Από τον Βοκάκιο στον κορονοϊό

Αντιμετωπίζοντας την πανδημία: από την αρρώστια σαν θεϊκή τιμωρία για τις αμαρτίες της κοινωνίας στην ανάδειξη της ατομικής συμπεριφοράς και ευθύνης – μία παρουσίαση των σχετικών ορθολογικών προσεγγίσεων

1.Πίσω στο Μεσαίωνα;

Μία από τις εκπλήξεις που σημειώθηκαν κατά τις μέρες του lockdown ήταν πως το «Δεκαήμερο» του Βοκάκιου έγινε best seller στην Ιταλία, κάπου 666 χρόνια μετά από την έκδοσή του. Και η αιτία αυτής της επιτυχίας ήταν οι σημαντικές αναλογίες του «Δεκαήμερου» με την εποχή μας, καθώς το βιβλίο άρχισε να γράφεται το 1348 όταν η βουβωνική πανώλη (ο Μαύρος Θάνατος) άρχισε να θερίζει τους πληθυσμούς της Ευρώπης, αφανίζοντας ανά περιοχή έως και τον μισό πληθυσμό της. Μπορεί μάλιστα κανείς να διαπιστώσει κι άλλες εντυπωσιακές αναλογίες μεταξύ της τότε πανδημίας και του κορονοϊού σήμερα: Και οι δύο ξεκίνησαν από την Κίνα, και οι δύο εξαπλώθηκαν εξ αιτίας των εμπορικών συναλλαγών (η πανώλη έφτασε στην Κριμαία, ακολουθώντας τον «Δρόμο του Νεταξιού» και μετά έφτασε στην Ιταλία με γενοβέζικα πλοία, για να εξαπλωθεί στη συνέχεια σε όλη την Ευρώπη). Επιπλέον, στα χρόνια του Μαύρου Θανάτου εμφανίστηκε στις ιταλικές πόλεις η καραντίνα, η αστυνόμευση του χώρου και η επιθεώρηση νεκρών και ζώντων.

Μπορεί κανείς, όμως, να βασιστεί σε αυτές τις εντυπωσιακές αναλογίες και να υποστηρίξει ότι ξαναζούμε σκηνές από τον Μεσαίωνα;

Η απάντηση είναι αρνητική και αυτό, όχι μόνο λόγω της τεράστιας προόδου που έχει πραγματοποιήσει η ιατρική και οι υποδομές της δημόσιας υγιεινής, εδώ και τόσα χρόνια, αλλά και επειδή έχει σταδιακά μεταβληθεί η πρόσληψη της αρρώστιας από τους ανθρώπους.

Πράγματι, οι αρρώστιες κατά την εποχή του Μεσαίωνα δεν έχουν ατομική διάσταση αλλά βιώνονται ως συλλογική καταστροφή, που αποδίδεται μάλιστα σε θεϊκή τιμωρία, τόσο στις χριστιανικές, όσο και στις μουσουλμανικές κοινωνίες. Σταδιακά όμως, αναδύονται νέες αρρώστιες, όπως η φυματίωση και ο καρκίνος, που έχουν ατομική διάσταση, χωρίς να αποτελούν κίνδυνο για όλον τον πληθυσμό. Μου φαίνεται λοιπόν ότι η παγίωση της πρόσληψης των ασθενειών ως ατομικής υπόθεσης εξηγεί και τις εικόνες των πάρτι χωρίς προφυλάξεις, ή την εικόνα σχεδόν όλων των εργαζομένων σε εστιατόρια, μπαρ κ.λπ. που φορούν της μάσκα στο λαιμό τους, δηλαδή για τους τύπους και τους κανονισμούς και όχι επειδή αντιλαμβάνονται την ουσία τους.

Γιατί όμως τόσοι πολλοί άνθρωποι δεν ακολουθούν το ρητό που γράφει ο Σίλερ στον Γουλιέλμο Τέλλο, «ο έξυπνος άνθρωπος προλαμβάνει (αποτρέπει)» αφού πλέον η αρρώστια έχει τον χαρακτήρα ατομικής υπόθεσης;

2.Αναλύοντας τις συμπεριφορές για την υγεία

Την βάση για μια ορθολογική απάντηση μας τη δίνει η θεώρηση του στωικού Επίκτητου, ο οποίος διέκρινε ανάμεσα στα ἐφ᾽ ἡμῖν, δηλαδή στα πράγματα που εξαρτώνται από εμάς (δηλαδή από τις πράξεις μας) και στα οὐκ ἐφ᾽ ἡμῖν, δηλαδή στα πράγματα που δεν εξαρτώνται από εμάς, άρα δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε.

Έτσι είναι φανερό ότι οι όποιες προσπάθειες ελέγχου της πανδημίας του κορονοϊού πρέπει να εστιάζουν στα ἐφ᾽ ἡμῖν. Αναζητώντας αναλύσεις που στηρίζονται σε αυτήν τη βάση (χωρίς αναφορά στον Επίκτητο!) θα συναντήσουμε πολύτιμες θεωρητικές προσεγγίσεις της ατομικής συμπεριφοράς σχετικά με θέματα υγείας στα γνωστικά (cognitive) μοντέλα, που αναπτύχθηκαν από τη δεκαετία του 1950, αρχικά στις ΗΠΑ. Ο στόχος τους ήταν ο εντοπισμός στοιχείων ατομικής συμπεριφοράς τα οποία θα μπορούσαν να επηρεαστούν από πολιτικές με στόχο την υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών για την υγεία, πέρα από εκείνα τα κοινωνικά χαρακτηριστικά, τα οποία θα ήταν δύσκολο έως αδύνατο να τα μεταβάλει ένα άτομο, όπως φυλή, ή κοινωνική θέση. Η σχετική βιβλιογραφία είναι πλέον πλούσια, γι’ αυτό θα περιοριστώ σε μία συνοπτική παρουσίαση ορισμένων βασικών σημείων τους.

Κεντρική ιδέα των γνωστικών μοντέλων είναι πως μεταξύ των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος και της ατομικής συμπεριφοράς απέναντι σε αυτά παρεμβάλλεται η αντίληψη του ατόμου για την πραγματικότητα την οποία αντιμετωπίζει. Οι γνωστικές διεργασίες που οδηγούν έτσι σε συγκεκριμένες συμπεριφορές μέσα στην κοινωνία περιλαμβάνουν τον τρόπο με τον οποίο το άτομο ερμηνεύει την πραγματικότητα και τις προσδοκίες του σχετικά με το αποτέλεσμα των πράξεών του και της κατάστασης στην οποία βρίσκεται.

Ειδικότερα στον τομέα της ατομικής συμπεριφοράς ως προς την υγεία, πέρα από τα κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά του ατόμου, τα οποία δύσκολα τροποποιούνται, ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στις ατομικές πεποιθήσεις για την υγεία οι οποίες διακρίνονται στον τρόπο με τον οποίο τα άτομα προσλαμβάνουν μια απειλή για την υγεία τους και στον τρόπο με τον οποίο αξιολογούν την σχετική τους συμπεριφορά.

Στην πρώτη ομάδα περιλαμβάνεται η αίσθηση τρωτότητας που έχουν τα άτομα απέναντι στην αρρώστια και η αντίληψή τους για τη σοβαρότητά της (κίνδυνος) και στη δεύτερη, η εκτίμησή τους για τα οφέλη από την υιοθέτηση μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς  πρόληψης, αλλά και τα εμπόδια που συναντούν αν υιοθετήσουν αυτήν τη συμπεριφορά.

Είναι φανερό ότι οι παραπάνω παράγοντες πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη και στην περίπτωση του σχεδιασμού πολιτικών που έχουν στόχο την επίτευξη επιθυμητών συμπεριφορών για την παρεμπόδιση της εξάπλωσης του κορονοϊού:

3.Η περίπτωση του κορονοϊού

Αναλυτικότερα, η αίσθηση της τρωτότητας επηρεάζεται από τις διάφορες ψευδο-επιστημονικές απόψεις που έχουν κυκλοφορήσει ευρέως, όπως ότι ο κορονοϊός είναι μια απλή γρίπη, ή ότι δεν προσβάλλει καν τους νέους, απόψεις που συνδυάζονται και με την αίσθηση της σοβαρότητας της απειλής. Από την άλλη πλευρά, ο φόβος μπορεί να λειτουργήσει προς την αντίθετη κατεύθυνση, κινητοποιώντας συμπεριφορές πρόληψης.

Ως προς τη δεύτερη ομάδα, έχει σημασία να τονίζεται ξεκάθαρα το όφελος συγκεκριμένων μεθόδων πρόληψης, και να αντιμετωπίζονται με συγκεκριμένα μέτρα τα εμπόδια από την υιοθέτηση αυτών των μεθόδων. Εδώ χρειάζεται προσοχή, καθώς αν η διάδοση του φόβου απέναντι στον κορονοϊό δεν συνοδεύεται από ξεκάθαρες μεθόδους πρόληψης, μπορεί να οδηγήσει σε σειρά ανορθολογικών συμπεριφορών, ή και σε μοιρολατρία, που οδηγούν σε μεγαλύτερη εξάπλωση της ασθένειας. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της περιφρονητικής αντιμετώπισης της χρήσης μάσκας στα πρώτα στάδια της διάδοσης του κορονοϊού, όταν ορισμένοι γιατροί έλεγαν πως «πρέπει να καταλάβουμε ότι δεν είμαστε όλοι χειρουργοί», ή η αντιφατικότητα της κρατικής πολιτικής απέναντι στην πανδημία, ασχέτως του ότι μπορεί να είναι δικαιολογημένη, καθώς κινούμαστε σε αχαρτογράφητα νερά.

4.Για τον σχεδιασμό πολιτικής

Πράγματι, το πρόβλημα στην περίπτωση του κορονοϊού βρίσκεται στο ότι είναι πρωτόγνωρο φαινόμενο με αποτέλεσμα να παίρνονται μέτρα στη λογική του «βλέποντας και κάνοντας». Καθώς όμως αυτό συμβαίνει σε κοινωνίες (όπως και στη δική μας) στις οποίες έχει για τα καλά εγκατασταθεί η συνωμοσιολογία και ο ανορθολογισμός, απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή, αφού η αντιφατικότητα των μέτρων ενισχύει τις ανορθολογικές συμπεριφορές, όπως γίνεται αυτές τις μέρες με το ζήτημα του ανοίγματος των σχολείων. Και το χειρότερο είναι ότι, στην περίπτωση της πανδημίας που αντιμετωπίζουμε, υπάρχουν πολλοί αντιτιθέμενοι στόχοι με κυρίαρχο αυτόν της ανάγκης του παγώματος πολλών οικονομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων, που αντιστρατεύεται την ανάγκη ανόρθωσης της οικονομίας, η κατάρρευση της οποίας αποτελεί ομοίως μεγάλο κίνδυνο, όπως και η πανδημία.

Γι’ αυτό η λήψη των όποιων μέτρων από την πολιτεία πρέπει να γίνεται με βάση την εκτίμηση των επιπτώσεων στις ατομικές συμπεριφορές που αυτά θα επιφέρουν και προσεκτική μελέτη των σχετικών μελλοντικών εξελίξεων, με βάση καλά στοιχειοθετημένα σενάρια, από το καλύτερο στο χειρότερο (όπως σκέφτονται οι καλοί σκακιστές, εξετάζοντας τι μπορεί να προκαλέσει η κάθε κίνησή τους κατά την εξέλιξη της παρτίδας – βλέπε και το κείμενό μου για το σκάκι και την εξωτερική πολιτική). Αντίστοιχα η μεγάλη σημασία που έχει για την υιοθέτηση της ενδεδειγμένης συμπεριφοράς η συνεκτικότητα των μέτρων πολιτικής, οδηγεί στην ανάγκη ενιαίου σχεδιασμού και συντονισμού των επιμέρους πολιτικών, με λήψη αποφάσεων σε συνθήκες αντιτιθέμενων στόχων, με παράδειγμα την ανάγκη βελτίωσης του συστήματος των δημοσίων μέσων μεταφοράς, που έπρεπε να συνδυαστεί με το άνοιγμα της οικονομικής δραστηριότητας.