Αναζητώντας τον χαμένο δημόσιο χώρο: 36 χρόνια για μία απαλλοτρίωση

Χρειάστηκαν περισσότερα από τριάντα χρόνια, όμως η στιγμή έφθασε. Ενα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο μπροστά από το αρχαίο θέατρο στη Λάρισα απαλλοτριώθηκε, για να αναδειχθεί το σημαντικότερο μνημείο της πόλης. Η απόκτησή του έγινε δυνατή χάρη στο Πράσινο Ταμείο, το οποίο από το 2011 έχει διαθέσει 108 εκατομμύρια ευρώ για την απόκτηση ή τη δημιουργία δεκάδων νέων κοινόχρηστων χώρων σε όλη την Ελλάδα. Παρά την αυτονόητη σημασία των ελεύθερων χώρων για τη ζωή στα ελληνικά αστικά κέντρα, η προσπάθεια αυτή εξακολουθεί να θεωρείται «δευτερεύουσα» από το κεντρικό κράτος, η διαδικασία απαλλοτρίωσης παραμένει πολύπλοκη και χρονοβόρα, ενώ το Πράσινο Ταμείο καλείται να διαχειριστεί την… παρεμβατική διάθεση δημάρχων και πολιτών.

Οταν το 2010 δημιουργήθηκε το Πράσινο Ταμείο (κύριος πόρος του οποίου είναι τα έσοδα από τις νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων) πρωταρχικός στόχος του ήταν η απόκτηση υφιστάμενων ελεύθερων χώρων και η δημιουργία νέων, ως «αντιστάθμισμα» στην πολεοδομική επιβάρυνση που τα αυθαίρετα προκαλούν. Το 2011 και το 2012 το πρόγραμμα απόκτησης και διαμόρφωσης ελεύθερων χώρων ξεκίνησε δυναμικά, με τη διάθεση 40 εκατ. και 12 εκατ. ευρώ αντίστοιχα. Σταδιακά απαλλοτριώθηκαν οι πρώτοι μεγάλοι ελεύθεροι χώροι: ο Δήμος Αθηναίων απέκτησε μεγάλη έκταση στον Ελαιώνα (τη μεγαλύτερη που έχει αποκτηθεί μέσω του Πράσινου Ταμείου έως σήμερα), το Γαλάτσι τον «λόφο Παιδιού», η Πάτρα έκταση στην περιοχή Ρομάντζας, τα Χανιά στην περιοχή Κουμπέ, η Νέα Ιωνία την πλατεία Παπαφλέσσα, η Θεσσαλονίκη την πλατεία Μουσχουντή, ο Δήμος Νεάπολης-Συκεών χώρο στο Επταπύργιο, η Κύθνος τα λουτρά. Τα παραδείγματα δεν τελειώνουν εδώ. Η συνέχεια ήταν μάλλον απογοητευτική. Από το 2012 στο Ταμείο τέθηκε μνημονιακός «κόφτης», απαγορεύοντας να διαθέτει περισσότερο από 2,5% του αποθεματικού του ετησίως. Επιπλέον οι προτεραιότητες του Ταμείου άλλαξαν, με το υπουργείο Περιβάλλοντος (του οποίου είναι εποπτευόμενος οργανισμός) να το στρέφει στην κάλυψη διαφόρων αναγκών των δήμων που πλήττονταν από την οικονομική κρίση.

Το Πράσινο Ταμείο χρηματοδοτεί τους δήμους, αλλά δεν μπορεί να διαθέτει πάνω από 2,5% του αποθέματός του κάθε χρόνο.

Ακολούθησαν ακόμη δύο προγράμματα, το 2013 (8,49 εκατ. ευρώ) και το 2015 (17,6 εκατ. ευρώ), ενώ το 2014, το 2017 και το 2018 δεν υπήρξε καμία νέα πρόσκληση χρηματοδότησης. Το Πράσινο Ταμείο επανήλθε στην απόκτηση κοινόχρηστων χώρων με ακόμη δύο προγράμματα το 2018 και το 2019 (15 εκατ. ευρώ έκαστο). Οι προσκλήσεις προς τους δήμους να υποβάλουν τις προτάσεις τους λήγουν στο τέλος του 2022 – από το 2020 έως φέτος δεν δόθηκαν νέοι πόροι για απαλλοτριώσεις, ενώ η μερίδα του λέοντος (περίπου το μισό των διαθέσιμων πόρων του Πράσινου Ταμείου φέτος) κατευθύνθηκε στα έργα της απολιγνιτοποίησης. Αλλά και ως σύνολο, οι πόροι που διατέθηκαν για την απόκτηση κοινόχρηστων χώρων τα τελευταία 11 χρόνια είναι λιγοστοί: μόλις 108 εκατ. ευρώ, όταν το αποθεματικό του Ταμείου ξεπερνά τα 4,3 δισ. ευρώ, μια σαφής υπόμνηση ότι το Πράσινο Ταμείο από αλλού ξεκίνησε… και αλλού κατέληξε.

Δεν είναι μόνον η έλλειψη πολιτικής βούλησης και το εμπόδιο του «κόφτη» του 2,5%. Κατ’ αρχάς, το Πράσινο Ταμείο αντιμετωπίζει από τη φύση του δομικά προβλήματα, όπως η έλλειψη ευελιξίας και η υποστελέχωση. «Αρχικά ο περιορισμός του 2,5% είχε νόημα. Δεν έπρεπε να μπορεί η διοίκηση να “παίζει” με το αποθεματικό του Πράσινου Ταμείου», λέει ο πρόεδρός του, Στάθης Σταθόπουλος. «Τώρα έχουμε φτάσει στο άλλο άκρο. Οι εξωγενείς εξελίξεις να αλλάζουν τις κατευθύνσεις του προϋπολογισμού, να “νεκρώνουν” πόρους, καθώς ούτε να εκταμιευτούν πόροι γίνεται ούτε να απενταχθεί κάποιο έργο. Το Πράσινο Ταμείο θα έπρεπε να είναι πιο ευέλικτο και ανεξάρτητο. Δέχομαι ότι δεν μπορείς να διαχειριστείς 4,3 δισ. ευρώ με τη δομή ενός νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου, από την άλλη πλευρά δεν μπορεί να έχεις έναν ετήσιο προϋπολογισμό 115 εκατ. ευρώ, να δεσμεύσεις για ένα έργο λ.χ. τα 30 εκατ. ευρώ και μετά αυτό να ανασταλεί. Δεν μπορεί να έχεις ελάχιστο προσωπικό και να μην μπορείς να προσλάβεις». Εκτός από τα δομικά προβλήματα, ειδικά για τις απαλλοτριώσεις η νομοθεσία και οι χειρισμοί των δήμων περιπλέκουν τα πράγματα. «Συχνά με την αλλαγή δημάρχου αλλάζουν και οι προτεραιότητες. Ερχονται δήμαρχοι περιοχών με οξύ πρόβλημα ελεύθερων χώρων και ζητούν χρήματα για να απαλλοτριώσουν… μια νησίδα. Βλέπουμε λοιπόν να κυριαρχεί, σε κάποιες περιπτώσεις, η μικροπολιτική. Αλλά και το ίδιο το καθεστώς των απαλλοτριώσεων είναι χρονοβόρο. Οι δήμοι πρέπει να τρέξουν πολύ για τη διαδικασία: να εκδοθούν πράξεις αναλογισμού, να γίνουν ενστάσεις, να εγκριθούν οι πράξεις αναλογισμού από την αποκεντρωμένη διοίκηση, να κατατεθούν προσφυγές στο ΣτΕ και να εκδικαστούν, να βγει τιμή μονάδας από το δικαστήριο, να αναγνωριστούν από το δικαστήριο οι δικαιούχοι. Το ενδιαφέρον είναι ότι ενίοτε έρχονται στο Πράσινο Ταμείο βουλευτές και δήμαρχοι θεωρώντας ότι με πολιτική παρέμβαση μπορεί να γίνει “ατομική διαχείριση” ή διευκόλυνση ή παράκαμψη σε μια διαδικασία που είναι άκαμπτη και χρονοβόρα, ότι με ένα τηλέφωνο θα δοθούν τα λεφτά».

Παράλληλα, οι ιδιοκτήτες –που συχνά ταλαιπωρούνται για πολλά χρόνια με τις περιουσίες τους δεσμευμένες– δυσπιστούν. «Με το που ακούν ότι θα καλύψει την απαλλοτρίωση το Πράσινο Ταμείο, νομίζουν ότι θα πληρωθούν από εμάς απευθείας, δεν γνωρίζουν ότι δικαιούχος είναι ο δήμος τους, ότι πρέπει να συναινέσουν όλοι ώστε να μη δημιουργηθεί πρόβλημα. Και έρχονται εδώ, στα γραφεία μας, προσπαθώντας να μας πείσουν για την περίπτωσή τους… Γινόμαστε ψυχοθεραπευτές, οικογενειακοί σύμβουλοι και εγγυητές ότι δεν θα χάσουν τα λεφτά τους», καταλήγει ο κ. Σταθόπουλος.

Ψηφιακή καταγραφή

Πολλές φορές, κατά την εναλλαγή εξουσίας σε έναν δήμο, μεταβάλλονταν εκτός από τα πρόσωπα και οι… προτεραιότητες στις απαλλοτριώσεις. Στην πρακτική αυτή θα βάλει τέλος το επιχειρησιακό σχέδιο που κλήθηκαν οι δήμοι να εκπονήσουν με χρηματοδότηση από το Πράσινο Ταμείο. Από τους 325 δήμους της χώρας ανταποκρίθηκαν οι 230. «Στόχος είναι να προωθηθεί ο χωρικός σχεδιασμός, κάθε δήμος να γνωρίζει ποιους χώρους πρέπει να αποκτήσει ως κοινόχρηστους ή για κοινωφελείς χρήσεις και να τους ιεραρχήσει ώστε να δρομολογήσει την απόκτησή τους ανάλογα με τη σημασία τους», λέει ο Στάθης Σταθόπουλος, πρόεδρος του Πράσινου Ταμείου. Το πρόγραμμα ξεκίνησε το 2021 και ήδη περίπου δέκα δήμοι ολοκλήρωσαν την καταγραφή. «Συζητούμε με το υπουργείο Περιβάλλοντος με ποιον τρόπο τα στοιχεία αυτά θα είναι ανοιχτά στο κοινό», λέει ο κ. Σταθόπουλος. «Είναι χρήσιμο να γνωρίζουν οι πολίτες».

Αρχαίο θέατρο, περιπέτεια 36 ετών

Το 1986, δύο οικοδομικά τετράγωνα μπροστά από το αρχαίο θέατρο της Λάρισας –που ακόμη δεν είχε αποκαλυφθεί πλήρως– δεσμεύτηκαν για την ανάδειξή του, μέσω του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου. Χρειάστηκε να φθάσουμε στο 2022 για να απαλλοτριωθεί το ένα από αυτά, αφού πέρασε από πολλά κύματα. Μεγάλο μέρος της τρικυμίας οφείλεται στο γεγονός ότι πρόκειται για χώρο χτισμένο, με δεκάδες ιδιοκτήτες οι οποίοι αυξάνονταν με το πέρασμα των ετών, μέσω της κληρονομικής διαδοχής. Με την ιδιαιτερότητα αυτή ήρθε για πρώτη φορά αντιμέτωπο το Πράσινο Ταμείο, καθώς έως σήμερα απαλλοτρίωνε μόνο αδόμητους χώρους.

«Μας πήρε περίπου 40 χρόνια αλλά τα καταφέραμε», λέει ικανοποιημένος ο Ντίνος Διαμάντος, αντιδήμαρχος Βιώσιμης κινητικότητας και έξυπνης πόλης.

«Αρκεί να σας πω ότι από το 1986, οπότε ο χώρος χαρακτηρίστηκε κοινόχρηστος στο πολεοδομικό σχέδιο, έως το 2009 δεν είχε γίνει τίποτα. Το 2009 έγινε επανεπιβολή της απαλλοτρίωσης και οι ιδιοκτήτες απάντησαν με δικαστικές προσφυγές. Ως αποτέλεσμα, η υπόθεση περιπλέχθηκε».

Το οικοδομικό τετράγωνο που απαλλοτριώθηκε έχει 13 ιδιοκτησίες (από 50 τ.μ. έως 150 τ.μ.) και κάθε ιδιοκτησία έχει έως πέντε ιδιοκτήτες, με αποτέλεσμα οι τελικοί δικαιούχοι να είναι περισσότεροι από πενήντα. Το 2015 δεσμεύτηκαν από το Πράσινο Ταμείο 6,7 εκατ. ευρώ για την απαλλοτρίωση (τελικώς το ποσό που θα χρειαστεί είναι 4,8 εκατ. ευρώ και το υπόλοιπο θα διατεθεί για άλλες απαλλοτριώσεις στον ίδιο δήμο), οι πράξεις αναλογισμού για τις 11 ιδιοκτησίες κυρώθηκαν το 2019 και για τις άλλες δύο ιδιοκτησίες το 2020. Πρόσφατα ολοκληρώθηκε η διαδικασία ελέγχου: πλέον οι ιδιοκτήτες μπορούν να εισπράξουν το ποσό που τους αναλογεί από το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων, όπου κατατέθηκε το 2015.

Από πλευράς Πράσινου Ταμείου την υπόθεση χειρίστηκε η Πόπη Φουσκοκολάκη. «Είναι η πρώτη φορά που απαλλοτριώνουμε έναν χώρο ήδη χτισμένο», εξηγεί. «Οι περιπτώσεις αυτές έχουν ειδικές δυσκολίες, για παράδειγμα είναι πολλοί οι συνιδιοκτήτες, κάποιοι εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τα κτίρια.

Μέχρι πριν από ενάμισι έτος προσέφευγαν στο Συμβούλιο της Επικρατείας πιστεύοντας ότι μπορεί να πετύχουν τελικά την άρση απαλλοτρίωσης την τελευταία στιγμή. Θα ήταν πολύ δύσκολο να τα καταφέρουν βέβαια, από τη στιγμή που οι πόροι ήταν εξασφαλισμένοι και η ωφέλεια προφανής. Παρ’ όλα αυτά χρειάστηκε πολλή δουλειά από τον δήμο για να πειστούν και τελικά να προχωρήσουν σε εξωδικαστικό συμβιβασμό –αντί να απευθυνθούν στο δικαστήριο για ορισμό τιμής μονάδας– ώστε να ολοκληρωθεί συντομότερα η διαδικασία».

Στις απαλλοτριώσεις κοινόχρηστων χώρων η νομοθεσία ορίζει ότι ένα κομμάτι του κόστους πρέπει να επιμερίζεται στους περιοίκους, με το σκεπτικό ότι θα ανέβει η αξία των περιουσιών τους. Πρόκειται για μια ρύθμιση η οποία ήδη από τα χρόνια της οικονομικής κρίσης είχε καταστεί «βαρίδι», καθώς συχνά οι περίοικοι ενός υπό απαλλοτρίωση χώρου αδυνατούσαν να συνεισφέρουν. Παρ’ όλα αυτά, δεν έχει καταργηθεί.

«Στην περίπτωση της Λάρισας ήταν κρίσιμης σημασίας ότι οι ιδιοκτήτες δέχθηκαν να παραιτηθούν από τις αξιώσεις τους έναντι τρίτων. Εχασαν κάποια χρήματα, αλλά κέρδισαν την άμεση ολοκλήρωση της διαδικασίας, άρα την πληρωμή τους», εξηγεί η κ. Φουσκοκολάκη.

Ποια θα είναι η συνέχεια; «Κάποια από τα μαγαζιά εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται», λέει ο κ. Διαμάντος. «Δόθηκε διορία μέχρι το Πάσχα να εκκενωθούν, ώστε στις αρχές καλοκαιριού να ξεκινήσουμε την κατεδάφιση». Να σημειωθεί ότι ο Δήμος Λάρισας έχει πραγματοποιήσει διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ιδεών για την αξιοποίηση του χώρου, που ολοκληρώθηκε το περασμένο καλοκαίρι.