Με ένα έγγραφο από καϊμακάμη και χωρίς άδεια, ο Έλγιν λεηλάτησε τον Παρθενώνα!

Τα Γλυπτά του Παρθενώνα, τα οποία κλάπηκαν από τον Σκωτσέζο Λόρδο Έλγιν πριν από 200 και πλέον χρόνια και βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο, ήρθαν και πάλι πρόσφατα στην επικαιρότητα, όταν η Τουρκάλα αρχαιολόγος Ζεϊνέπ Μποζ, μιλώντας στην 24η Σύνοδο της Διακυβερνητικής Επιτροπής της UNESCO για την επιστροφή των Πολιτιστικών Αγαθών στις χώρες προέλευσής τους (ICPRCP), είπε ότι δεν υπάρχει νομιμοποιητικό έγγραφο για την αγορά (ορθότερο: αρπαγή) από τον λόρδο Έλγιν των Γλυπτών του Παρθενώνα. Μάλιστα, σε συνεντεύξεις της σε ελληνικά Μ.Μ.Ε. η κυρία Μποζ τόνισε ότι τόσο η δική της ομάδα, όσο και άλλες από Τούρκους αρχαιολόγους έψαξαν τα οθωμανικά αρχεία και δεν βρήκαν κανένα αντίγραφο από φιρμάνι που να δίνει άδεια στον Έλγιν να αποσπάσει τα Μάρμαρα του Παρθενώνα. Οι Βρετανοί όλα αυτά τα χρόνια ψελλίζουν κάτι για φιρμάνι μεταφρασμένο στα ιταλικά, του οποίου η γνησιότητα αμφισβητείται.

Επειδή το θέμα των Γλυπτών του Παρθενώνα μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα, αποφασίσαμε να ασχοληθούμε ενδελεχώς με αυτό. Ανατρέξαμε στο κλασικό έργο του Κυριάκου Σιμόπουλου «ΞΕΝΟΙ ΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1800-1810», τόμος Γ1, εκδόσεις ΠΙΡΟΓΑ και στη συνέχεια στο πολύ σημαντικό έργο «ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΕΛΓΙΝΕΙΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ» του πολυγραφότατου Αντώνιου Μηλιαράκη (Α’ Έκδοση 1888, Β’ Έκδοση 1994), στα οποία ανακαλύψαμε πολύτιμα στοιχεία. Υπάρχει όμως κι ένα τρίτο πολύ σημαντικό βιβλίο με τίτλο «Der Parthenon», του Γερμανού Adolf Michaelis. Είναι διαθέσιμο στα γερμανικά στο διαδίκτυο. Εκδόθηκε το 1870-1871 στη Λειψία. Γνωρίζουν αυτό το έργο στο Υπουργείο Πολιτισμού; Αν όχι, ας το «κατεβάσουν» και ας το δώσουν για μετάφραση στο Υπουργείο Εξωτερικών. Μέσα σε αυτό υπάρχουν πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία, ανάμεσά τους και το δήθεν φιρμάνι που δόθηκε στον Έλγιν. Για να βοηθήσουμε λίγο το Υπουργείο, το «φιρμάνι» βρίσκεται στη σελίδα 355 του βιβλίου του Michaelis. Όπως θα δούμε, καθώς ο Μηλιαράκης το παραθέτει μεταφρασμένο, δεν πρόκειται για κανένα φιρμάνι (που έπρεπε να έχει σφραγίδα και υπογραφή του σουλτάνου), αλλά άδεια ενός καϊμακάμη, ανώτερου διοικητικού υπαλλήλου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στην οποία, αν εξαιρέσουμε το αμφιλεγόμενο σημείο, δεν δίνεται καμία άδεια στον Έλγιν να αρπάξει κομμάτια του Παρθενώνα. Να ξεκαθαρίσουμε μερικά πράγματα. Φιρμάνι δεν υπάρχει, καθώς θα έπρεπε να έχει τη σφραγίδα και την υπογραφή του σουλτάνου. Ούτε ο Μεγάλος Βεζίρης (πρωθυπουργός) έδωσε στον Έλγιν κάποιο έγγραφο, καθώς τότε απουσίαζε στην Αίγυπτο. Ο καϊμακάμης που έδωσε την άδεια στον Έλγιν ήταν ένας ανώτερος διοικητικός υπάλληλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δεν γνωρίζουμε ποια ακριβώς θέση είχε στην ιεραρχία της. Το έγγραφο αυτό μεταφράστηκε και στα ιταλικά. Το συμπεριέλαβε στο έργο του «Der Parthenon» ο Adolf Michaelis, μεταφρασμένο στα αγγλικά. Το 1888, ο Μηλιαράκης, με τη βοήθεια ενός ειδήμονα της Αγγλικής γλώσσας φίλου του (δεν τον κατονομάζει), το παραθέτει στο βιβλίο του «ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΕΛΓΙΝΕΙΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ» και το αναδημοσιεύουμε σήμερα Σε κάθε περίπτωση, οι αναγνώστες του protothema.gr μπορούν να βγάλουν τα συμπεράσματά τους.

Πώς δόθηκε στον Έλγιν η επίμαχη άδεια;

Ο Thomas Bruce, 7ος κόμης του Έλγιν, ήταν Βρετανός διπλωμάτης. Γεννήθηκε το 1766 στο Broomhall House της Σκωτίας, που ήταν οικογενειακή έδρα των Έλγιν. Έλαβε αξιόλογη μόρφωση και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την αρχαιολογία και μάλιστα με την τέχνη των αρχαίων λαών. Υπήρξε πρεσβευτής του Ηνωμένου Βασιλείου στην Αυστρία (1792), την Πρωσία (1795), ενώ το 1799 διορίστηκε πρεσβευτής στην Υψηλή Πύλη. Από τα μέσα του 18ου αιώνα είχαν ξεκινήσει να δημοσιεύονται στην Ευρώπη αρχαιολογικά συγγράμματα για τις αρχαιότητες της Αθήνας. Ώθηση στη μελέτη των αθηναϊκών αρχαιοτήτων έδωσαν οι απεικονίσεις τους από τους Στιούαρτ (1748) και Ρεβέτ (1754). Σχετικά με τον Παρθενώνα παρατηρήθηκε ότι μόνο το ανατολικό τμήμα του παρέμενε άθικτο, ενώ από τις άλλες πλευρές είχαν αφαιρεθεί διάφορα ανάγλυφα. Αρχαιολόγοι και φιλότεχνοι παρατήρησαν επίσης ότι οι απεικονίσεις του Παρθενώνα ήταν προβληματικές. Ο Σατομπριάν στο οδοιπορικό του, αφού παρατηρεί τα παραπάνω γράφει ότι «…οι Άγγλοι δεν είχαν φτάσει σε τέτοια ζωγραφική ικανότητα ώστε ν’ αναπαραστήσουν στο χαρτί τις τόσο καθαρές γραμμές των έργων του Φειδία». Δηλαδή, ό,τι έφτιαξε ο Φειδίας τον 5ο π.Χ. αιώνα, οι Άγγλοι δεν μπορούσαν ούτε να το ζωγραφίσουν τον 18ο αιώνα! Όταν βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη ο Έλγιν είπε στον αρχιτέκτονα Thomas Harrison (τον συνόδευε ή ήταν μόνιμος αρχιτέκτονας της Βρετανικής Πρεσβείας στην Πόλη), τη σπουδαιότητα που είχαν τα αρχαία μνημεία για την ανάπτυξη του αισθήματος της καλαισθησίας. Ίσως καθ’ οδόν για την Κωνσταντινούπολη, ο Έλγιν πέρασε από την Αθήνα, αυτό όμως δεν είναι βέβαιο.

Ο Έλγιν πάντως ζήτησε από την κυβέρνησή του να στείλει στην Ανατολή Άγγλους τεχνίτες για να απεικονίσουν τις αρχαιότητες. Όμως η κυβέρνηση του Γουίλιαμ Πιτ του Νεότερου, ο οποίος το 1783, σε ηλικία μόλις 24 ετών είχε γίνει πρωθυπουργός, αντιμετώπιζε πολύ σοβαρότερα προβλήματα… Έτσι, ο Έλγιν αποφάσισε να εκτελέσει τις επιθυμίες του με δικά του έξοδα. Προσέλαβε τον αρχαιολόγο William Richard Hamilton ως γραμματέα. Και σε αυτόν ανέθεσε την εύρεση κατάλληλων τεχνιτών. Ο Hamilton, που βρισκόταν τότε στη Σικελία, προσέλαβε: τον ζωγράφο Giovanni Batista Lusieri, τους αρχιτέκτονες Sebastian Ittar και Vincenzo Balestra, τον νεαρό Feodor Ivanovitch, Καλμούχο (οι Καλμούχοι είναι ένα μογγολικό φύλο που ζει στη ΒΔ ακτή της Κασπίας) ο οποίος είχε εκπαιδευτεί στη Ρώμη και προσλήφθηκε για την ικανότητά του στην παράσταση και την απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος και τέλος, ο Hamilton προσέλαβε δυο κατασκευαστές εκμαγείων τους οποίους έστειλε στην Κωνσταντινούπολη, στον Έλγιν, ο οποίος στα τέλη Μαΐου 1800 με τη σειρά του τους έστειλε στην Αθήνα. Σημαντικότερος όλων των παραπάνω ήταν ο Lusieri, ο οποίος έπαιξε και τον πιο «βρόμικο» ρόλο στην αρπαγή των Γλυπτών. Καταγόταν από τη Νάπολι, υπήρξε μαθητής δύο σπουδαίων Γερμανών ζωγράφων, του Hackerts και του Tischbeius. Διακρινόταν ιδιαίτερα για τις υδρογραφίες του. Τα τοπία που φιλοτεχνούσε διακρίνονταν για τη λεπτότητα και τη μεγάλη τους ακρίβεια.

Οι εργασίες των παραπάνω, έγιναν υπό τη διεύθυνση του Lusieri τον Αύγουστο του 1800. Υπήρχαν όμως πολλές δυσκολίες, καθώς τα γεγονότα στην Αίγυπτο, όπου το 1798 ο Μέγας Ναπολέων ηττήθηκε από τον Νέλσον, έκαναν την Πύλη ιδιαίτερα επιφυλακτική. Οι τεχνίτες αντιμετώπιζαν δυσκολίες από τη φρουρά της Ακρόπολης, ενώ οι οθωμανικές αρχές ζητούσαν καθημερινά 5 λίρες (στερλίνες) για να τους επιτρέψουν την είσοδο στον Ιερό Βράχο.

Έτσι πέρασαν 9 μήνες με έργα απεικόνισης και καταμετρήσεων. Όταν όμως οι Άγγλοι έδιωξαν τους Γάλλους από την Αίγυπτο, η Υψηλή Πύλη άλλαξε τη στάση της απέναντι στη Βρετανία, αντιμετωπίζοντάς την πιο ευνοϊκά. Ο Έλγιν επωφελούμενος από την τροπή των πραγμάτων (και με τη μεσολάβηση του Καπετάν Πασά και, πιθανότατα, της μητέρας του Σουλτάνου Σελίμ Γ’) «έλαβε την άδειαν να παραλάβει εκ του Παρθενώνος γύψινα εκμάγματα, να κάμει ανασκαφάς και ν’ αφαιρέσει αρχαιότητας», κατά τον Αντώνιο Μηλιαράκη.

Με την άδεια αυτή, που δεν υπάρχει πάντως κάπου, οι εργασίες από τον Μάιο του 1801 αναβαθμίστηκαν. Οι τεχνίτες υπό τη διεύθυνση του Lusieri έστησαν ικριώματα (σκαλωσιές), οι ζωγράφοι απεικόνιζαν τις αρχαιότητες, οι αρχιτέκτονες σχεδίαζαν και κατέγραφαν και οι εκμαγοποιοί έφτιαχναν εκμαγεία των ανάγλυφων και αγαλμάτων. Άρχισαν δε ανασκαφές και πάνω στην Ακρόπολη. Μάλιστα παρουσιάστηκε ανάγκη να γκρεμίσουν σπίτια που βρίσκονταν δυτικά του Παρθενώνα και τα οποία κάλυπταν λείψανα αγαλμάτων του αετώματος, τα οποία και βρήκαν. «Προς τούτο εζητήθη νέα άδεια εκ Κωνσταντινουπόλεως, ήτις και εδόθη στον Έλγιν», γράφει ο Μηλιαράκης, χωρίς περαιτέρω στοιχεία… Πάντως ο φρούραρχος(δισδάρης) της Ακρόπολης, οι γενίτσαροί του και οι Τούρκοι που κατοικούσαν στον Ιερό Βράχο γκρέμιζαν συχνά τις σκαλωσιές και εμπόδιζαν αυθαίρετα στους ανθρώπους του Έλγιν να ανέβουν στην Ακρόπολη αξιώνοντας περισσότερα δώρα.

Έτσι είχαν τα πράγματα όταν έφτασε στην Αθήνα, μετά από εντολή του Έλγιν ο Άγγλος ιερέας Philip Hunt. Ο Hunt ήταν ο ιερέας της βρετανικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη, ενώ είχε διατελέσει και γραμματέας του Έλγιν παλαιότερα. Ο Hunt στάλθηκε από τον Έλγιν για να εποπτεύσει τις εργασίες στην Ακρόπολη.

Φαίνεται όμως ότι ο Hunt έκανε προφορικά παράπονα στον Έλγιν για τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι του Σκωτσέζου στην Αθήνα. Έτσι «… επρομηθεύθη ούτος (ο Έλγιν) νέον φιρμάνιον (ο Μηλιαράκης κάνει λάθος, φιρμάνι έδινε ΜΟΝΟ ο σουλτάνος), αντί του πρότερον ουχί ακριβώς εκφραζομένου, προς αποφυγήν πασών των εν μέλλοντι παρεξηγήσεων και προφάσεων, όπερ (το οποίο) εδόθη αυτώ εις επίσημον ιταλικήν μετάφρασιν. Εν τούτω τω αξιομνημονεύτω εγγράφω ο καϊμακάμης, ως αντιπρόσωπος του Μεγάλου Βεζίρου (πρωθυπουργού)… παραγγέλλει, ουδαμώς πρέπει να κωλύονται, αλλά να δύνανται να εισέρχονται εις την Ακρόπολιν, να στήσωσιν ικριώματα, να λαμβάνωσι έκτυπα, να καταμετρώσι, ν’ ανασκάπτωσι και τα τοιαύτα· και αν θέλωσι τεμάχια τινα (στο ιταλικό qualche pezzi di pietre) μετ’ επιγραφών ή γλυφών ν’ αφαιρέσωσι, να μη εμποδίζονται»(τονίζουμε το επίμαχο σημείο της άδειας).

Το έγγραφο αυτό παρατίθεται από τον Adolf Michaelis στο έργο του «Der Parthenon» σε αγγλική μετάφραση. Από εκεί το πήρε ο Μηλιαράκης που το μετέφρασε στα ελληνικά με τη βοήθεια κάποιου φίλου του άριστου γνώστη της αγγλικής γλώσσας. Το έγγραφο αυτό, και όχι φιρμάνι επαναλαμβάνουμε, παραθέτουμε εδώ. Ίσως είναι η πρώτη φορά ή από τις λιγοστές πάντως, που δημοσιεύεται σε ελληνικό Μ.Μ.Ε.

Διαβάζοντας πολλές φορές προσεκτικά το παραπάνω κείμενο θεωρούμε ότι το μόνο «σημείο» όπου αναφέρεται με κάποια σαφήνεια ότι επιτρέπεται στον Έλγιν να αποσπάσει κάποια τμήματα από τα μνημεία είναι αυτό που παραθέσαμε και στα ιταλικά παραπάνω.

Πάντως, ο Έλγιν δεν είχε κανένα φιρμάνι στη διάθεσή του και μόνο η αμφίσημη φράση «qualche pezzi di pietre» μπορεί να εκληφθεί ως κάποιου είδους άδεια απόσπασης τεμαχίων του Παρθενώνα. Φυσικά, παντελώς αυθαίρετη ήταν και η αρπαγή μιας Καρυάτιδας από το Ερέχθειο. Μετά την έκδοση της νέας άδειας, ο Έλγιν ερμηνεύοντάς την όπως ήθελε, έδωσε εντολή στον Hunt να κατεβάσει την ωραιότερη και καλύτερα διατηρημένη μετόπη. Δωροδοκώντας συνεχώς τον βοεβόδα της Αθήνας συνέχισε τις αρπαγές. Ο Lusieri χρησιμοποιούσε 300-400 εργάτες και φυσικά υπήρξαν και πολλές καταστροφές κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους. Κάποια στιγμή, όταν ένα κομμάτι αρχαίου μνημείου έπεσε στο έδαφος και έσπασε ο δισδάρης, ο φρούραρχος δηλαδή, αγανάκτησε και είπε να σταματήσουν αμέσως οι εργασίες.

Επίλογος

Παραθέσαμε αυτούσιο το έγγραφο με χρήση του οποίου (και με αυθαίρετη ερμηνεία του…) ο Έλγιν λεηλάτησε τον Παρθενώνα. Να θέσουμε μερικά ερωτήματα. Το Υπουργείο Πολιτισμού γνωρίζει το έγγραφο αυτό; Φιρμάνι, όπως είπε και η Τουρκάλα αρχαιολόγος, δεν υπάρχει. Πόσο νόμιμη είναι έστω και η απόσπαση κάποιων τμημάτων από τα μνημεία του Παρθενώνα, με την άδεια ενός Οθωμανού αξιωματούχου; Ας σταματήσουν οι Βρετανοί τα παραμύθια με το, ανύπαρκτο φιρμάνι. Γνωρίζει το Υπουργείο Πολιτισμού το βιβλίο του Adolf Michaelis για τον Παρθενώνα, όπου υπάρχουν πολλές λεπτομέρειες και άγνωστα στοιχεία; Όπως αναφέραμε, υπάρχει διαθέσιμο στο διαδίκτυο. Καλό είναι να το «κατεβάσουν» και να το μελετήσουν, αφού το μεταφράσουν. Να σημειώσουμε ακόμα, ότι αν ο Έλγιν ήταν ο ιθύνων νους, ο Ιταλός Lusieri, που έμεινε για χρόνια στην Αθήνα, είναι συνυπεύθυνος για την κλοπή των αρχαιοτήτων. Τέλος, όπως θα δούμε σε επόμενο άρθρο, πλήθος αρχαιοτήτων απέσπασαν από την Ελλάδα η σύζυγος του Έλγιν, αλλά και τα πεθερικά του!

Πηγές: Αντωνίου Μηλιαράκη «ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΕΛΓΙΝΕΙΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ», Α’ Έκδοση 1888, Β’ Έκδοση 1994, ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ ΤΟΥ ΛΑΟΥ
ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ, «ΞΕΝΟΙ ΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, 1800-1810», ΕΒΔΟΜΗ ΕΚΔΟΣΗ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΙΡΟΓΑ