Άγιος Δημήτριος (Παλιόχωρα)

Η βυζαντινή πρωτεύουσα των Κυθήρων αναφέρεται ότι άρχισε να χτίζεται γύρω στα μέσα του 12ου αι. (ίσως και λίγο ενωρίτερα) και λέγεται ότι έλαβε το όνομά της από ναό του Αγίου Δημητρίου, ο οποίος προϋπήρχε στην περιοχή[1]. Η πόλη πρέπει να άρχισε να χτίζεται στους χρόνους των Ευδαιμονογιάννηδων, του οίκου της Μονεμβασίας, ο οποίος ανέλαβε τις τύχες των Κυθήρων, μετά τον Γεώργιο Παχύ και διέθετε παράλληλα και εδαφική ιδιοκτησία στην Κρήτη[2]. Η πόλη φαίνεται να αναπτύχθηκε σημαντικά από τον 13ο έως τα μέσα περίπου του 16ου αι., οπότε καταστράφηκε από την επιδρομή του Βαρβαρόσσα, όλα δε τα οικοδομήματα που σώζονται σε βαθμό που μπορούν να εκτιμηθούν οι αρχιτεκτονικές επιδράσεις σε αυτά είναι Μονεμβασιώτικης αρχιτεκτονικής, όπως ο ναός της Αγίας Βαρβάρας, ο οποίος μάλιστα θεωρείται και έξοχο δείγμα της.

Φαίνεται ότι καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου την πόλη και το νησί ενίσχυσαν και αφίξεις οικογενειών από την Κρήτη, την Πελοπόννησο και άλλες περιοχές του Βυζαντίου. Λέγεται ακόμη ότι η περιοχή ενισχύθηκε και από ανθρώπους που έφυγαν από την Κωνσταντινούπολη εξαιτίας αντίθεσής τους στη φιλολατινική πολιτική πολλών αυτοκρατόρων[3]. Σύμφωνα με άλλες πηγές η πόλη είχε γίνει και κέντρο πειρατικών επιθέσεων εναντίον των ενετικών πλοίων στο Αιγαίο, ειδικά στο τέλος του 13ου αι.[4], όταν το Βυζάντιο είχε ανακτήσει προσωρινά τις δυνάμεις του, ίσως όμως, επειδή αυτές οι πληροφορίες προέρχονται από ενετικές πηγές, να επρόκειτο για καθαρά πολεμικές επιχειρήσεις σε βάρος τους, τις οποίες οι ίδιοι χαρακτήριζαν για ευνοήτους λόγους πειρατικές[5].

Η ανάπτυξη του οικισμού, σύμφωνα με ορθολογικούς υπολογισμούς, δεν ξεπέρασε τον αριθμό των 1.000 περίπου κατοίκων, ο δε αριθμός των 7.000 αιχμαλωτισθέντων από τον Βαρβαρόσσα το 1537 κρίνεται υπερβολικός και οφείλεται σε μεταγενέστερες εκτιμήσεις που έγιναν υπό την πίεση των φοβερών αναμνήσεων της καταστροφής. Αναφέρεται, πάντως ότι ο οικισμός είχε 72 ναούς και αυτός όμως ο αριθμός είναι υπερβολικός. Στο περιθώριο της αναφοράς του εφημερίου της περιοχής Τριφυλλιανίκων το 1697 για τα εξωμόνια, τα οποία περιελήφθησαν στον Κώδικα του επισκόπου Νεκταρίου Βενιέρη, αναγράφεται η πληροφορία ότι η Παλιόχωρα έχει 24 εκκλησίες[6] και ο ίδιος περίπου αριθμός προκύπτει από αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή.

Η πολιτεία αυτή δέχθηκε το 1537 την επίθεση του Βαρβαρόσσα, ο οποίος την κατέλαβε γρήγορα και όσους από τους κατοίκους της δεν σκοτώθηκαν κατά την επίθεση τους πώλησε στα σκλαβοπάζαρα του Αλγερίου και της Τύνιδος. Η εντύπωση από την καταστροφή ήταν μεγάλη και οι ενετικές αρχές προσπάθησαν αργότερα να φέρουν νέους εποίκους στα Κύθηρα ή να εξαγοράσουν όσους σκλάβους μπορούσαν. Παρά ταύτα ο πληθυσμός του νησιού θα μείνει σε χαμηλά επίπεδα για μακρά σειρά ετών. Η ίδια η Παλιόχωρα αναφέρεται ότι δεν κατοικήθηκε ξανά. Κάτι τέτοιο όμως δεν φαίνεται να είναι ακριβές, αφού αναφέρεται ότι η καστελλανία του Αγίου Δημητρίου συνέχισε να υπάρχει για αρκετά ακόμα χρόνια. Έτσι, παρά την εντύπωση από την καταστροφή, κάποιοι κάτοικοι έμειναν στην περιοχή για μερικές δεκαετίες μέχρι να εγκαταλειφθεί εντελώς[7]. Ακόμη και στην απογραφή του Καστροφύλακα (1583) αναφέρεται ο Άγιος Δημήτριος να έχει 96 κατοίκους.

Η Παλιόχωρα έμεινε μέχρι σήμερα μία πολιτεία-φάντασμα με αρκετά από τα σπίτια της εποχής της καταστροφής της να στέκουν ακόμα όρθια ως ένα σημείο και να δίνουν μία εικόνα της μικρής πόλης, όπως θα ήταν την εποχή της ακμής της[8]. Οι αρχειακές μαρτυρίες σχετικά με την πόλη, που έρχονται από τον 15ο αι. δείχνουν ότι από τα 70 σπίτια που αναφέρονται σε αυτές τα 68 είναι μονόχωρα και εξαιρετικά φτωχικά και μόνο δύο είχαν δεύτερο όροφο και ανήκαν προφανώς σε εκπροσώπους των Βενιέρων[9]. Από τους ναούς στην περιοχή οι περισσότεροι είναι κατεστραμμένοι και είναι άγνωστο σε ποιον άγιο ήταν αφιερωμένοι. Εκτός από την Αγία Βαρβάρα, που προαναφέραμε, ενδιαφέρον έχει ο ναός του Αγίου Αντωνίου στην είσοδο της καστροπολιτείας και η Κυρά του Φόρου, αφιερωμένος στην Παναγία, ο μόνος ναός που είναι σε κατάσταση να λειτουργείται, ο οποίος όμως έχει επανοικοδομηθεί σε νεότερα χρόνια. Αναφέρεται, επίσης ότι στην περιοχή υπήρχε και ναός των καθολικών, άγνωστο σε ποίον άγιο αφιερωμένος, ο οποίος έχει μείνει στη μνήμη των νεοτέρων ως «Φραγκοκκλησία». Ερείπια από το ναό αυτόν λέγεται ότι βρίσκονται κοντά στην Κυρά του Φόρου.

Φωτογραφίες: Μαρί Κορωναίου και Παν. Καλλίγερος

[1] Δ. Ζαγλανίκης, Παλιόχωρα, φρουριακή αρχιτεκτονική, Ζάκυνθος 1962, σ. 10.
[2] Χρ. Μαλτέζου, Τα Κύθηρα…, σσ. 41 επ.
[3] Δανιήλ Βαρυπάτη, «Τα χρονικά», εις Κυθηραϊκά Τετράδια, Αθήνα 1998, σ. 31.
[4] Αγγ. Πανοπούλου, «Πειρατικά επεισόδια…», εις Νόστος, τόμ. 2, σσ. 202-203.
[5] Ι. Π. Κασιμάτης, Από την παλαιά…, σσ. 65 επ. και Εμμ. Καλλίγερος, Συνοπτική ιστορία Κυθήρων. Εδώ γεννήθηκε η Αφροδίτη, Αθήνα 2008, σ. 132.
[6]Κώδικας επισκόπου Νεκταρίου Βενιέρη, φ. 31r
[7] Χρ. Μαλτέζου, Τα Κύθηρα…, σ. 47
[8] Περισσότερες λεπτομέρειες για τη διάταξη της πόλης και την αρχιτεκτονική των ναών και των οικιών της βλ. Gilian Ince – Andrew Ballantyne, Paliochora on Kythera: Survey and Interpretation. Studies in medieval and post-medieval settlements, 2007.
[9] Μαρ. Κουμανούδη, «Αγροτικά νοικοκυριά στα Κύθηρα του 15ου αιώνα. Η συμβολή των οικονομικών καταστίχων», ανακοίνωση στο Θ΄Πανιόνιο Συνέδριο, Παξοί, Μάιος 2010, σ. 14.