Αν τους ενοχλεί έως και ο Αρκάς, να ανησυχήσουμε;

Πρώτα απ’ όλα οι παραδοχές. Αυτό το άρθρο γράφεται με αρχική πρόθεση την “υπεράσπιση” ενός εφηβικού ήρωα. Ενός από τους πολλούς που σημάδεψαν την εποχή του “ψησίματός” μας. Της μάθησης, της αμφισβήτησης, της ανατροπής, της ειρωνείας, τελικά της οικοδόμησης της βασικής μας ταυτότητας. Μιλώ για τον φοβερό και τρομερό Αρκά, που για δεκαετίες, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων συντηρητικής νοοτροπίας, ένωνε τους Έλληνες με την ανατρεπτική πένα του. Τη διεισδυτική και άκρως σαρκαστική. Κυνικό, τον χαρακτήριζαν κάποτε και υπό κάποια οπτική, ίσως και να είναι, ενίοτε, με την έννοια ενός μονοδιάστατου ρεαλισμού. Πάντοτε όμως πρωτότυπος και ενίοτε μεγαλοφυής και ιδιαίτερος. Με άκρως προσωπικό και μη αντιγράψιμο στυλ. Και τι δεν έχει σατιρίσει έως μηδενίσεως;

Κάθε σχεδόν ανθρώπινη ιδιαιτερότητα ή “αδυναμία”, κάθε εμμονή, κάθε ασυνέπεια, κάθε “νοητική κατασκευή” που ξεχωρίζει το νομιζόμενο από το πραγματικό, το όντως συμβαίνον. Απλά, μέχρι πρόσφατα τα σκίτσα του σχετίζονταν περισσότερο με μια εσωτερική σφαίρα, που αφορούσε τον κάθε άνθρωπο. Σκέψεις, συναισθήματα, εμμονές, σχετιζόμενα με μια γκάμα θεμάτων, ευρύτερα κοινωνικών. Είχαν πολιτικό περιεχόμενο όλα αυτά; Πολύ συχνά, με την ευρύτερη έννοια της πολιτικής, σαφώς και είχαν, αφού αποτελούσαν κριτική στο εκάστοτε κυρίαρχο μοντέλο. Της κοινωνίας και του “μέσου και συνετού” πολίτη. Πολιτικά όμως, με την έννοια της άμεσης αναφοράς, δεν υπήρξαν ποτέ. Ήταν γενικά σχόλια, όχι ευθέως συνδεδεμένα με τη συγκυριακή επικαιρότητα. Αυτό άλλαξε χονδρικά από το 2015, με τα συνταρακτικά γεγονότα των μηνών εκείνων. Τα σχόλιά του έγιναν ευθέως σχετιζόμενα με την τρέχουσα πολιτική, πάλι με αφαιρετικό τρόπο, δίχως ονόματα και διευθύνσεις αλλά με σαφείς αναφορές. Και εκεί άρχισε και η διαφοροποίηση στην αντιμετώπισή του.

Και τι δεν έχει ακουστεί από τότε: Απ΄το ότι έγινε δεξιός με ροπή στην ακροδεξιά ατζέντα, απ΄το ότι κατέστη νοσταλγός της Χούντας, απ’ το ότι είναι πλέον… νεκρός και τη στήλη του εκμεταλλεύονται φίλα προσκείμενοι στην αντιπολίτευση και χίλια δύο άλλα. Κοινός τόπος των σχολίων και της σκληρής, ενίοτε επιθετικής κριτικής, η αντιπάθεια του περιεχομένου των σκίτσων του. Η μη ανοχή στο σκληρά αντιπολιτευτικό του μήνυμα. Και βέβαια, αν και τώρα είναι ακόμα πιο εμφανές το περιεχόμενό τους, στην αρχή οι αναφορές του ήταν αρκετά γενικές. Όσοι ενοχλούνταν και διαμαρτύρονταν, θα μπορούσαν και να εμπίπτουν στη γνωστή παροιμία του “όποιος έχει τη μύγα…”. Έτσι λοιπόν, από τις γενικές αυτές αντιδράσεις, που γίνονται και με την υπογραφή “έγκυρων” δημοσιολογούντων και που αφορά και άλλες φωνές κριτικής προς την Κυβέρνηση, το παρόν κείμενο πήρε και άλλη διάσταση. Αφορμή και μόνο ο Αρκάς, που άλλωστε ύστερα από 35 χρόνια σπαρταριστού έργου δεν έχει ανάγκη υπεράσπισης. Το κείμενο συνιστά λόγο υπέρ της ελευθεροτυπίας, υπέρ της ελεύθερης έκφρασης της Τέχνης και της Γνώμης γενικά.

Ζούμε σε περίεργη εποχή. Υποτίθεται σε Κυβέρνηση της Αριστεράς. Διαχρονικά η επονομαζόμενη Αριστερά υπερακόντιζε υπέρ ατομικών δικαιωμάτων, πρωτίστως υπέρ του ελεύθερου φρονήματος και της ελεύθερης διακίνησης Ιδεών και Απόψεων. Βιώνουμε κάτι τέτοιο (άνθιση, ενθουσιασμό κλπ) επί των κυβερνητικών ημερών της; Έχει βελτιωθεί το σχετικό πλαίσιο που απρόσκοπτα και με διαδοχικές αναβαθμίσεις και βελτιώσεις βιώσαμε κατά τη Μεταπολίτευση; Φοβάμαι πως όχι, κάθε άλλο. Και μπορούμε να θυμηθούμε καταστάσεις, έως και αυτόφωρα εναντίον δημοσιογράφων που άσκησαν κριτική (όχι πρωτοφανές, αλλά είπαμε, υποτίθεται προοδεύουμε).

Να θυμίσουμε μόνο πως έως πρόσφατα είχαν εξαλειφθεί από τους τηλεοπτικούς δέκτες  τόσο οι ενημερωτικές εκπομπές διαλόγου (ιδίως στη βραδινή ζώνη) όσο και οι καθαρά σατιρικές. Κάποτε έβριθε η τηλεόραση παρόμοιων εκπομπών. Για σειρά μηνών ΚΑΜΙΑ τέτοια εκπομπή δεν υπήρχε στο πρόγραμμα. Ίσως και σύμπτωση, πάντως δυστυχής. Και οφείλουμε να υπομνήσουμε τη λυσσώδη προσπάθεια ελέγχου του τηλεοπτικού και όχι μόνο τοπίου, με τον περιλάλητο νόμο Παππά που εξέπεσε και με άλλες έμμεσες προσπάθειες που οδήγησαν στο κλείσιμο συγκεκριμένα Μέσα και στον ασφυκτικό έλεγχο (διά των χρεών τους) άλλων. Η γενικότερη δυσανεξία στην κριτική και δη τη σατιρική είναι εμφανής στους κυβερνώντες που αποδεικνύουν μία άκρως καθεστωτική αντίληψη.

Και είναι αυτό άκρως συνεπές με την ευρύτερή τους κοσμοαντίληψη. Αυτήν που κατευθύνει κάθε τους πρωτοβουλία. Αυτήν που λέει πως “έχουν δίκιο” εξ ορισμού και a priori. Είναι οι “καθαγιασμένοι” από την “ένδοξη και επώδυνη” Ιστορία της Αριστεράς. Αυτοί, ως αυτόκλητοι φυσικοί κληρονόμοι, διαθέτοντες εξ αυτού το “ηθικό πλεονέκτημα” είναι αυτονόητο πως είναι καλοπροαίρετοι και σε ό,τι πράττουν. Ακόμα και στα (συνήθως) επιβλαβή, δεν έχουν δόλο. Σε τέτοιους ανθρώπους λοιπόν και σε τέτοιες “καλοπροαίρετες” πράξεις, πώς μπορεί να χωρά κριτική; Πώς μπορεί να χωρά σάτιρα; Αν κάποιος το τολμά ή βαλτός είναι ή αναίσθητος. Μη κοινωνός του μεγαλείου τους και δη του Ηγέτη τους. Και φαίνεται η αποστροφή αυτή στα πρόσωπα γνωστών, που έως προχθές κοινοποιούσαν ενθουσιασμένοι σκίτσα του Αρκά, σήμερα, που θίγει τα “ιερά” τους, να κατσουφιάζουν ή να τον μέμφονται. Καθόλου να μην προβληματίζονται τι συνέβη στο μεταξύ και γιατί ο έως χθες ήρωάς τους (μαζί με μεγάλο μέρος του περίγυρου τους) λέει όσα λέει. Μήπως και οι ίδιοι κάτι δεν έχουν δει ορθά, παρέχοντας στήριξη στην κυνικότερη εξουσιαστική ομάδα που είδε ο τόπος για δεκαετίες.

Τα αυτονόητα σε μια Πολιτεία, καλό είναι να επαναλαμβάνονται ενίοτε, γιατί τελικά τίποτε δεν είναι δεδομένο: Η κριτική, η ελεύθερη έκφραση γνώμης και τελικά η σάτιρα είναι σύμφυτες με το δημοκρατικό πολίτευμα. Θεμελιακό του γνώρισμα. Τα προβλέπει και το Σύνταγμα, αλλά δεν είναι αυτό το κρίσιμο. Αν το ίδιο το Συνταγματικό κείμενο αποτέλεσε ιστορικά το νομικό όριο στην κρατική εξουσία και αυθαιρεσία, η σάτιρα αποτελεί το ουσιαστικό της όριο. Δείχνει πως όλα μπορούν να διακωμωδούνται και τελικά να απομυθοποιούνται. Κατεξοχήν οι ισχυροί. Κι αυτή η αίσθηση είναι που μας εμπεδώνει το αίσθημα της αληθινής ισότητας. Τουλάχιστον στην κριτική. Πρόκειται για τη διαφορά του αυθεντικού σατιρικού καλλιτέχνη με τον γελωτοποιό της αυλής. Ο τελευταίος είναι υπηρέτης και διασκεδαστής της εξουσίας και επιτελεί ρόλους δοσμένους από εκείνη. Κοιμίζοντας το κοινό, στη λογική “άρτος και θεάματα” ή εκμηδενίζοντας επικίνδυνους αντιπάλους. Όποιος θέλει μπορεί να σκεφθεί παραδείγματα και από την τρέχουσα συγκυρία.

Ο σατιρικός καλλιτέχνης έχει μέσα του το πνεύμα της αμφισβήτησης και κάπως της “επανάστασης”. Πρώτα και κύρια, εξ ορισμού, τα βάζει με τους ισχυρούς, την εξουσία. Και παίρνει το ρίσκο αυτό. Στη Δημοκρατία, απλώς το ρίσκο της κριτικής για την ποιότητα του έργου του. Στις παραφθορές της, το ρίσκο του διακυβεύει πολλά ακόμα, που φτάνουν έως τη φυσική του εξόντωση (φανταστείτε πχ σάτιρα σε κάποιον σαν τον Κιμ Γιονγκ Ουν ή άλλους τυράννους). Έτσι λοιπόν, οι πράξεις ενθάρρυνσης κάθε είδους σάτιρας, αποτελούν πράξεις ενδυνάμωσης και σεβασμού της ίδιας της Δημοκρατίας. Το αντίθετο αποδεικνύουν κάθε είδους πράξεις παρεμπόδισης, ακόμα και δυσανεξίας, που καταμαρτυρά απολυταρχική αντίληψη.

Το μόνο θεμιτό και απολύτως δεκτό, οι διαφορές “γούστου”. Η απόρριψη ποιοτικά του περιεχομένου. Εκεί, φυσικά και ο καθένας έχει τις προτιμήσεις του και δικαιούται απολύτως να τις εκφράζει, εφόσον δεν περιορίζουν το αντίστοιχο δικαίωμα του διπλανού του. Στην περίπτωση του γράφοντος, τυχαίνει το περιεχόμενο του Αρκά να ήταν διαχρονικά της απολύτου αρεσκείας μου. Και να παραμένει, ορισμένες δε φορές στα όρια της καθαρής απόλαυσης. Λίγοι μπορούν με τόσο ξεκάθαρο τρόπο να δείχνουν, το πόσο “ο βασιλιάς είναι γυμνός”. Στη χώρα αυτή, της παράδοσης των σπουδαίων γελοιογράφων και της γέννησης της σάτιρας, το μόνο που μπορούμε να πούμε, σε όσους μας αρέσουν αλλά και στους τυχόν άλλους, είναι ένα. Συνεχίστε! Η συμβολή σας, στον Πολιτισμό, την Ιστορία, τη συλλογική Αυτογνωσία, τη Δημοκρατία, είναι πολύτιμη.

* Νίκος Κασκαβέλης, Δικηγόρος (ΜΔΕ, MSc)