Ριζάρι: Το πολύτιμο φυτό με την κόκκινη ρίζα που έχει γράψει ιστορία

Το Ριζάρι (Rubia tinctorum), ή Ρούμπια η βαφική, ή ερυθρόδανο το βαφικό, ή αλιζάρι, ή ρούβια, ή και μπογιά, είναι ένα φυτό της οικογενείας των Ρουβιϊδών (Rubiaceae) και περιλαμβάνει σαράντα (40) είδη, τα οποία φύονται στην Ευρώπη, την Ασία, την Αφρική και την Αμερική.

Το Ριζάρι είναι ένα φυτό και συγκεκριμένα ένας αυτοφυής θάμνος που φύεται στη νότια Ευρώπη και τη νοτιοδυτική Ασία. Μπορεί να φτάσει μέχρι και 1½ μέτρο ύψος και προτιμά τα αργιλώδη και υγρά εδάφη.

Η ρίζα του ξεπερνά το μέτρο, είναι αρκετά παχιά και είναι η πηγή της ουσίας αλιζαρίνης, που της δίνει το διακριτικό κόκκινο χρώμα. Τα άνθη του είναι κιτρινωπά, κατά μασχαλιαίους ή επακρίους βότρεις, τα οποία σχηματίζουν εμφύλους βότρεις. Το ριζάρι, είναι δικοτυλήδονο συμπέταλο και το συναντάμε σε όλη την Ελλάδα κυρίως σε άγονες περιοχές και φράχτες.

Το φυτό ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο στο παρελθόν, γιατί από την ρίζα του παραγόταν μία κόκκινη χρωστική, κατάλληλη για βαφή νημάτων… Η βαφή που προκύπτει από το ριζάρι έχει ως κύριο συστατικό την αλιζαρίνη. Η χρήση του ριζαριού εγκαταλείφθηκε όταν η χημική βιομηχανία παρήγαγε την ένωση ανιλίνη που έδινε το ίδιο αποτέλεσμα.

Το ρίζωμα του φυτού συλλέγεται, καθαρίζεται από το χώμα, πλένεται, ξηραίνεται σε καλώς αεριζώμενο μέρος και υπό σκιά, και στη συνέχεια κονιορτοποιείται. Βράζεται σε νερό και χρησιμοποιείται για τη βαφή νημάτων και υφασμάτων. Στο μείγμα χρησιμοποιείται επίσης ξύδι και αλάτι, διότι αυτά συμβάλλουν στην στερέωση της βαφής.

Παλαιότερα, αλλά και σήμερα, πιο σπάνια, τη Μεγάλη Πέμπτη οι νοικοκυρές συνήθιζαν να βάφουν τα αυγά βράζοντας τις ρίζες ενός φυτού.

Το Ριζάρι από την αρχαιότητα έως και σήμερα

Το Ριζάρι ήταν γνωστό στην Αρχαιότητα. Ο Διοσκουρίδης το αναφέρει ως «ερυθρόδανον το βαφικόν» ενώ ο Θεόφραστος ο Ερέσιος ( 372-287 π. Χ.) αναφέρεται στο φυτό ως «Ερευθεδανόν», και γράφει τα εξής: «Εν δε τοις ανακάνθοις ούκ εστιν ούτως διαλαβείν τοις γένεσιν. Η γαρ των φύλλων ανωμαλία μεγέθει και μικρότητι και σχήμασιν άπειρος και ασαφής. Αλλά δει πειράσθαι κατ΄ άλλον τρόπον διαιρείν. Πλείω δέ εστι τα γένη τα τούτων και διαφοράς έχοντα μεγάλας, οίον κίσθος, μήλωθρον, ερευθεδανόν, σπειραία, κνέωρον, ορίγανος…».
(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 6, 1, 4).

Ηταν γνωστό επίσης στην Αίγυπτο, από την περίοδο των Φαραώ αλλά και τους κάτοικους της Πομπηίας.

Το 16ο και 17ο αιώνα καλλιεργούνταν για την παραγωγή της αλιζαρίνης, η οποία χρησιμοποιούνταν για τη βαφή βαμβακερών και μάλλινων νημάτων και υφασμάτων, αλλά και στη ζωγραφική.

Από την Ελλάδα το Ριζάρι διαδόθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη και είχε μεγάλη επιτυχία εμπορικά στην Ολλανδία και στην Αγγλία, μέχρι που ανακαλύφθηκε η χημική κόκκινη βαφή και το ριζάρι αποσύρθηκε από την παγκόσμια αγορά. Ηταν επίσης πολύτιμο σε όλες τις Τσεχικες περιοχές καθώς και στην Ουγγαρία.

Ο πρώτος αγροτικός συνεταιρισμός στη Θεσσαλία

Οπως προαναφέραμε στο παρελθόν, το Ριζάρι καλλιεργούταν στην Ελλάδα. Στη Θεσσαλία και συγκεκριμένα στα Αμπελάκια, δημιουργήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα ο πρώτος αγροτικός συνεταιρισμός που ασχολείτο με τη βαφή των νημάτων από το ριζάρι. Η παραγωγή και εξαγωγή νημάτων και υφασμάτων κόκκινου χρώματος, βαμμένων με ριζάρι, γνώρισε μεγάλη ακμή και κατέκτησε τις ευρωπαϊκές αγορές.

Μέχρι σήμερα διατηρούνται τα παλαιά αρχοντικά επιφανών οικογενειών των Αμπελακίων ( π.χ. το Αρχοντικόν του Γεωργίου Schwarz), τα οποία αποτελούν μάρτυρες του πλούτου και της ευημερίας οικογενειών της περιοχής, που ήταν το αποτέλεσμα της καλλιέργειας του φυτού ριζάρι και την εκμεταλλεύσεως των εξ αυτού παραγομένων προϊόντων.

Σήμερα η Ρουβία η βαφική (Rubia tinctorum) καλλιεργείται μόνον σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδος. Ειδικότερα στην Κρήτη ( πρώην Δήμος Ρούβα, οικισμοί: Γέργερη, Ζαρρός, Βορρίζα κλπ.) έχει εν μέρει αναβιώσει η καλλιέργεια του φυτού αυτού και η χρήση των ριζών του, για την βαφή νημάτων και υφασμάτων, σύμφωνα με τον παλαιό παραδοσιακό τρόπο. (Πληροφορίες: Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης, Εφορος αρχαιοτήτων ε.τ., rodiaki.gr ).

Οι νοικοκυρές έβαφαν και βάφουν τα αυγά τους

Το Ριζάρι, όπως αναφέραμε, είναι φυτό γνωστό για τις βαφικές του ιδιότητες από τα αρχαία χρόνια. Εχει χρησιμοποιηθεί στην βαφή υφασμάτων αφού δίνει φυσικό πορτοκαλί έως κόκκινο σκούρο χρώμα καθώς και ως φυσική βαφή των πασχαλινών αυγών.

«Και ήρχισε να βάφη εν χύτρα τα αβγά, με ριζάρι, κιννάβαρι και όξος», γράφει σε κάποιο διήγημά του ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, δίνοντάς μας στοιχεία για το πώς έβαφαν την εποχή του τα πασχαλινά αβγά.

Τα πασχαλινά αυγά βαμμένα με ριζάρι εκτός από το μοναδικό χρώμα τους είναι και ανεξίτηλα. Δεν βάφουν τα χέρια, ενώ η βαφή δεν εισχωρεί και στο εσωτερικό τους. Το αποτέλεσμα που δίνει είναι ένα βαθύ κόκκινο χρώμα. Ακόμη και σήμερα αρκετοί προτιμούν το ριζάρι για να βάψουν τα αυγά τους.

H διαδικασία για βάψιμο των αυγών

Κοπανίζουμε το ριζάρι σε γουδί για να μπορεί να βγάλει το χρώμα του ευκολότερα. Βράζουμε το ριζάρι σε νερό για 10 λεπτά και στη συνέχεια το αφήνουμε να κάτσει για 2-3 ώρες ή και όλη τη νύχτα. Το πρωί σουρώνουμε το ριζάρι και κατόπιν προσθέτουμε τα αυγά και τα βράζουμε για περίπου 15 λεπτά προσθέτοντας μισό ποτηράκι του κρασιού ξύδι (αν χρειαστεί συμπληρώνουμε νερό, ίσα που να καλύπτει τα αυγά). Η δοσολογία είναι 70 γρ. ριζάρι για 15 αυγά.

Ριζάρι μπορείτε να σπείρετε και να χρησιμοποιήσετε τη ρίζα του και φυσικά μπορείτε να βρείτε σε καταστήματα που πουλούν βότανα και μπαχαρικά.

Οι φαρμακευτικές του ιδιότητες

Το ριζάρι έχει φαρμακευτικές ιδιότητες. Η ρίζα του περιέχει ως σπουδαιότερες δραστικές ουσίες γλυκοζίτες (γαλιοσίνην, ασπερουλοσίτην), κιτρικό οξύ και άλλα οξέα, δεψικές και πηκτινικές ουσίες καθώς και σάκχαρο, λεύκωμα και λίγο λιπαρό έλαιο.

Οι γλυκοζίτες, που προαναφέραμε, αναφέρεται ότι έχουν αντιφλογιστική και σπασμολυτική δράση στο ουροποιητικό σύστημα και όταν αποβάλλονται δίνουν μία ροδοκόκκινη χροιά στα ούρα.

Σύμφωνα με πειράματα που έγιναν σε ζώα, αναστέλλουν ή εμποδίζουν το σχηματισμό πετρών από ασβέστιο (οξαλικά, φωσφορικά άλατα) και η ρίζα του φυτού συνιστάται στις νεφρολιθιάσεις και χολολιθιάσεις, πράγμα όμως το οποίο αμφισβητείται από άλλους. (Πληροφορίες: ifarmakeia.gr).

Στη λαϊκή ιατρική, αφέψημα της ρίζας της Ρουβίας της βαφικής, συνιστάται για διάφορες παθήσεις, είναι γευστική και τονωτική.

Αναφέρεται πως έχει ισχυρή λιθοδιαλυτική ενέργεια καθώς τα συστατικά που περιέχει διασπούν ταχέως το εξ ανοργάνων ουσιών περίβλημα των χολολίθων. (Δ. Σ. Καββάδας, Εικονογραφημένον Βοτανικόν-Φυτολογικόν Λεξικόν, τ. 2, Αθήνα αν. χρον. εκδ., σ. 3472-3473).

Αλλα είδη ρουβίας είναι: Ρουβία η περιπλανωμένη (Rubia peregrina), Ρουβία η στίλβουσα ( Rubia lucida ), Ρουβία η ελλειπτική (Rubia elliptica), Ρουβία η καρδιοειδής (Rubia cordata).

Πηγή φωτό: freenatureimages.eu