Αγιο Ορος: Επαναπατρισμός των «χαμένων» κειμηλίων

Στο γύρισμα του 21ου αιώνα οι πατέρες της Μονής Παντοκράτορος του Αγίου Ορους είχαν κάθε λόγο να πανηγυρίζουν. Είκοσι τέσσερα σημαντικά ιστορικά έγγραφα και πολυάριθμες μεταφράσεις οθωμανικών εγγράφων που είχαν χαθεί κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα επέστρεφαν στη μονή έπειτα από 50-60 χρόνια. Το αρχαιότερο από αυτά ήταν το σιγίλλιο του πατριάρχου Αντωνίου Δ΄ του 1394 –ένα θεμελιώδες καταστατικό έγγραφο της μονής που διασφάλιζε την περιουσία, τον κοινοβιακό χαρακτήρα και την ανεξαρτησία της–, πρωτότυπες αποφάσεις της Ιεράς Σύναξης (1589), σουλτανικά φιρμάνια (χρονολογημένα από τον 16ο αιώνα και εξής), πρωτότυπες ιεροδικαστικές αποφάσεις, έγγραφα της οθωμανικής διοίκησης και άλλα.

Η επιστροφή αυτών των εγγράφων ήταν μόνο η αρχή, μια νίκη στον τιτάνιο και συστηματικό αγώνα που ξεκίνησαν οι μοναχοί για να αποκαταστήσουν το αρχείο, τις βιβλιοθήκες, το σκευοφυλάκιο από τις απώλειες και τις κλοπές της κινητής περιουσίας (έγγραφα κειμήλια, τιμαλφή, χειρόγραφα, σκεύη, εικόνες κ.λπ.) που είχε υποστεί η μονή κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα, ως απόρροια της λειψανδρίας και της υπολειτουργίας της, εξαιτίας της στέρησης των κτητορικών μετοχίων που συντηρούσαν τη μονή για περισσότερα από 600 χρόνια, μετά την έλευση των προσφύγων, καθώς και των πολέμων και των καταστροφών που ακολούθησαν.

Το χρονικό της αναζήτησης, του εντοπισμού και της επιστροφής των κειμηλίων θα ξεδιπλώσει σήμερα ο ιερομόναχος Θεόφιλος Παντοκρατορινός στο 8ο ετήσιο διεθνές επιστημονικό εργαστήρι που διοργανώνει η Αγιορείτικη Εστία Θεσσαλονίκης στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Επειτα από ενδελεχή έρευνα διαπιστώθηκε ότι δεκάδες έγγραφα βυζαντινά, μεταβυζαντινά, ελληνικά και οθωμανικά που τεκμηρίωναν δικαιώματα της μονής, εξαφανίστηκαν. «Μόνο από τον φάκελο του αρχείου για το Μετόχι Αζάπικον Σιθωνίας, το έτος 1962, απομακρύνθηκαν 32 πρωτότυπα έγγραφα χρονολογούμενα από τον 14ο αιώνα και εξής, προκειμένου επαγγελματίες που τον καιρό εκείνο παρείχαν υπηρεσίες εμπιστευτικού χαρακτήρα στη μονή –είτε ως ενοικιαστές των ακινήτων της μονής είτε ως αγοραστές είτε ως μεσάζοντες για την πώληση– να τεκμηριώσουν την ιδιοκτησία της μονής. Τα έγγραφα αυτά, ωστόσο, παρακρατήθηκαν από τους ενδιαφερομένους και δεν επιστράφηκαν», υπογραμμίζει ο ιερομόναχος Θεόφιλος.

Πρόκειται, μεταξύ άλλων, για πρωτότυπες αποφάσεις της Ιεράς Σύναξης (1589) και σουλτανικά φιρμάνια από τον 16ο αιώνα.

Μια συστηματική προσπάθεια κατ’ αρχάς για την καταγραφή των απολεσθέντων εγγράφων και κειμηλίων και στη συνέχεια για τον εντοπισμό τους, ξεκίνησε μετά την επανακοινοβιοποίηση της Μονής Παντοκράτορος το 1992, την ανακαίνιση των κτιρίων και την οργάνωση του σκευοφυλακίου και της βιβλιοθήκης. Πολλά από τα πρωτότυπα έγγραφα εντοπίστηκαν σε ιδιωτικά αρχεία απογόνων και κληρονόμων, σε κρατικά αρχεία – ακόμη και σε παλαιοβιβλιοπωλεία, όπως τρία έγγραφα ιδιοκτησίας σπιτιών και χωραφιών στον Τύρναβο Λάρισας που χρονολογούνται το 1665 και το 1700. Τα κενά του αρχείου συμπληρώθηκαν από αντίγραφα που εντοπίστηκαν σε παλαιές φωτογραφίες ή σε γυάλινες πλάκες, καθώς και σε κρατικά αρχεία. Η προσπάθεια των πατέρων απέδωσε καρπούς. Παρά τις ελλείψεις, ένα μεγάλο μέρος του κατεστραμμένου αρχείου ανασυγκροτήθηκε. Ωστόσο, ο δρόμος είναι ακόμη μακρύς.

Στο Τορόντο

Στην προσπάθεια των Παντοκρατορινών εντάσσεται και η έρευνα για την ανάκτηση και άλλων κειμηλίων, κυρίως χειρογράφων κωδίκων, όπως αποτυπώθηκαν σε καταγραφή του 1953, καθώς και σε μεταγενέστερες καταγραφές της Εφορείας Αρχαιοτήτων. Δέκα περίπου χειρόγραφοι κώδικες χρονολογημένοι από τον 14ο-17ο αιώνα ή μεμονωμένα φύλλα κωδίκων εντοπίστηκαν διάσπαρτα σε συλλογές, πανεπιστήμια και μουσεία στην Ελλάδα και το εξωτερικό (Τορόντο, ΗΠΑ, Μόσχα κ.ά.). Μεταξύ αυτών ο κώδικας 48, τετραευάγγελον, που φέρεται ως ιδιόχειρο του κτήτορα της μονής «Αλεξίου Βασιλέως» και χρονολογείται στα τέλη του 13ου αιώνα. Εκλάπη τον Σεπτέμβριο του 1960 και εντοπίστηκε σε συλλογή στο Τορόντο και στη συνέχεια μεταφέρθηκε κατά πάσα πιθανότητα στο Bible Lands Museum στην Ιερουσαλήμ. Από τα πλέον σημαντικά κειμήλια της μονής είναι ο κώδικας 49, ο οποίος εκλάπη κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και σήμερα βρίσκεται στο Dumbarton Oaks στην Ουάσιγκτον.

Στα απολεσθέντα αντικείμενα συμπεριλαμβάνονται και τέσσερα κειμήλια που είχαν απομακρυνθεί από τη μονή και κατασχέθηκαν στις 29 Νοεμβρίου 1984 και βρίσκονται στις αποθήκες είτε του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών είτε της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Ορους. Ηδη η Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής Αγίου Ορους δρομολογεί την επιστροφή τους.

Τα γράμματα «πρόδωσαν» τον Πανσέληνο

Η δικαστική γραφολογία κλήθηκε να λύσει το μυστήριο με την ταυτότητα του Πανσέληνου, του σπουδαίου ζωγράφου της παλαιολόγειας τέχνης. Η δικαστική γραφολόγος, δικηγόρος Χριστίνα Σωτηράκογλου, συγκρίνοντας τον Μαρκιανό Κώδικα 516 (χειρόγραφο του Ιωάννη Αστραπά) με τη γραφή των επιγραφών των τοιχογραφιών του Πρωτάτου, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο γραφικός χαρακτήρας είναι ίδιος. Στη γραφή των τοιχογραφιών του Πρωτάτου φαίνεται ότι έχουν παρεισφρήσει, ασυνείδητα, στοιχεία του γραφικού χαρακτήρα του Ιωάννη Αστραπά μολονότι προσπαθεί να τον κρύψει. Ο ζωγράφος δηλαδή του Πρωτάτου προσπαθεί να αποφύγει τη χρήση της καθημερινής γραφής στο ζωγραφικό του έργο, αλλά ασυνείδητα του ξεφεύγουν στοιχεία του γραφικού του χαρακτήρα. Η γραφολογική ταύτιση έρχεται να προστεθεί σε σειρά μελετών που συνδέουν τον Πανσέληνο και τον Αστραπά, όπως έχει παρουσιάσει η «Κ» (8/12/2017, 11/12/2022).