμεινε στην Κοπεγχάγη για δύο μήνες.

Ο Γεώργιος, έφτασε στην Αθήνα στις 17 Οκτωβρίου 1863.

Το ταξίδι διήρκησε 40 μέρες περίπου, καθώς ο νεαρός ηγεμόνας πέρασε από τις πρωτεύουσες των Μεγάλων Δυνάμεων και άλλες ευρωπαϊκές πόλεις. Ανέλαβε την εξουσία, χρησιμοποιώντας τη φράση «Ισχύς μου η αγάπη του λαού».

Τις διαπραγματεύσεις για τους όρους της παραχώρησης των Επτανήσων στην Ελλάδα, ανέλαβε ο νεαρός, 32 ετών τότε, Χαρίλαος Τρικούπης, αντιπρόσωπος της ελληνικής κοινότητας του Λονδίνου τότε. Οι διαπραγματεύσεις ήταν σκληρές και οι όροι της Συνθήκες Παραχώρησης των Επτανήσων στην Ελλάδα, άλλαζαν συνεχώς. Τελικά, με τη Συνθήκη των Πέντε (2/11/1863), που τροποποιήθηκε σε κάποια σημεία στη συνέχεια, επιβλήθηκαν ουσιαστικά οι όροι που επιδίωκαν οι Μεγάλες Δυνάμεις. Ο Χαρίλαος Τρικούπης, επικρίθηκε από ορισμένους. Δεν πρέπει βέβαια να ξεχνάμε, ότι επρόκειτο για μία πολύ δύσκολη διαπραγμάτευση με «μεγαθήρια…».

Πλέον επώδυνοι όροι της Συνθήκης, ήταν η ουδετερότητα που επιβλήθηκε στην Κέρκυρα, τους Παξούς και τις γειτονικές νησίδες και η καταστροφή των φρουρίων της Κέρκυρας. Παρά τις αντιδράσεις των Κερκυραίων, το φρούριο της νησίδας Βίδο καταστράφηκε τελείως, όπως επίσης και τα φρούρια στους λόφους Αβράμη και Σαρόκκο.

Γλίτωσαν όμως το Παλιό και το Νέο Φρούριο. Ο τελευταίος Βρετανός αρμοστής Στορκς, στις 21 Μαΐου 1864, παρέδωσε επίσημα τα Επτάνησα, στον Θρασύβουλο Ζαΐμη, απεσταλμένο του Γεώργιου Α’. Στα Επτάνησα, ανήκει και η Σάσων, όπως έχουμε αναδείξει και αποδείξει σε σχετικό μας άρθρο.

Το ελληνικό κράτος, δεν άσκησε ουσιαστικά ποτέ κυριαρχία στο στρατηγικής σημασίας αυτό νησί στον Κόλπο της Αυλώνας. Και το 1914 (ακατ)ανοήτως, το παραχώρησε με νόμο που ψηφίστηκε στη Βουλή από την κυβέρνηση Βενιζέλου, στην Αλβανία. Επρόκειτο για έναν σημαντικό λάθος του μεγάλου Κρητικού πολιτικού, που πιέστηκε από την Ιταλία και την Αυστροουγγαρία. Το λάθος του, το κατάλαβε μερικά χρόνια αργότερα, όταν ζήτησε να δοθεί στην Ελλάδα η Βόρεια Ήπειρος (και η Σάσων). Μόνο που τότε ήταν πολύ αργά…

Πηγές: ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ-ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ, Η ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ», Μετάφραση: Παναγιώτης Κονδύλης, Εκδόσεις Γνώση.
Αδαμαντία Ι. Σπαθάτου, «ΕΠΤΑΝΗΣΑ-ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ», εκδόσεις ΖΑΘΕΟΝ ΠΥΡ, ΑΘΗΝΑ 2012
ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ», Κέρκυρα 2003.
Δρ. Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος, «Ιστορία του Ελληνικού Στρατού 1833-1949», Εκδόσεις Σάκκουλα, 2014.
Λήμματα για τα Επτάνησα από Εγκ/δειες ΔΟΜΗ και ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ.