Χαρίλαος Τρικούπης, ο μεγάλος αδικημένος

Αρχές Ιανουαρίου 1895 και στην πτωχευμένη Ελλάδα η κυβέρνηση Τρικούπη ανακοινώνει νέα αύξηση φόρων. Αντικυβερνητικά συλλαλητήρια διοργανώνονται σε ολόκληρη τη χώρα, με κορωνίδα το μεγάλο συλλαλητήριο στο Πεδίον του Αρεως. Την ίδια μέρα και ώρα όμως διοργανώνεται και φιλοκυβερνητικό συλλαλητήριο, επίσης στο Πεδίον του Αρεως, με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν επεισόδια. Ωσπου εμφανίζεται ξαφνικά έφιππος ο Διάδοχος Κωνσταντίνος. Οι αντικυβερνητικοί διαδηλωτές τον περικυκλώνουν ενθουσιασμένοι. Ο Διάδοχος διατάζει τον διευθυντή της Αστυνομίας να μην παρεμβαίνει και να αφήσει τον λαό να διαδηλώσει ελεύθερα το φρόνημά του. Οταν εκείνος του απαντά ότι προϊστάμενός του είναι ο υπουργός Εσωτερικών και μόνο στις δικές του εντολές όφειλε να υπακούει, ο Κωνσταντίνος του αντιγυρίζει ότι θα ζητούσε την τιμωρία του και αποχωρεί, με τους αντικυβερνητικούς διαδηλωτές να τον αποθεώνουν.

Δύο μέρες αργότερα ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης πηγαίνει στα Ανάκτορα και διαμαρτύρεται έντονα στον βασιλιά Γεώργιο για τη στάση του Διαδόχου, λέγοντας ότι είχε υπερβεί τη σφαίρα της δικαιοδοσίας του και είχε στραφεί εναντίον των ενεργειών της κυβέρνησης. Ο Γεώργιος όμως καλύπτει πλήρως τον Κωνσταντίνο.

«Σε αυτή την περίπτωση», λέει ο Τρικούπης, «η κυβέρνηση δικαιούται να υποθέσει ότι δεν απολαμβάνει πλέον την αμέριστη εμπιστοσύνη του Στέμματος και οφείλει να αποχωρήσει».

«Πράξτε όπως νομίζετε» είναι η απάντηση του βασιλιά.

Ο Τρικούπης υπέβαλε την παραίτηση της κυβέρνησής του αυθημερόν και ακολούθησαν εκλογές τρεις μήνες αργότερα, όπου το κόμμα του καταποντίστηκε, ενώ ο ίδιος δεν εξελέγη καν βουλευτής. Απογοητευμένος, αποσύρθηκε από την πολιτική και έφυγε στο εξωτερικό, όπου πέθανε έναν χρόνο αργότερα.

Να σημειώσουμε ότι ο Τρικούπης είχε στηρίξει επανειλημμένως τη βασιλική οικογένεια και ειδικά τον Διάδοχο Κωνσταντίνο, με νόμους που είχε θεσπίσει ως πρωθυπουργός. Συγκεκριμένα, το 1887 δόθηκε το δικαίωμα στους πρίγκιπες να κατατάσσονται στο Πεζικό και στο Ναυτικό, καθορίστηκε ετήσια χορηγία 200.000 δραχμών για τον Διάδοχο Κωνσταντίνο και του παραχωρήθηκαν εθνικές γαίες στις επαρχίες Ηλείας και Πατρών.

Το 1889, δε, με αφορμή τους γάμους του Διαδόχου Κωνσταντίνου και της αδελφής του, πριγκίπισσας Αλεξάνδρας, στη μεν Αλεξάνδρα δόθηκε προίκα 400.000 δραχμών, για τον δε Κωνσταντίνο διατέθηκε από το κράτος ποσό για να ανεγερθεί το Ανάκτορο Διαδόχου – το σημερινό Προεδρικό Μέγαρο. Ο Κωνσταντίνος όμως φέρθηκε στον Τρικούπη, τον σημαντικότερο έλληνα πολιτικό του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, με περισσή αχαριστία.

Ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο άνθρωπος που διετέλεσε επτά φορές πρωθυπουργός της Ελλάδας και συνέδεσε το όνομά του με σπουδαία έργα υποδομών, αλλά και με την περίφημη Αρχή της Δεδηλωμένης, γεννήθηκε ουσιαστικά μαζί με το ελληνικό κράτος. Δύο μέρες πριν τη γέννησή του υπεγράφη η Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης, με την οποία καθοριζόταν ως βόρειο σύνορο του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους η γραμμή Παγασητικού-Αμβρακικού.

Πατέρας του ήταν ο Σπυρίδων Τρικούπης, ο πρώτος πρωθυπουργός της Ελλάδας, συγγραφέας της «Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως», ποιητής, λόγιος και διπλωμάτης. Μητέρα του ήταν η Αικατερίνη Μαυροκορδάτου, αδερφή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Ο Χαρίλαος γεννήθηκε στο Ναύπλιο, στο σπίτι του Κολοκοτρώνη –σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή–, και νονός του έγινε ο Ανδρέας Μιαούλης. «Ηταν σαν να έσκυψε ολόκληρο το ’21 πάνω από την κούνια του» γράφει εύστοχα ο Φρέντυ Γερμανός στο βιβλίο του «Γυναίκα από Βελούδο».

Τι να πρωτοπεί κανείς για το έργο του Τρικούπη; Καταρχάς, εκείνος διαπραγματεύτηκε, ως αντιπρόσωπος της ελληνικής κυβέρνησης, την πρώτη επέκταση των συνόρων του ελληνικού κράτους μετά την Επανάσταση. Πρόκειται για τα Επτάνησα, που το 1863 οι Βρετανοί τα έδιναν «προίκα» στον Γεώργιο Α’.

Ιστορικά έχουν μείνει τα άρθρα του Τρικούπη στην εφημερίδα «Καιροί» με τίτλους «Τις Πταίει;» και «Παρελθόν και Ενεστώς», όπου κατήγγειλε το πολιτικό σύστημα της εποχής, κατηγορώντας ευθέως τον βασιλιά για τις αυθαίρετες παρεμβάσεις του στην πολιτική και τον διορισμό κυβερνήσεων μειοψηφίας, οι οποίες εκ των υστέρων κατασκεύαζαν πλειοψηφίες με νόθες εκλογές. Τέλος, τόνιζε την ανάγκη να έχει η κυβέρνηση τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της Βουλής.

Θα περίμενε κανείς ο Γεώργιος να μη θέλει να ακούσει για τον Τρικούπη. Εκείνος, όμως, επιδεικνύοντας τη γνωστή του ευελιξία και προσαρμοστικότητα, λίγους μήνες αργότερα ανέθεσε στον Τρικούπη την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης.

Στις 11 Αυγούστου 1875, λοιπόν, στην έναρξη των εργασιών της κοινοβουλευτικής περιόδου που εκείνη τη χρονιά συνέπιπτε με τα εγκαίνια του ολοκαίνουργιου Μεγάρου της Βουλής στην οδό Σταδίου, ο Γεώργιος, στον Λόγο του Θρόνου, που είχε γράψει ο Τρικούπης, δεσμεύτηκε ότι στο εξής θα έδινε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον αρχηγό κόμματος που θα είχε τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της Βουλής. Ετσι εγκαινιάστηκε, μαζί με το νέο κτίριο της Βουλής, και το κοινοβουλευτικό σύστημα στην Ελλάδα.

Επόμενος στόχος ήταν τα μεγάλα έργα υποδομής. Είναι γνωστό ότι η δημιουργία του σιδηρόδρομου στην Ελλάδα είναι έργο του Τρικούπη. Αρκεί να σημειωθεί ότι το 1882 λειτουργούσαν 9 χλμ. σιδηρόδρομου (μεταξύ Θησείου και Πειραιά) και μόλις 11 χρόνια αργότερα λειτουργούσαν 914 χλμ. σιδηροδρομικών γραμμών και ακόμα 490 ήταν υπό κατασκευή! Η διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου είναι επίσης έργο του Τρικούπη, ενώ ένα από τα οράματά του ήταν και η ζεύξη Ρίου-Αντιρρίου, που τελικά επιτεύχθηκε το 2004 – εξ ου και ότι η γέφυρα πήρε το όνομά του.

Τα μεγάλα έργα, βέβαια, κοστίζουν και οι πολιτικοί αντίπαλοι του Τρικούπη δεν έχαναν ευκαιρία να εκμεταλλεύονται τα παράπονα του λαού. Αντίπαλον δέος του Τρικούπη ήταν ο Θεόδωρος Δεληγιάννης. Οι δυο τους εναλλάσσονταν στην εξουσία επί δύο δεκαετίες, γεννώντας για πρώτη φορά τον δικομματισμό στην Ελλάδα. Κάθε φορά που ανέβαινε στην εξουσία, ο Δεληγιάννης ξήλωνε συστηματικά όσα είχε κάνει ο «φορομπήχτης» Τρικούπης. Οταν, μάλιστα, ρωτήθηκε κάποτε ποια ήταν η πολιτική του, ο Δεληγιάννης απάντησε θρασύτατα: «Το αντίθετο της πολιτικής του κυρίου Τρικούπη»! Αρκεί να σημειωθεί ότι το 1884 η κυβέρνηση Τρικούπη θεσμοθέτησε προσόντα για τον διορισμό και την προαγωγή των δημοσίων υπαλλήλων και την επόμενη χρονιά το κεντρικό σύνθημα των δεληγιαννικών στις προεκλογικές συγκεντρώσεις τους ήταν: «Κάτω τα προσόντα!»

Το τεράστιο οικονομικό κόστος που συνεπαγόταν το πρόγραμμα του Τρικούπη, σε συνδυασμό με τα πισωγυρίσματα εξαιτίας των εναλλαγών στην εξουσία με τον Δεληγιάννη, οδήγησε σε πτώχευση του κράτους τον Δεκέμβριο του 1893. Το περίφημο «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν», που δεν ειπώθηκε ποτέ κατά λέξη, στοιχειώνει μέχρι σήμερα τον Τρικούπη στην ιστορική μας μνήμη.

Λύση για να αποφευχθεί η πτώχευση είχε βρεθεί, βέβαια, όταν λίγους μήνες νωρίτερα ο υπουργός Εσωτερικών Γεώργιος Θεοτόκης βρήκε στο Λονδίνο κεφαλαιούχους πρόθυμους να χορηγήσουν δάνειο στην Ελλάδα. Ο βασιλιάς Γεώργιος, όμως, επηρεασμένος από τον Ανδρέα Συγγρό και την αντιπολίτευση, αρνήθηκε την κύρωση του δανείου με βασιλικό διάταγμα και υπέδειξε την κύρωσή του από τη Βουλή. Οι κεφαλαιούχοι όμως είχαν δώσει οκταήμερη προθεσμία και η Βουλή θα συνεδρίαζε ξανά μετά από δύο μήνες! Ετσι, η πρόταση ναυάγησε και ο Τρικούπης παραιτήθηκε. Οταν πια επανήλθε στην κυβέρνηση, στο τέλος του έτους, η πτώχευση ήταν αναπόφευκτή. Ο Τρικούπης απλώς την ανήγγειλε στη Βουλή.

Στην τελευταία εκλογική αναμέτρηση της ζωής του, ενάμισι χρόνο αργότερα, ο Τρικούπης δεν εξελέγη καν βουλευτής, ενώ το κόμμα του κέρδισε μόλις 15 έδρες. Την ίδια μέρα ο Τρικούπης αποχώρησε οριστικά από την πολιτική λέγοντας τα εξής συγκλονιστικά: «Για 20 χρόνια αγωνιζόμαστε ανένδοτα για να διορθώσουμε τα κακώς κείμενα. Κοπιάσαμε μάταια. Εκτός από τους δρόμους, τους σιδηροδρόμους, τις γέφυρες, τα λιμάνια και μερικά νομοθετήματα δευτερεύουσας σημασίας που δεν μπόρεσαν οι αντίπαλοι μας να εξαφανίσουν, τι άλλο απέμεινε από τους εικοσαετείς μόχθους μας; Ολα καταστράφηκαν από τους αντιπάλους, ούτε μία, ούτε δύο, αλλά τρεις φορές».

Ο Χαρίλαος Τρικούπης πέθανε στις 30 Μαρτίου 1896. Κάθε χρόνο στην επέτειο του θανάτου του, στον λιτό τάφο του στο Α’ Νεκροταφείο υπάρχει ένα στεφάνι από λευκά λουλούδια με μια λευκή κορδέλα πάνω στην οποία αναγράφεται: «Φανατικός Τρικουπικός εκ του Εξωτερικού». Προφανώς, όποιος το ξεκίνησε πριν από σχεδόν 130 χρόνια, άφησε οδηγίες στους απογόνους του να το συνεχίσουν και έτσι αυτή η κίνηση επιβιώνει μέχρι σήμερα…

Ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο μεγάλος εκσυγχρονιστής, ο πολιτικός που με τη διορατικότητα και το έργο του άφησε πίσω του μια Ελλάδα εντελώς διαφορετική από εκείνη που παρέλαβε, μπορεί να πέθανε ηττημένος και απογοητευμένος αλλά εξακολουθεί να επιζεί στη συλλογική μας μνήμη ως ένας από τους σπουδαιότερους έλληνες πολιτικούς. Αφορμή για το πολιτικό του τέλος υπήρξε ένα περιστατικό με τον Κωνσταντίνο, ο οποίος, μια ολόκληρη εικοσαετία πριν το ξέσπασμα του Εθνικού Διχασμού, έδινε σαφέστατα δείγματα γραφής που προοιώνιζαν τι θα ακολουθούσε.

Τελικά, βέβαια, η αξία, το έργο και η παρακαταθήκη του Τρικούπη βρήκαν τη θέση που τους άξιζε στην Ιστορία. Τα λόγια που εκφώνησε στις 2 Νοεμβρίου 1884 στη Βουλή, χαραγμένα σήμερα στη βάση του αγάλματός του στην οδό Σταδίου, ξεπερνούν τον χώρο και τον χρόνο και αντηχούν στους αιώνες: «Η Ελλάς προόρισθαι να ζήση και θα ζήση».