Ακρινή και Ανάργυροι: Δύο λιγνιτικά χωριά αναζητούν ένα καλύτερο αύριο

Οκτώ χρόνια συμπληρώνονται από τον νόμο για την προστασία της βιοποικιλότητας που, μεταξύ άλλων προέβλεπε και τη μετεγκατάσταση των «λιγνιτικών» χωριών της Ακρινής και των Αναργύρων στη Δυτική Μακεδονία. Οι κάτοικοι όμως είναι ακόμα εκεί.

Και τα δύο χωριά βρίσκονται πολύ κοντά σε ορυχεία λιγνίτη και χώρους απόθεσης τέφρας που παράγεται από δύο από τους πιο ρυπογόνους λιγνιτικούς σταθμούς της Ευρώπης, τον ΑΗΣ Αγ. Δημητρίου και τον ΑΗΣ Αμυνταίου, αντιστοίχως. Η μετεγκατάσταση κρίθηκε απαραίτητη λόγω της υποβάθμισης της ποιότητας της ζωής των πολιτών που προκαλείται από τη λιγνιτική δραστηριότητα και παρά το γεγονός ότι κανένα από τα δύο αυτά χωριά δεν είναι «προικισμένο» με λιγνίτη στο υπέδαφός τους.

Η Ακρινή και οι Ανάργυροι δεν είναι τα μόνα χωριά που έχει «σηκώσει» η ΔΕΗ. Αναγκαστική μετεγκατάσταση έχει προηγηθεί για την Καρδιά, τη Χαραυγή, την Εξοχή, τον Κόμανο και τον Κλείτο. Πιο πρόσφατα μετεγκαταστάθηκε η Μαυροπηγή, ενώ σύντομα αναμένεται να ολοκληρωθεί η μετεγκατάσταση – κι αυτή με μεγάλη καθυστέρηση – της Ποντοκώμης.

Οι κάτοικοι βιώνουν έναν δεύτερο ξεριζωμό καθώς τα περισσότερα χωριά στην περιοχή δημιουργήθηκαν από τους πρόσφυγες του Πόντου. Μέσα σε έναν αιώνα, δύο φορές πρόσφυγες…

Το προφίλ των δύο χωριών

Αν και το κάθε χωριό έχει τη δική του ιστορία, τους ενώνει η κοινή νομική πρόβλεψη για την (αναγκαστική) μετεγκατάσταση αλλά και το γεγονός ότι η μετεγκατάσταση ακόμα δεν έχει ολοκληρωθεί, ενώ η προθεσμία ολοκλήρωσής της μέσα σε διάστημα 10 ετών που είχε τεθεί από τον νόμο του 2011 πλησιάζει. Στα οκτώ χρόνια από τη ψήφιση του νόμου δε, πρέπει να προσθέσουμε τουλάχιστον άλλα τόσα χρόνια που τα δύο χωριά πάλευαν ώστε να υπάρξει η νομική πρόβλεψη για τη μεταφορά τους.

Ακρινή (περιφερειακή ενότητα Κοζάνης): Το χωριό είναι περικυκλωμένο από λιγνίτη, δίπλα στο νότιο πεδίο του Λιγνιτικού Κέντρου Δυτικής Μακεδονίας και λόφους χιλιομέτρων τέφρας και χώματος σε απόσταση περίπου 500μ, με θέα τον σταθμό του Αγ. Δημητρίου. Οι ταινιόδρομοι μεταφοράς λιγνίτη και τέφρας είναι στα όρια του χωριού, όπου, περίπου 1000 κάτοικοι περιμένουν και αναρωτιούνται πότε θα καταφέρουν να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους σε ένα νέο τόπο. Προς το παρόν όμως αναγκάζονται να πλένουν τις βεράντες τους δύο φορές την ημέρα για να ξεπλύνουν την τέφρα και να διώξουν τη μαυρίλα…

Αέρας και νερό είναι ρυπασμένα. Στο πόσιμο νερό τεσσάρων χωριών, μεταξύ των οποίων και η Ακρινή, ανιχνεύτηκαν πολύ υψηλές συγκεντρώσεις εξασθενούς χρωμίου. Έρευνα έδειξε ότι αυτές οφείλονταν στην τέφρα του ΑΗΣ Αγ. Δημητρίου και ειδικότερα στο γεγονός ότι η ΔΕΗ, επί χρόνια, δεν είχε διασφαλίσει τη σωστή διαχείρισή της. Εξάλλου γι’ αυτό έχουν καταδικαστεί σε πρώτο βαθμό ανώτατα στελέχη της ΔΕΗ για παραβλέψεις στη λειτουργία του ορυχείου. Αναμένεται νέα εκδίκαση της υπόθεσης στο Εφετείο. Ευτυχώς, πλέον, τα χωριά έχουν αποκτήσει καινούριο δημοτικό δίκτυο ύδρευσης.

Η ρύπανση στην Ακρινή οφείλεται στη λιγνιτική δραστηριότητα, η οποία αν και από μόνη της επιβαρυντική, γίνεται ακόμα περισσότερο όταν εκτελείται με παραβιάσεις των περιβαλλοντικών όρων λειτουργίας των ορυχείων που έχουν οδηγήσει στην έκδοση πορισμάτων και την επιβολή προστίμων.

Ανάργυροι (περιφερειακή ενότητα Φλώρινας): Το χωριό βρίσκεται δίπλα στο ορυχείο του Αμυνταίου που τροφοδοτεί τον ομώνυμο ΑΗΣ, ο οποίος έχει ήδη κλείσει τον κύκλο ζωής του με βάση την ευρωπαϊκή νομοθεσία. Παρόλ’ αυτά λειτουργεί ακόμα χάρη στην «αλα καρτ» ερμηνεία της σχετικής ευρωπαϊκής οδηγίας από την ελληνική κυβέρνηση και παρά την απόρριψη της αίτησης της Ελλάδας για 32.000 ώρες λειτουργίας από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Το χωριό είναι έρμαιο των εξελίξεων. Αναμένει τη μετεγκατάσταση εδώ και δεκαετίες, με την ευστάθεια του υπεδάφους σε αμφίβολη κατάσταση όσο οι εκσκαφείς της ΔΕΗ πλησιάζουν όλο και πιο κοντά επεκτείνοντας τη λιγνιτική εξόρυξη.

Τα περισσότερα κτίρια έχουν εδώ και χρόνια ρωγμές, πολύ πριν τη 10η Ιουνίου του 2017, οπότε μέρος του χωριού χάθηκε και βυθίστηκε μέσα στο ορυχείο του Αμυνταίου μετά από μία συγκλονιστική κατολίσθηση 80 εκ. κυβικών μέτρων χώματος. Ως εκ θαύματος, ευτυχώς δεν υπήρξαν θύματα αν και ένα μέρος του χωριού έπεσε στον γκρεμό που δημιουργήθηκε. Το κενό έχει πλέον αμβλυνθεί με αναβαθμίδες που έχουν δημιουργηθεί. Όμως, όλα τα σπίτια έχουν κριθεί ακατάλληλα και επικίνδυνα. Το χωριό εκκενώθηκε έκτακτα. Οι κάτοικοι μένουν προσωρινά σε διαμερίσματα στην Πτολεμαΐδα που έχουν νοικιαστεί γι’ αυτό το σκοπό. Τραγική ειρωνεία και μεγάλη αδικία είναι ότι οι κάτοικοι εξακολουθούν να πληρώνουν ΕΝΦΙΑ για τα κατεστραμμένα σπίτια τους…

Όμως το σχέδιο της εκκένωσης του χωριού δεν το έχουν ακολουθήσει όλοι. Κάποιοι κάτοικοι δεν αντέχουν να αποχωριστούν τον τόπο τους . Μία γυναίκα που είχε πάει για ένα διάστημα να ζήσει σε διαμέρισμα στην Πτολεμαΐδα, δεν άντεξε και γύρισε πίσω. Προτιμά να περιποιείται τα λουλούδια και τα οπωροφόρα δέντρα της, αλλά φοβάται για τη σταθερότητα του σπιτιού της κι έτσι κοιμάται σε ένα μικρό χώρο έξω από αυτό.

Λόγω της έκτακτης και επείγουσας κατάστασης που προέκυψε μετά την κατολίσθηση, και πάλι με καθυστέρηση και πάλι μετά από έντονη πίεση, έχουν γίνει πλέον βήματα ώστε να προχωρήσει η μετεγκατάσταση των Αναργύρων πιο γρήγορα. Ακόμα όμως δεν έχει ολοκληρωθεί.

Τα προβλήματα υγείας: Και στα δύο χωριά, πολλοί, κυρίως άντρες απασχολούνται στη ΔΕΗ ως μόνιμοι υπάλληλοι, εργολάβοι ή συμβασιούχοι στα ορυχεία και στις μονάδες. Από τη μια η ΔΕΗ παρέχει εργασία και εισόδημα.

Η άλλη όψη της πραγματικότητας είναι ότι ο καρκίνος θερίζει στην περιοχή. Μικρά παιδιά έχουν άσθμα. Συμπολίτες μας έχουν προβλήματα υγείας που οι ενδοκρινολόγοι μπορούν να αποδώσουν μόνο σε περιβαλλοντικές συνθήκες.

Οι ΑΗΣ Αμυνταίου και Αγ. Δημητρίου, άλλωστε, δίπλα στους οποίους ζουν οι κάτοικοι των δύο χωριών, είναι δύο από τους πιο ρυπογόνους λιγνιτικούς σταθμούς στην Ευρώπη. Ο πρώτος εκπέμπει κατά μέσο όρο 736% παραπάνω από τα νέα ευρωπαϊκά όρια εκπομπών διοξειδίου του θείου (SO2), ενώ ο δεύτερος εκτός από τις υπερβάσεις των ευρωπαϊκών ορίων σε οξείδια του αζώτου (NOx) και διοξείδιο του θείου αναδείχθηκε για το 2016 ως ο έκτος μεγαλύτερος ρυπαντής σε βαρέα μέταλλα στην ΕΕ.

Οι περιπλοκές στη μετεγκατάσταση

Η μετεγκατάσταση είναι μία σύνθετη υπόθεση.

Αποζημίωση: Η διαδικασία της αποζημίωσης προϋποθέτει ότι έχει ληφθεί οριστική απόφαση αναγκαστικής μετεγκατάστασης. Από εκεί και πέρα, ξεκινά η διαδικασία για τις αποζημιώσεις των κατοίκων για τις περιουσίες τους. Δίνονται χρήματα ώστε να μπορεί ο καθένας να χτίσει το δικό τους σπίτι, σε οικόπεδο αντίστοιχο με αυτό που είχε. Η αποζημίωση, ανά τετραγωνικό μέτρο, είτε ορίζεται από το δικαστήριο είτε συμφωνείται εξωδικαστικά. Χαρακτηριστική των πιθανών επιπλοκών στη διαδικασία είναι η περίπτωση της Μαυροπηγής, που πλέον έχει εγκαταλειφθεί. Εκεί αρχικά ορίστηκε ένα ποσό και δόθηκαν χρήματα στους κατοίκους. Στο στάδιο της έφεσης, όμως, η τιμή αυτή μειώθηκε κατά 30% και τώρα ζητείται από τους κατοίκους να επιστρέψουν τη διαφορά.

Πέρα από τα χρήματα για την αποζημίωση των ιδιωτικών περιουσιών, υπάρχει και η αποζημίωση στους δήμους, για τη δημοτική περιουσία που χάνουν αλλά και για να αναλάβουν τον σχεδιασμό και την κατασκευή των βασικών υποδομών κοινής ωφελείας, τους δρόμους, κοκ του νέου χωριού. Για να ολοκληρωθούν έγκαιρα το ρυμοτομικό σχέδιο και όλες οι απαραίτητες μελέτες για την εγκατάσταση ενός νέου οικισμού, οι δήμοι χρησιμοποιούν πόρους από άλλες χρηματοδοτικές πηγές ή και οικείους πόρους, ανεξάρτητα από τη διαδικασία της αποζημίωσης. Όμως, ο συντονισμός μεταξύ των διαδικασιών είναι δύσκολος και μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί.

Ο φόβος επανάληψης των σεναρίων της Μαυροπηγής και της Ποντοκώμης φουντώνει την αγωνία των κατοίκων της Ακρινής και των Αναργύρων που επιδιώκουν να έχουν όλα πλήρως οριστεί πριν προχωρήσει η μετεγκατάσταση. Μάλιστα αν δεν είχε γίνει η κατολίσθηση το 2017, ούτε οι κάτοικοι των Αναργύρων θα είχαν φύγει από το χωριό τους.

Στην περίπτωση της Ακρινής το συνολικό κόστος της μετεγκατάστασης εκτιμάται σε €100-120 εκ. καθώς ακόμα δεν έχει γίνει επίσημη εκτίμηση.Στην περίπτωση των Αναργύρων πρόσφατη απόφαση αναγκαστικής απαλλοτρίωσης που εκδόθηκε σχεδόν δύο χρόνια μετά την κατολίσθηση, προβλέπει ποσό τουλάχιστον 42 εκ. ευρώ. Λόγω της έκτακτης κατάστασης και των επίπονων προσπαθειών των τοπικών αρχών τα χρήματα πλέον έχουν πιστωθεί στην Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας. Όμως όσο αργεί η υλοποίηση της μετεγκατάστασης, με τους περισσότερους κατοίκους εγκατεστημένους στην Πτολεμαΐδα η συνοχή του χωριού κινδυνεύει.

Οικονομία και κοινωνία: Παραδοσιακά τα δύο χωριά ήταν αγροτικά και κτηνοτροφικά. Παλαιότερα όταν οι δουλειές δεν έφταναν, πολλοί έφυγαν από την Ελλάδα βρίσκοντας δουλειές σε άλλες χώρες. Αρκετοί επέλεξαν την επιστροφή στον τόπο τους αλλά πλέον έφτασαν στο σημείο να περιμένουν κι αυτοί τη μετεγκατάσταση. Αργότερα, και κυρίως μετά τη δεκαετία του 1980, σχεδόν κάθε σπίτι έχει ένα ή περισσότερα μέλη που απασχολούνται στη ΔΕΗ. Όμως η σχέση με τη γη παραμένει ζωντανή.

Οι κάτοικοι που έχουν αγροτικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες ανησυχούν ιδιαίτερα καθώς δεν είναι σαφές πού θα βρουν αντίστοιχες εκτάσεις στους νέους οικισμούς για τις δραστηριότητες τους, για να έχουν τις αποθήκες και κατάλληλους χώρους για τα μηχανήματα τους. Κάποιοι νέοι μάλιστα, που έφυγαν, σπούδασαν και γύρισαν πίσω για να απασχοληθούν στον παραγωγικό τομέα, φέρνοντας καινοτόμες ιδέες και μεθόδους στην περιοχή, αναρωτιούνται πώς θα μπορέσουν να συνεχίσουν όταν «σηκωθούν» τα χωριά τους.

Στην Ακρινή, οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις γίνονται όλο και λιγότερες, είτε γιατί η ΔΕΗ τις έχει ήδη απαλλοτριώσει, είτε γιατί τις έχει δεσμεύσει. Οι κάτοικοι προσπαθούν όσο μπορούν να αποτρέψουν τη ΔΕΗ να επεκταθεί στις εκτάσεις του κάμπου τους, ακόμα κι αν τις έχει δεσμεύσει, γιατί προς το παρόν δεν έχουν εναλλακτικές εκτάσεις για τις καλλιέργειες και τα ζώα τους.

Στους Αναργύρους, από αυτούς που παραμένουν στο χωριό, οι περισσότεροι το κάνουν για να είναι μαζί με το βιος τους. Άλλοι πηγαινοέρχονται καθημερινά στην Πτολεμαΐδα αλλά μετά από δύο χρόνια, το κόστος και η κούραση αρχίζουν να γίνονται αβάσταχτα.

Μετεγκατάσταση με αξιοπρέπεια

Δύο χωριά, η Ακρινή και οι Ανάργυροι, πρέπει να ξεριζωθούν επειδή οι συνθήκες διαβίωσης στον τόπο τους είναι αβίωτες. Θυσιάζουν τον τόπο τους για να έχουμε εμείς ρεύμα. Κι όμως, ΔΕΗ και πολιτεία τους αφήνουν για χρόνια στην αγωνία, να βιώνουν τις καταστροφικές για το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία συνέπειες της λιγνιτικής δραστηριότητας.

Η διαφορά με τα υπόλοιπα χωριά είναι ότι η Ακρινή και οι Ανάργυροι, αν και περιτριγυρισμένα από τη λιγνιτική δραστηριότητα, δεν έχουν στο υπέδαφος τους λιγνίτη. Έτσι σαν παιδιά ενός κατώτερου θεού γίνονται χωριά μετεγκατάστασης δεύτερης διαλογής, περιμένοντας πότε οι υποσχέσεις θα γίνουν πραγματικότητα… Όμως, δεν υπάρχουν άλλα περιθώρια. Πρέπει να δοθεί μία οριστική λύση και η μετεγκατάσταση να γίνει με αξιοπρέπεια.

Η πορεία για μία δίκαιη μετάβαση

Πλέον το τέλος του λιγνίτη πλησιάζει και τα δεδομένα για τις περιοχές που για δεκαετίες ήταν οικονομικά εξαρτημένες από τον λιγνίτη αλλάζουν ραγδαία. Σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να αφήσουμε τις κοινωνίες αυτές σε κατάσταση αναμονής, χωρίς πρόβλεψη, χωρίς σχέδιο, χωρίς εναλλακτικές. Σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει οι κοινωνίες να φτάσουν στο χείλος του οικονομικού και του κοινωνικού γκρεμού, λίγο πριν τη μέρα που θα σβήσουν τα φουγάρα για να ανασυνταχθούν και να οργανώσουν διαφορετικά τις ζωές τους.

Η πορεία για μία δίκαιη μετάβαση, που δίνει προοπτικές στις τοπικές κοινωνίες και εναλλακτικές στην τοπική οικονομία, πρέπει πλέον να αποκτήσει σάρκα και οστά. Πολιτεία, ΔΕΗ, τοπικές αρχές , εξειδικευμένοι φορείς, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, πολίτες μαζί, θα πρέπει να οραματιστούν, να σχεδιάσουν και να δημιουργήσουν ένα διαφορετικό και βιώσιμο μέλλον για τον τόπο τους.

Ιόλη Χριστοπούλου, Διευθύντρια πολιτικής, The Green Tank

Φωτογραφίες: Ιόλη Χριστοπούλου, The Green Tank