Δημήτριος ο Πολιορκητής: Ο σημαντικότερος από τους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες περιόδους της αρχαίας ελληνικής ιστορίας και η οποία δυστυχώς δεν διδάσκεται (όπως και πάρα πολλά ακόμα) επαρκώς στα σχολεία είναι αυτή των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Έτσι, πολλοί σημαντικοί ηγέτες της ελληνιστικής περιόδου παραμένουν άγνωστοι στο ευρύ κοινό. Η εντυπωσιακή απήχηση του άρθρου μας για τον Μένανδρο Α’ τον Σωτήρα, μας έκανε να ασχοληθούμε σήμερα με έναν από τους Επιγόνους (Διαδόχους) του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τον Δημήτριο Α’ τον Πολιορκητή που από πολλούς ιστορικούς θεωρείται ότι ήταν ο σημαντικότερος.

Η ζωή και η δράση του Δημήτριου ως την πολιορκία της Ρόδου

Ο Δημήτριος Α’, γνωστός με το προσωνύμιο «Πολιορκητής» γεννήθηκε το 336 π.Χ. Ήταν γιος του Αντίγονου του Μονόφθαλμου (ή Κύκλωπα) και της Στρατονίκης. Όταν το 322 π.Χ. ο πατέρας του ήρθε σε ρήξη με τον επιμελητή του θρόνου Περδίκκα και κατέφυγε στον Αντίπατρο, ο νεαρός Δημήτριος τον ακολούθησε. Το 319 π.Χ. ο Δημήτριος παντρεύτηκε τη Φίλα, χήρα του Κρατερού και κόρη του Αντίπατρου για να εδραιωθεί η συμμαχία που είχε κάνει ο αδελφός της Κάσσανδρος με τον Αντίγονο τον Μονόφθαλμο και τον Πτολεμαίο εναντίον του Ευμένη και του Πολυσπέρχοντα.

Αν και ο Δημήτριος ήταν όχι μόνο επιρρεπής στην απιστία αλλά επιπλέον έκανε και τέσσερις (!) ευκαιριακούς γάμους, με την Ευρυδίκη την Αθηναία, τη Δηιδάμεια, τη Λάνασσα και την Πτολεμαΐδα, η Φίλα ήταν όχι μόνο πιστή απέναντί του, ακόλουθός του σε όλες τις σημαντικές στιγμές του, αλλά και μητέρα του διαδόχου του Αντίγονου Α’ Γονατά. Το 317 π.Χ. ο Δημήτριος, επικεφαλής 1.000 εταίρων πολέμησε υπό τις διαταγές του πατέρα του εναντίον του Ευμένη στην Παρακαιτινή και διακρίθηκε για τις στρατηγικές αρετές και τη γενναιότητά του. Το 316 π.Χ. στη μάχη της Γαβιηνής, ήταν επικεφαλής του δεξιού κέρατος του στρατού του πατέρα του και συνέβαλε αποφασιστικά στη νίκη του Αντίγονου επί του Ευμένη. Μάλιστα προσπάθησε να πείσει τον πατέρα του να χαρίσει τη ζωή στον Καρδιανό, γενναίο στρατηγό του Ευμένη, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Το 313 ως Αρχιστράτηγος των δυνάμεων του πατέρα του στη Συρία πολέμησε στη Γάζα εναντίον του Πτολεμαίου που είχε συμμαχήσει με τον Σέλευκο και τον Κάσσανδρο. Αν και ο Δημήτριος πολέμησε γενναία και αποφασιστικά ηττήθηκε και έτσι ο Πτολεμαίος έγινε κύριος της Συρίας και της Φοινίκης. Παρά την αποτυχία του ο Δημήτριος δεν πτοήθηκε. Από την Κιλικία όπου είχε καταφύγει μετά την ήττα του στη Γάζα εκστράτευσε εναντίον του Κίλλη, στρατηγού του Πτολεμαίου στη Μυούντα της Συρίας. Αιχμαλώτισε τον ίδιο και μεγάλο μέρος του στρατού του και κατέλαβε τη Βαβυλώνα. Το 311 π.Χ. οι δύο αντίπαλοι υπέγραψαν συνθήκη ειρήνης που όμως δεν κράτησε περισσότερο από έναν χρόνο. Ο Δημήτριος επανήλθε στην Κιλικία και την κατέλαβε. Το 307 π.Χ. ο Δημήτριος έλαβε εντολή από τον πατέρα του να εκστρατεύσει στην Ελλάδα εναντίον του Κάσσανδρου με σκοπό να καταλάβει τις πόλεις που κατείχε. Ο Δημήτριος απέπλευσε από την Έφεσο με 250 πλοία, έφτασε στο Σούνιο και από εκεί, με τα 20 καλύτερα από αυτά πήγε στον Πειραιά.

Διακηρύσσοντας ότι έρχεται ως απελευθερωτής και για να αποκαταστήσει το πάτριο πολίτευμα μπήκε θριαμβευτικά στην Αθήνα και έδιωξε τον Δημήτριο τον Φαληρέα που κυβερνούσε την Αθήνα για λογαριασμό του Κάσσανδρου. Οι Αθηναίοι όχι μόνο υποδέχτηκαν τον Πολιορκητή ως ελευθερωτή, αλλά του απένειμαν και θεϊκές τιμές. Ο Δήμος ψήφισε να στηθούν χρυσά άρματα με τις εικόνες του Δημήτριου και του πατέρα του Αντίγονου, κοντά στους ανδριάντες των τυραννοκτόνων Αρμόδιου και Αριστογείτονα, να ιδρυθεί βωμός προς τιμήν τους με την προσηγορία «των Σωτήρων», να διορίζεται κάθε χρόνο ιερέας για τη λατρεία τους, να αυξηθούν από δέκα σε δώδεκα οι Αττικές φυλές και οι δύο να ονομαστούν Αντιγονίς και Δημητριάς, να καθιερωθούν προς τιμήν τους ετήσιοι αγώνες, οι εικόνες τους να υφανθούν στο πέπλο της πομπής των Παναθηναίων, να μετονομαστεί ο μήνας Μουνιχιών σε Δημητριώνα και η γιορτή Διονυσία σε Δημήτρια και τέλος να προσαγορευτούν ο Δημήτριος και ο πατέρας του βασιλείς!

Το 306 ανέλαβε επικεφαλής νέου πολέμου εναντίον του Πτολεμαίου. Κοντά στη Σαλαμίνα της Κύπρου κατανίκησε στην ξηρά τον Μενέλαο, αδελφό του Πτολεμαίου και στη θάλασσα, τον ίδιο τον Πτολεμαίο. Στον πόλεμο αυτό αποδόθηκε στον Δημήτριο η προσωνυμία «Πολιορκητής» λόγω της μεγάλης στρατηγικής του ιδιοφυΐας. Μετά από αυτή την επιτυχία, ο Αντίγονος αναγόρευσε τον γιο του βασιλιά. Το ίδιο έκανε και ο Αντίπατρος. Ήταν οι πρώτοι από τους Διαδόχους που έλαβαν αυτό τον τίτλο. Η αναγόρευσή τους έγινε στην Αντιγόνεια, τη νέα πρωτεύουσα του κράτους του Αντίγονου (προηγούμενη ήταν οι Κελαινές). Το ίδιο έτος ο Δημήτριος εκστράτευσε εναντίον της Αιγύπτου όπου όμως απέτυχε καθώς μετά τον απόπλου του από τη Γάζα, όπου ήταν συγκεντρωμένες όλες οι δυνάμεις του ξέσπασε σφοδρή θύελλα που εμπόδισε την απόβαση στις ακτές της Αιγύπτου και αφετέρου η πλημμύρα του Νείλου και ο στρατός του Πτολεμαίου στην αριστερή όχθη του τον ανάγκασαν να υποχωρήσει.

Το 305 π.Χ. ο Δημήτριος επιχείρησε μια παράτολμη ενέργεια την πολιορκία της Ρόδου, συμμάχου του Πτολεμαίου. Αν και αποδείχτηκε για μια ακόμα φορά επινοητικός με τη χρήση πολλών και πρωτόγνωρων για την εποχή μέσων ανάμεσά τους και η ελέπολις, δημιούργημα του αρχιτέκτονα Επίμαχου, δεν τα κατάφερε να εκπορθήσει τη Ρόδο που παρέμεινε ελεύθερη. Με μια συμφωνία που έγινε μεταξύ Δημητρίου και Ροδίων, η Ρόδος διατηρούσε την ανεξαρτησία της αλλά όφειλε να είναι σύμμαχος του Πολιορκητή εκτός από την περίπτωση πολέμου με τους Πτολεμαίους.

Η μάχη της Ιψού (301 π.Χ.) – Ο Δημήτριος βασιλιάς της Μακεδονίας

Το 304 π.Χ. ο Δημήτριος εκστράτευσε κατά της Βοιωτίας, κατέλαβε τη Χαλκίδα και ανάγκασε τον Κάσσανδρο να λύσει την πολιορκία της Αθήνας. Το 303 π.Χ. ο Δημήτριος μπήκε θριαμβευτικά στην πόλη, αφού παρέδωσε στους Αθηναίους τη Φυλή και το Πάνακτο (σημαντικό αρχαίο αθηναϊκό οχυρό στη δυτική Πάρνηθα). Οι Αθηναίοι ξεπέρασαν κάθε όριο επιτρέποντας στον Δημήτριο να καταλύσει στον οπισθόδομο του Παρθενώνα, γιατί όπως έλεγαν η θεά Αθηνά ήθελε να φιλοξενήσει η ίδια τον Δημήτριο ο οποίος όμως μετέτρεψε το «κατάλυμά» του σε χώρο κραιπάλης… Μετά το τέλος του χειμώνα ο Δημήτριος εκστράτευσε στην Πελοπόννησο όπου έδιωξε από το Άργος, τη Σικυώνα (το σημερινό Κιάτο) και όλες τις πόλεις της Αρκαδίας, εκτός από τη Μαντίνεια, τις φρουρές που είχαν εγκαταστήσει οι Πτολεμαίοι και ο Κάσσανδρος. Στο Άργος ο Δημήτριος παντρεύτηκε τη Δηιδάμεια, αδελφή του θρυλικού Πύρρου, βασιλιά της Ηπείρου.

Την ίδια χρονιά (302 π.Χ.), ο Αντίγονος και ο Δημήτριος αναγορεύθηκαν Αρχιστράτηγοι από Συνέδριο εκπροσώπων ελληνικών πόλεων στον Ισθμό της Κορίνθου, όπως ο Φίλιππος Β’ και ο Μέγας Αλέξανδρος. Όμως όταν ο Δημήτριος με σημαντικές δυνάμεις στράφηκε εναντίον της Μακεδονίας για να αντιμετωπίσει τον Κάσσανδρο, αυτός συμμάχησε με τον Λυσίμαχο, τον Πτολεμαίο και τον Σέλευκο και έστειλε στρατό στις Θερμοπύλες για να εμποδίσει τον Δημήτριο, που κινούμενος ευφυώς μετέφερε τον στρατό του με τον στόλο του στην Κρεμαστή Λάρισα (τη σημερινή Πελασγία Φθιώτιδας) κι από εκεί στις Φερές όπου έφτασε κι ο Κάσσανδρος. Οι στρατοί των δύο αντιπάλων έμειναν για αρκετές μέρες αμετακίνητοι στις θέσεις τους. Κάποια στιγμή όμως ο Αντίγονος κάλεσε τον γιο του στην Έφεσο γιατί πιεζόταν από τις ενωμένες δυνάμεις του Λυσίμαχου και του Σέλευκου.

Ο Δημήτριος πραγματικά έσπευσε να βοηθήσει τον πατέρα του και αρχικά νίκησε τον Λυσίμαχο στη Λάμψακο. Στη μάχη της Ιψού της Φρυγίας όμως (301 π.Χ.) ,γνωστή και ως μάχη των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Δημήτριος παρασύρθηκε από τον γιο του Σέλευκου Αντίοχο και τον καταδίωξε, αποκόπτοντας έτσι τον πατέρα του ο οποίος σκοτώθηκε. Ο Αντίγονος Α’ ο Μονόφθαλμος (382-301 π.Χ.), που ονομαζόταν έτσι καθώς είχε χάσει το αριστερό του μάτι στην πολιορκία της Περίνθου το 340 π.Χ. ήταν ένας από τους ικανότερους Στρατηγούς του Αλέξανδρου και οραματιζόταν ένα ενιαίο κράτος παρόμοιο με αυτό του Μακεδόνα στρατηλάτη. Με τη μάχη της Ιψού (δείτε περισσότερες λεπτομέρειες σε άρθρο μας στις 31/12/2016) και τον θάνατό του, αυτό το φιλόδοξο όνειρο έσβησε… Παρά την ήττα του, ο Δημήτριος με 5.000 πεζούς και 4.000 ιππείς κατέφυγε στην Έφεσο κι από εκεί στην Κιλικία για να παραλάβει τη μητέρα του Στρατονίκη. Από εκεί έπλευσε προς την Κύπρο όπου βρισκόταν η πρώτη σύζυγος του Φίλα. Ακολούθως πήγε στην Κόρινθο.

Ενώ έπλεε προς τον Πειραιά, πληροφορήθηκε ότι δεν ήταν πλέον ευπρόσδεκτος στην Αθήνα. Οι κτήσεις του Δημήτριου περιορίζονταν σε μερικές οχυρωμένες πόλεις. Η μάχη της Ιψού δημιούργησε νέες εντάσεις, μεταξύ των νικητών αυτή τη φορά, που ευνόησαν απροσδόκητα τον Δημήτριο. Το 299 π.Χ. ο Σέλευκος φοβούμενος τη συμμαχία Πτολεμαίου-Λυσίμαχου έδωσε στον Δημήτριο ως σύζυγο την κόρη του Στρατονίκη. Το 294 π.Χ. μετά τον θάνατο του Κάσσανδρου, ο Δημήτριος αφού ανακατέλαβε την Κιλικία, επιχείρησε εκστρατεία εναντίον της Αθήνας, την οποία αυτή τη φορά δεν ελευθέρωσε αλλά κατέλαβε. Πάντως, έδειξε επιείκεια προς τους Αθηναίους. Έπειτα κινήθηκε προς τη Σπάρτη, πριν φτάσει όμως στη Λακωνία, ο γιος του Κάσσανδρου Αλέξανδρος τον κάλεσε να τον υποστηρίξει στη διαμάχη που είχε με τον αδελφό του Αντίπατρο για τον θρόνο της Μακεδονίας. Στη Λάρισα, ο Αλέξανδρος επιχείρησε να τον δηλητηριάσει, ο Δημήτριος όμως τον σκότωσε και ανακηρύχθηκε βασιλιάς της Μακεδονίας (294-293 π.Χ.).

Από βασιλιάς της Μακεδονίας, αιχμάλωτος του Σέλευκου – Το τέλος του Δημήτριου, μέσα στην ακολασία…

Αν σκεφτούμε τις αδιάκοπες εκστρατείες του Δημήτριου σε μέρη που απείχαν εκατοντάδες χιλιόμετρα μεταξύ τους, πρέπει να ομολογήσουμε ότι προκαλούν δέος ακόμα και σήμερα. Όταν έγινε βασιλιάς της Μακεδονίας δεν έδειξε την απαιτούμενη σύνεση. Δεν αρκέστηκε στις κτήσεις του στον ελλαδικό χώρο αλλά ξεκίνησε τις προετοιμασίες για την ανακατάληψη των εδαφών που είχε χάσει και τη δημιουργία μιας νέας αυτοκρατορίας με βασιλιά τον ίδιο. Άρχισε να ναυπηγεί νέο, μεγάλο στόλο και να πιέζει οικονομικά τις «συμμαχικές» πόλεις. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να συνασπιστούν εναντίον του (288 π.Χ.), ο Πύρρος της Ηπείρου, ο Πτολεμαίος Α’ της Αιγύπτου, ο Σέλευκος Α’ της Συρίας και ο Λυσίμαχος της Θράκης.

Ο Πύρρος επιτέθηκε εναντίον του Δημήτριου και έφτασε ως τη Βέροια, την οποία και κατέλαβε (288 π.Χ.). Ο Δημήτριος κινήθηκε εναντίον του, δέχθηκε όμως ένα αναπάντεχο πλήγμα. Οι Μακεδόνες στρατιώτες του τον εγκατέλειψαν πριν τη σύγκρουση με τον Πύρρο λέγοντάς του ότι είχαν βαρεθεί να πολεμούν «υπέρ της εκείνου τρυφής (άνετης ζωής με μαλθακότητα και πολυτέλεια)». Ο Δημήτριος έφυγε τότε κρυφά με μια απλή χλαμύδα στην Κασσάνδρεια όπου δέχτηκε νέο πλήγμα. Η πιστή σύζυγός του Φίλα, μην αντέχοντας όλες αυτές τις εναλλαγές της ζωής της ίδιας και του Δημήτριου αυτοκτόνησε. Το 287 π.Χ. ο Δημήτριος έφυγε από τη Μακεδονία και πήγε στη Νότια Ελλάδα όπου συνάντησε τον γιο του Αντίγονο, στη Βοιωτία. Κήρυξε τότε ελεύθερη τη Θήβα και ετοίμαζε εκστρατεία εναντίον της Αθήνας.

Έπειτα κατευθύνθηκε στη Μακεδονία, αφήνοντας κύριο της Θεσσαλίας και των άλλων περιοχών που κατείχε, τον γιο του Αντίγονο. Ακολούθως, παρακινούμενος από τον Πτολεμαίο πήγε ξανά στη Μικρά Ασία. Κατέλαβε τις Σάρδεις, επιτέθηκε στην Κιλικία, συγκρούστηκε με τον Αγαθοκλή, γιο του Λυσίμαχου και τελικά παραδόθηκε στον Σέλευκο (286 π.Χ.) που τον έκλεισε στο φρούριο της Απάμειας. Ο Δημήτριος πέθανε από την κραιπάλη και την ακολασία (ίσως και από την απραξία) το 283 π.Χ. Η κηδεία του έγινε με τιμές στην Κόρινθο από τον γιο του Αντίγονο Γονατά που λάτρευε τον πατέρα του. Η τέφρα του μεταφέρθηκε στη Δημητριάδα, πόλη στον μυχό του Παγασητικού κοντά στις αρχαίες Παγασές, μια πόλη που είχε ιδρύσει ο ίδιος ο Δημήτριος.

Μια αποτίμηση της ζωής και της δράσης του Δημήτριου

Οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι από τους Διαδόχους του Αλέξανδρου, αυτός που θύμιζε περισσότερο τη γοητευτική προσωπικότητα και την αγωνιστικότητα του Μακεδόνα στρατηλάτη ήταν ο Δημήτριος. Υπήρχαν όμως και διαφορές μεταξύ τους: ο Δημήτριος ήταν υπέρμετρα φιλήδονος, παράτολμος και όχι τολμηρός, επίμονος και παρορμητικός και όχι προσεκτικός. Ήταν φιλάνθρωπος ,φερόταν άψογα στους αιχμαλώτους και διακατεχόταν από προσαρμοστικότητα.

Φαίνεται όμως ότι δεν είχε καταλάβει ότι τα επιτεύγματα του Αλέξανδρου ήταν μοναδικά και ότι ο ανατολίτικος τρόπος ζωής δεν μπορούσε να «ευδοκιμήσει» στη Μακεδονία. Όπως γράφει ο Βρετανός ιστορικός W.W. Tarn (1869-1957) η προσωπικότητα του Δημήτριου είχε «μια ανατολίτικη νότα… και οι ιδέες του ήταν κάποτε μεγαλειώδεις και κάποτε μεγαλομανείς». Εκτός από την εξέλιξη των πολιορκητικών μηχανών, ο Δημήτριος άφησε στους απογόνους του και μια ναυτική παράδοση που θα επηρέαζε την πολιτική τους.