Χ. Μουτσόπουλος: Το υψηλό κόστος του εμβολίου ίσως οδηγήσει σε νέες πανδημίες

Σε τι βαθμό έχει διασπαρεί ο κορονοϊός στην Ελλάδα; Σε τι κατάσταση βρίσκονται οι αντοχές του Εθνικού Συστήματος Υγείας σήμερα σε σχέση με την πανδημία; Ήταν απαραίτητο το καθολικό lockdown; Πόσο την πληρώνουν οι ευπαθείς ομάδες και οι νόσοι που δεν σχετίζονται με τον covid-19;

Συγκεκριμένα, τι μας έχει διδάξει η πανδημία σε σχέση με τα αυτοάνοσα νοσήματα; Ποιες οι ελπίδες που γεννούν τα νέα εμβόλια; Κι εν τέλει πώς θα μας βρει η επόμενη ημέρα; Για το χθες, το σήμερα και το αύριο της πανδημίας ανοίγει τα χαρτιά του ένας επιστήμονας διεθνούς κύρους, ομότιμος καθηγητής Ιατρικής κι Ακαδημαϊκός, Χαράλαμπος Μουτσόπουλος, στην HuffPost.

– Κύριε Καθηγητά, πιστεύετε ότι τα διαγνωστικά τεστ (παρά την κατακόρυφη αύξησή των θετικών μετά το καλοκαίρι) και η ιχνηλάτηση που γίνεται είναι περιορισμένα για να μας δείξουν την πραγματική εικόνα της εξάπλωσης του Covid-19 στην Ελλάδα; Κατά την γνώμη σας, υπάρχει πολύ μεγαλύτερη διασπορά από αυτή που αναφέρουν οι ανακοινώσεις των κρουσμάτων κάθε μέρα;

Δεν τίθεται θέμα το τι πιστεύω. Βρισκόμαστε 12 μήνες μετά την έναρξη της πανδημίας και νομίζω ότι υπάρχει επαρκής πληροφορία από άλλα κράτη για να εκτιμήσουμε την κατάσταση. Στοχευόμενος, εκτενής έλεγχος στις περιοχές με κρούσματα της CΟVID-19, σε όλους τους εισερχόμενους από το εξωτερικό στη χώρα αλλά και γενικότερος εκτεταμένος έλεγχος, με βάση επιδημιολογικά κριτήρια, θα μπορούσε να μας δώσει αληθινά στοιχεία της διασποράς του ιού. Μόνο η ακριβής επιδημιολογική επιτήρηση μας δίνει τη δυνατότητα να πάρουμε τα σωστά μέτρα. Μετά το πρώτο κύμα πανδημίας και την επιτυχή αντιμετώπιση του στη χώρα μας, υποτιμήθηκαν οι δυνατότητες των μαζικών τεστ, θεωρήθηκε ότι το παράδειγμα της Νότιας Κορέας δεν ήταν εφαρμόσιμο σε μας, ενώ κυριάρχησε η αντίληψη ότι τα μαζικά τεστ παρέχουν «ψευδή αίσθηση ασφάλειας» και συνιστούν «σπατάλη πόρων». Σήμερα, η διασπορά του ιού, ειδικότερα στις περιοχές με πολλά κρούσματα της νόσου, είναι πολύ μεγαλύτερη του καθημερινά αναφερόμενου αριθμού θετικών κρουσμάτων. Το συμπέρασμα αυτό συνάγεται από τον αριθμό των θανάτων στη χώρα μας αν αναχθεί, με βάση διεθνή δεδομένα, στο ποσοστό της νοσηρότητας και θνησιμότητας της μόλυνσης από τον SARS–Cov2

– Πώς βλέπετε τις αντοχές του Εθνικού Συστήματος Υγείας σε σχέση με την πανδημία του κορονοϊού στην Ελλάδα λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι ο αριθμός των διασωληνομένων συμπολιτών μας έχει εκτοξευθεί; 

Νομίζω ότι το ερώτημα είναι ρητορικό. Οι αντοχές του Εθνικού Συστήματος Υγείας έχουν ξεπεραστεί προ πολλού. Όταν ένα κοριτσάκι 21 χρονών χειρουργείται για ενδοκοιλιακό όγκο και παίρνει το αποτέλεσμα της ιστολογικής εξέτασης δύο μήνες μετά τη χειρουργική επέμβαση τι σημαίνει αυτό; Όταν η καρκινοπαθής μπαίνει στο Νοσοκομείο για να μεταγγισθεί και φέρνει από το σπίτι της τις γάζες και τα σεντόνια για τη νοσηλεία της; Αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα που σημαίνει ότι τα νοσοκομεία στο Εθνικό Σύστημα Υγείας (ΕΣΥ) έχουν ξεπεράσει προ πολλού τα όριά τους. Φανταστείτε τι γίνεται στην πανδημία.

Να βάλουμε τα πράγματα σε μια σειρά όμως.

Το ΕΣΥ λειτουργεί σε επίπεδο νοσοκομειακής περίθαλψης αλλά και σε επίπεδο πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Το δεύτερο αυτό τμήμα του ΕΣΥ αφορά στην προαγωγή υγείας, την πρόληψη και την φροντίδα της πλειοψηφίας των ασθενών. Η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας στο ΕΣΥ παρά κάποιες αξιέπαινες νομοθετικές ρυθμίσεις τα τελευταία χρόνια και παρά τις ευρωπαϊκές συστάσεις είναι το πιο παραμελημένο κομμάτι στη χώρα μας.

Η αντιμετώπιση της πανδημίας δεν αφορά μόνο στη νοσοκομειακή και την περίθαλψη στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ) στο τελικό στάδιο της νόσου όπου η θνησιμότητα στα καλύτερα κέντρα φτάνει σχεδόν το 50%. Η αντιμετώπιση της πανδημίας αφορά στην πρόληψη, στην φροντίδα στο σπίτι, στην ενδυνάμωση, στη νοσηλευτική φροντίδα στα εξωτερικά ιατρεία, στη φροντίδα και την προστασία των πασχόντων από άλλα χρόνια νοσήματα, την σωστή ενημέρωση πόρτα-πόρτα. Ποιος είναι ικανός να τα κάνει αυτά αν δεν είναι ο λειτουργός υγείας, ο νοσηλευτής, ο γιατρός, μέσα από οργανωμένες έγκυρες παρεμβάσεις στα πλαίσια του Εθνικού Συστήματος Υγείας;

Στο πρώτο στάδιο της πανδημίας ένας από τους μείζονες παράγοντες λήψης αποφάσεων ήταν οι «αντοχές του ΕΣΥ». Το ΕΣΥ συμμετείχε στην αντιμετώπιση της πανδημίας μόνο με τις κλινικές COVID-19 και μονάδες εντατικής θεραπείας (ΜΕΘ). Οι υπόλοιπες δραστηριότητες, δηλαδή η πρωτοβάθμια, η δευτεροβάθμια και η τριτοβάθμια φροντίδα υγείας εκτός των μονάδων ΜΕΘ, τόσο για την COVID-19 όσο και για την συνήθη νοσηρότητα, ετέθη σε lockdown.

Tο καλοκαίρι δεν το συζητάμε. Είναι για να πάρουμε μια ανάσα!

Στο αναμενόμενο δεύτερο κύμα της πανδημίας στη χώρα μας, οκτώ μήνες μετά, πάλι θυμηθήκαμε το ΕΣΥ. Το ΕΣΥ που είναι ταυτισμένο πάλι με τις νοσηλευτικές κλίνες και τις ΜΕΘ. Τις αυξήσαμε μερικώς. Τι έγινε με το ανθρώπινο δυναμικό; Πόσες νέες νοσηλεύτριες στελέχωσαν το Σύστημα, πόσοι νέοι γιατροί ενσωματώθηκαν στην προσπάθεια; Μόλις τον Οκτώβριο μετά την ραγδαία αύξηση των κρουσμάτων αξιοποιήθηκαν κάποιες υπάρχουσες δομές πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας και άνοιξαν ιατρεία COVID-19 ενώ δεν έχουν εμπλακεί οι γιατροί των ΠΕΔΥ στην πρωτοβάθμια υγεία των ασθενών με COVID-19. Χρειάζεται ιατρονοσηλευτικό προσωπικό που να κάνει τη δουλειά του σταθερά, με υψηλή επαγγελματική συνείδηση, αποκεντρωμένα για να έχει ουσιαστική παρέμβαση η πολιτεία στην προστασία του πληθυσμού της. Το ΕΣΥ δεν είχε αντοχές πριν έρθει η πανδημία. Πώς να έχει τώρα; Αν δεν αλλάξουμε νοοτροπία και συνεχίζουμε να το απαξιώνουμε με κάθε τρόπο, τότε αυτό μας αξίζει.

– Συμφωνείτε με την στρατηγική του lockdown στην αντιμετώπιση της πανδημίας στην παρούσα φάση της έξαρσης του δεύτερου κύματος του κορωναϊού; Πιστεύετε ότι θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί αυτή η έξαρση; 

Tο γενικευμένο lockdown ήλθε ως επακόλουθο της ολιγωρίας λήψης μέτρων, μετά την επιτυχή πρώτη αντιμετώπιση της πανδημίας στη χώρα μας. Ήταν απαραίτητο το καθολικό lockdown ακόμη και σε περιοχές με ελάχιστα ή και καθόλου κρούσματα; Θεωρώ ότι ήταν υπέρμετρη ενέργεια. Δεδομένου ότι αυτό αυξάνει τη νοσηρότητα και θνησιμότητα από άλλες ασθένειες, λόγω του ότι οι ασθενείς φοβούνται να επισκεφτούν τα Νοσοκομεία, και επάγει ψυχολογικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις του στο κοινωνικό σύνολο. Θεωρώ ότι θα έπρεπε να επιβληθεί αυστηρά και επιλεκτικά στις περιοχές με μεγάλη διασπορά του ιού. Η μετακίνηση των κατοίκων από και προς τις περιοχές αυτές δεν θα έπρεπε να επιτρέπεται. Είμαι επίσης επιφυλακτικός για το πόσο ενδεδειγμένο ήταν το κλείσιμο των δημοτικών σχολείων μια και γνωρίζουμε ότι τα μικρά παιδιά πολύ δύσκολα μολύνονται και μεταδίδουν τον ιό που προκαλεί την COVID-19 διότι τα κύτταρα τους δεν έχουν αυξημένο αριθμό υποδοχέων μέσω των οποίων ο ιός εισέρχεται στον οργανισμό. Θεωρώ ότι όπως το υγειονομικό προσωπικό έτσι και οι δάσκαλοι πρέπει να υποβάλλονται σε υποχρεωτικό δωρεάν περιοδικό έλεγχο και τα δημοτικά σχολεία να παραμείνουν ανοιχτά.

– Σε τι βαθμό, πιστεύετε, ότι θα «πληγούν» από την επέλαση της COVID -19 άλλα νοσήματα (μεταξύ των οποίων και τα αυτοάνοσα, την αντιμετώπιση των οποίων έχετε υπηρετήσει με διεθνή απήχηση δεκαετίες τώρα);  

Στο γενικευμένο lockdown οι ασθενείς με χρόνια νοσήματα, όπως τα συστηματικά αυτοάνοσα νοσήματα, μετά από χρόνια θεραπείας γίνονται και ιατροί του προβλήματός τους. Σήμερα, με τις δυνατότητες που παρέχει το διαδίκτυο, μπορούν αφενός να συμβουλευτούν το γιατρό τους με ηλεκτρονική επικοινωνία και να λαμβάνουν τα φάρμακα που χρειάζονται με άυλη συνταγογράφηση.

Αντίθετα ασθενείς  που εμφανίζουν έξαρση της νόσου τους πρέπει να επισκέπτονται το γιατρό τους για την αντιμετώπιση  του προβλήματος. Αρκετοί ασθενείς όμως, τρομοκρατημένοι από την πανδημία, δεν ζητούν τη βοήθεια του ειδικού, με δυσάρεστα αποτελέσματα για την υγεία τους.

Θέλω όμως, παίρνοντας την ευκαιρία από το ερώτημά σας, να μοιραστώ με τους αναγνώστες σας δύο μαθήματα που δίδαξε η πανδημία της COVID-19 για τα αυτοάνοσα νοσήματα:  1. Η λοίμωξη από τον ιό SARs-COV-2 με το ευρύτατο κλινικό φάσμα:  ασυμπτωματική κατάσταση, ήπια γριππώδη συνδρομή,πνευμονία μέχρι και το συστηματικό υπερφλεγμονώδες σύνδρομο, είναι  δυνατόν να επάγει, σε άτομα με επιρρέπεια, αυτοάνοσες εκδηλώσεις, όπως  αυτοάνοση αιμολυτική αναιμία, αντιφωσφολιπιδικό σύνδρομο, αγγειίτιδα, νόσο  σαν Kawasaki και σύνδρομο σαν αυτό της πολυνευροπάθειας Guillain-Barre και  2. Ασθενείς που βρίσκονται σε θεραπεία για τη νόσο τους, με βιολογικούς παράγοντες (αντι-κυτταροκίνες) φαίνεται ότι διαδράμουν ηπιότερη νόσο.

 – Σε πρόσφατη συνέντευξη που παραχώρησε στο τηλεοπτικό δίκτυο CNN o Αντόνιο Φάουτσι παραδέχτηκε πώς ένα από τα πράγματα που ανησυχούν εκείνον και τους συνεργάτες του είναι η μερίδα των ανθρώπων που είναι απρόθυμοι να εμβολιαστούν. Πιστεύετε πώς οι «αρνητές» του εμβολίου θα καθυστερήσουν την γρηγορότερη απαλλαγή της ανθρωπότητας από την COVID -19;  

Οι αρνητές των εμβολιασμών, θεωρώ ότι είναι μια μικρή ομάδα ατόμων μη επαρκώς ενημερωμένων για τα επιτεύγματα των εμβολιασμών και επιτρέψτε μου να πω ιδεοληπτικών από τυχαίες προσωπικές εμπειρίες.

Δεν πιστεύω ότι η ομάδα αυτή θα καθυστερήσει την απαλλαγή της διεθνούς κοινότητας από την παρουσία του ιού αυτού. Αντίθετα ανησυχώ μήπως το υψηλό κόστος των εμβολίων αποτρέψει, όταν το εμβόλιο κυκλοφορήσει, τον εμβολιασμό κατοίκων φτωχών χωρών όπου ο ιός θα παραμείνει, πιθανά θα μεταλλαχθεί και από εκεί νέα πανδημία θα ξεκινήσει. Έχουμε τώρα προκαταρκτικά αποτελέσματα από δύο τουλάχιστον εμβόλια που δημιοργήθηκαν ταχύτατα, μέσω μιας μοριακής τεχνικής

– Εσείς προσωπικά διατηρείτε επιφυλάξεις ως προς την υψηλή αποτελεσματικότητα στην πρόληψη του ιού του εμβολίου που ανακοίνωσε η Pfizer; Επίσης, το εμβόλιο της Pfizer πρέπει να διατηρείται στους – 800 Κελσίου. Κανένα άλλο εμβόλιο δεν χρειάζεται να διατηρείται σε τέτοιες συνθήκες ψύχους, ενώ τα ιατρεία και τα φαρμακεία δεν έχουν καταψύκτες που να φτάνουν σε τόσο χαμηλές θερμοκρασίες. Στον αντίποδα, το εμβόλιο της Moderna μπορεί να διατηρηθεί σε κοινά ψυγεία. 

Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα από τις μελέτες τόσο της Pfizer και BioNTech όσο και της Moderna είναι πολύ ενθαρρυντικά. Εντούτοις περιμένω και τα επόμενα αποτελέσματα μετά από την ανάλυση μεγαλύτερου αριθμού εμβολιασμένων που ευελπιστώ ότι θα απαντήσουν στην πλειονότητα τα ερωτήματα:

1. Για ποιο χρονικό διάστημα θα διατηρηθεί η άμυνα που ανέπτυξε ο οργανισμός μετά τον εμβολιασμό για 6 ή 12 μήνες ή και περισσότερο;

2.Το εμβόλιο θα προφυλάσσει τον εμβολιασμένο από ήπια ή βαριά νόσο;

3. Ανακτούν ανοσία μετά τον εμβολιασμό τα άτομα με υπέρταση, σακχαρώδη διαβήτη, ανοσοκατασταλμένα, παχύσαρκα και καπνιστές;

Με τα ερωτήματα που θέτω δεν θέλω να θεωρηθώ αρνητής του εμβολιασμού . Ούτε έχουν στόχο να μετριάσουν τον ενθουσιασμό που δημιούργησε η προκαταρκτική ανακοίνωση την παρασκευαστριών εταιρειών.

Το εμβόλιο της Pfizer και BioNTech, όπως αναφέρατε, απαιτεί για την αρίστη διατήρηση του παραμονή του σε καταψύκτες . Επομένως αυτό θα επιφέρει ένα επιπρόσθετο κόστος στα κράτη που θα το προμηθευτούν για τον εμβολιασμό του πληθυσμού τους.

– Κύριε Καθηγητά, σε τι θα αλλάξει τον κόσμο η περιπέτεια του Covid-19 πιστεύετε; 

Ευελπιστώ ότι οι άνθρωποι και οι ηγέτες τους θα σκεφτούν λίγο παραπάνω ώστε να συμπεριφέρονται όχι σαν κυρίαρχοι του κόσμου αλλά σαν παράγοντες που συμβάλουν στην ομοιοστασία του έμβιου και άβιου φυσικού περιβάλλοντος.

Φοβάμαι όμως ότι θα επιταθεί η τροπή που έχουν πάρει τα πράγματα στην κοινωνία και αφορούν στη θεοποίηση της ατομικότητας, με αφορμή την πανδημία και τα μέτρα προφύλαξης.

– Tο πόνημα «Rheumatology in Questions» που συγγράψατε με τους  Ευαγγελία Ζαμπέλη και Παναγιώτη Βλαχογιαννόπουλο ανακηρύχ-θηκε ως ένα από τα καλύτερα βιβλία ρευματολογίας όλων των εποχών σύμφωνα με το BookAuthority και ανακοινώθηκε από τα CNN και Forbes . Ποιο είναι το επόμενό σας βήμα;

Το όφελος που μας πρόσφερε ο πρώτος εγκλεισμός ήταν να βελτιώσουμε την πρώτη έκδοση του βιβλίου μας «Rheumatology in Questions» με 100 νέες ερωταπαντήσεις, τροποποίηση στις απαντήσεις 50 ερωτήσεων και προσθήκη νέων σχημάτων και εικόνων ασθενών. Το πόνημα αυτό με τον τίτλο «Immunology–Rheumatology in Questions» 2ndEdition θα κυκλοφορήσει στις αρχές το 2021 από τη Springer–Nature.

– Εκτός από επιστημονικά συγγράμματα, ωστόσο, γράφετε και περισσότερο εκλαϊκευμένα, αν μας επιτρέπεται να πούμε, βιβλία, όπως το πρόσφατο «Τα φαντάσματα της Εθνικής Βιβλιοθήκης» (εκδόσεις Μέδουσα 2020) όπου, μεταξύ άλλων, εκπέμπετε την αγωνία σας για το μέλλον του ιστορικού κτιρίου της ΕΒΕ (θεσμό στον οποίο χρηματίσατε Πρόεδρος του Εφορευτικού της Συμβουλίου) στην οδό Πανεπιστημίου και επιφυλάσσετε την κριτική σας για την μεταφορά του πλούτου που περιείχε στο ΚΠΙΣΝ . Ποιες είναι οι αντιδράσεις που έχετε καταγράψει;

Με το πόνημα που προαναφέρατε προσπάθησα να καταγράψω την αντίθεση μου για τη μετακίνηση της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος (ΕΒΕ) σε έναν Ιδιωτικό φορέα όπως είναι το «Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος». Επίσης θεωρώ ότι όπως σε όλα τα μέρη του κόσμου η Εθνική Βιβλιοθήκη της χώρας μας πρέπει να βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας στεγασμένη στο κτίριο της οδού Πανεπιστημίου που μαζί και τα κτίρια του Πανεπιστημίου και της Ακαδημίας Αθηνών απαρτίζουν την πανέμορφη κτιριακή τριλογία. Το να μεταφερθεί η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος σε μια περιοχή χωρίς μετρό και γενικά χωρίς εύκολη μετάβαση δεν νομίζω ότι είναι σώφρον. Στην Ελλάδα δεν ξέρουμε να συντηρούμε τις ομορφιές μας, το μόνο που ξέρουμε είναι να γκρεμίζουμε και να ξαναχτίζουμε.

Όταν κάποιος καταθέτει μια υπεύθυνη άποψη δεν την καταγράφει για να γίνει αρεστός. Εν τούτοις τα σχόλια που εισέπραξα κατά πλειοψηφία ήταν όχι μόνον θετικά αλλά και ενθουσιώδη..

-Κύριε Μουτσόπουλε ποια είναι νομίζετε η μεγαλύτερη παρακαταθήκη σας στους φοιτητές σας ως Καθηγητής και στο κοινό ως Επιστήμων;

Προσπάθησα στα πολλά χρόνια που υπηρέτησα τις Ιατρικές σχολές των Ιωαννίνων και Αθηνών να μεταλαμπαδεύσω την ιατρική γνώση στους νεότερους, να τους τονίσω το πάθος και την ανιδιοτέλεια που πρέπει να έχει ο ιατρός για την εξάσκηση της τέχνης και επιστήμης του και την ανάγκη εάν θέλουν να παράξουν νέα γνώση να αρχίζουν την εκπαίδευση τους στην έρευνα από τα φοιτητικά χρόνια. Ήμουν απαιτητικός και αυστηρός κριτής του εαυτού μου και των ιατρικών, διδακτικών και ερευνητικών πράξεων μου και επομένως αυστηρός και απαιτητικός με τους μαθητές μου αλλά συμπαραστάτης τους σε όλη τη διάρκεια της συνεργασίας μας και ενεργός βοηθός στη μετέπειτα επιστημονική τους πορεία.

Την άποψη του κοινού ως επιστήμονα και άνθρωπο εσείς ως δημοσιογράφοι θα πρέπει να το γνωρίζετε καλύτερα από εμένα.

Λίγα λόγια για τον Χαράλαμπο Μ. Μουτσόπουλο

Γεννήθηκε στα Ιωάννινα το 1944. Είναι επίτιμος και ομότιμος καθηγητής των Ιατρικών Σχολών των Πανεπιστημίων Ιωαννίνων και Αθηνών.

Έχει ιδρύσει στην Ελλάδα, μετά από μακρά εκπαίδευση και μετεκπαίδευση στις ΗΠΑ, δύο κέντρα αριστείας για τη νοσηλεία, διδασκαλία και μελέτη της παθογένειας των αυτοάνοσων νοσημάτων, με κυρίαρχο πρότυπο μελέτης το σύνδρομο Sjögren.

Μαθητές του από τα κέντρα αυτά στελεχώνουν πανεπιστημιακά εργαστήρια, κλινικές, ερευνητικά κέντρα και νοσηλευτικές μονάδες της Ελλάδας και του εξωτερικού.

Oι ερευνητικές μελέτες του έδειξαν ότι το ανοσολογικό σύστημα δεν δυσλειτουργεί αλλά υπερλειτουργεί, ότι κυρίαρχο ρόλο στην έναρξη και διαιώνιση της αυτοάνοσης επίθεσης παίζουν τα κύτταρα στόχος κατά των οποίων στρέφεται το ανοσολογικό σύστημα και υπέδειξαν ότι οι ιοί είναι πιθανόν να εμπλέκονται στην παθογένεια των νοσημάτων αυτών.

Μέσω των κλινικοεργαστηριακών μελετών του παρουσίασε την κλινική και εργαστηριακή εικόνα προσβολής διαφόρων οργάνων από τα αυτοάνοσα νοσήματα και ανέδειξε κλινικούς, εργαστηριακούς και μοριακούς δείκτες που είναι δυνατόν να προβλέψουν με ακρίβεια ποιοι ασθενείς με αυτοάνοσα νοσήματα είναι επιρρεπείς στην ανάπτυξη κακοήθειας του λεμφικού ιστού.

Έχει προσκληθεί για να παρουσιάσει τα αποτελέσματα των ερευνών του σε Ιατρικές Σχολές, διεθνή επιστημονικά συνέδρια και ερευνητικά ιδρύματα των ΗΠΑ, της Ευρώπης, της Αυστραλίας και της Ιαπωνίας.

Το ερευνητικό του έργο έχει δημοσιευθεί σε εκατοντάδες σημαντικά περιοδικά Παθολογίας, Ανοσολογίας και Ρευματολογίας, με περισσότερες από 39.000 αναφορές (δείκτης h=98). Βραβείο εξαίρετης πανεπιστημιακής διδασκαλίας Ξανθόπουλος-Πνευματικός (2005), Αριστείο Μποδοσάκη (2010).

Το 2010 το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων του απένειμε τον τίτλο του Επίτιμου Καθηγητή για την προσφορά του στην επιστήμη της Ιατρικής γενικά, και ειδικότερα στη διδασκαλία, στην έρευνα και στον πάσχοντα συνάνθρωπο, και η Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας τον τίτλο του Επίτιμου Διδάκτορα.

Scholar Clinician Award από το Αμερικάνικο Κολλέγιο Ρευματολογίας (2006), βραβείο Clemens Von Pirquet για την αριστεία του στην Ιατρική και την Ανοσολογία από το Πανεπιστήμιο Davis της Καλιφόρνιας (2007), τίτλος του Master του Αμερικανικού Κολεγίου Ρευματολογίας (2009) και βραβείο Αξιέπαινης Υπηρεσίας από τον Ευρωπαϊκό Σύνδεσμο κατά των Ρευματικών Παθήσεων (EULAR) (2010) για την ιδιαίτερα σημαντική συμβολή του στον τομέα της Ρευματολογίας.

Δημοσιεύσεις βιβλίων και άρθρων στον ημερήσιο τύπο σε θέματα που αφορούν την οργάνωση του συστήματος υγείας, την ιατρική εκπαίδευση, τη λειτουργία των Πανεπιστημίων και την έρευνα.

Τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών από το 2017.

 www.academyofathens.gr