Δημόσια έργα στα Κύθηρα επί Αγγλοκρατίας

Το φθινόπωρο του 1824 οι εργασίες στο δρόμο από Χώρα προς Ποταμό προχωρούσαν κανονικά. Στα μισά του δρόμου μεταξύ Χώρας και Λιβαδίου, στον Άγιο Ελευθέριο στο Μανιτοχώρι, φτιάχτηκε μια βρύση για την εξασφάλιση νερού  για τους ταξιδιώτες και τα ζωντανά τους (εννοεί τη Μάνα του Συντριβανιού). Μια πέτρινη ποτίστρα και μια πεζούλα προστέθηκαν δίπλα στη βρύση. Στου Καραβέλα, κοντά στην είσοδο της Χώρας, χτίστηκε μια στέρνα  με μια ημικυκλική πεζούλα γύρω της.

Ο δρόμος προς Μητάτα  είχε επίσης προχωρήσει και είχε φτάσει στο ύψος της γέφυρας υπ’ αριθμόν 9. Ήταν η μεγαλύτερη γέφυρα που είχε γίνει μέχρι τότε με στηθαίο μήκους 117 ποδιών (35,6μ), άνοιγμα  αψίδας 26  ποδιών (8μ) και ύψος μέχρι το στηθαίο 47 ποδιών(14,3μ).

Στο δρόμο προς Μυρτίδια οι εργασίες προχωρούσαν με ιδιαίτερη δυσκολία  λόγω του  βραχώδους εδάφους. Χρειάστηκαν 60 κιλά πυρίτιδα και τοποθετήθηκαν 275 φουρνέλα κατά μήκος της διαδρομής. Έγιναν αρκετά αυλάκια για το νερό της βροχής και προστέθηκαν αρκετά μέτρα τοιχοποιίας για να προστατευθούν οι οδοιπόροι και οι άμαξες από τα βαθιά φαράγγια που έχασκαν σε πολλά σημεία.

Στο τέλος του Ιανουαρίου του 1825, στο δρόμο προς Ποταμό, είχαν ολοκληρωθεί 5 περίπου χιλιόμετρα μετά από 35.000 ανθρωποώρες αγγαρείας. Αστυνομικοί, επόπτες, μάστορες  και ελάχιστοι εργάτες είχαν πληρωθεί το ποσόν των 876 δολαρίων. Χρήματα είχαν επίσης δαπανηθεί για εργαλεία, κουβάδες και χειράμαξες καθώς επίσης και για στέρνες, βρύσες και ποτίστρες για τα ζώα. Κτηματίες αποζημιώθηκαν σε περιπτώσεις που ο δρόμος πέρναγε μέσα από τα κτήματά τους; αν και ο Macphail κατάφερε να κρατήσει αυτά τα ποσά σε ασήμαντο ύψος.

Στη Χώρα, ο κεντρικός δρόμος ισοπεδώθηκε και κάτω από αυτόν  κατασκευάστηκε ένας τοξωτός αγωγός μήκους 605 ποδιών (184,4μ) με 3 πόδια (0,90μ) ύψος και 2,5 πόδια (0,75μ) διάμετρο. (Σ.Σ.Πρόκειται για το γνωστό αγωγό ομβρίων, ο οποίος πριν μερικά χρόνια άλλαξε χρήση και έγινε αγωγός αποχέτευσης!)  Στις Καρβουνάδες, στην άκρη του δρόμου, ανοίχτηκε ένα πηγάδι με ένα στηθαίο και μια πεζούλα δίπλα του. Η κατασκευή ολοκληρώθηκε με ένα πέτρινο κάλυμμα, ένα χάλκινο κουβά και μια αλυσίδα. Ένα παρόμοιο πηγάδι έγινε και στα Κοντολιάνικα.

Παράλληλα με τις εργασίες  διάνοιξης δρόμων, ο Macphail φρόντισε να φυτεύσει κατά μήκος των δρόμων περί τα 2600 δένδρα – μουριές, αμυγδαλιές και συκιές – καθώς και 1600 αμπελοκλήματα. Επιπλέον 555 δένδρα φυτεύτηκαν σε διάφορους δημόσιους χώρους. Δεν έγινε γνωστός ο σκοπός αυτών των δενδροφυτεύσεων αλλά υποθέτουμε ότι έγινε για να υπάρχει τροφή για τους ταξιδιώτες.

Στην ίδια περίοδο, αρχές του 1825, πάνω από ένα μίλι είχε ανοιχτεί στο δρόμο προς Μητάτα και περίπου 400 δένδρα και αμπελοκλήματα είχαν φυτευτεί. Επίσης περισσότερα από 3,5 μίλια είχαν ολοκληρωθεί στο δρόμο προς Μυρτίδια.

Ταυτόχρονα άρχισαν εργασίες για ένα νέο δρόμο. Ξεκινούσε από το δρόμο προς Ποταμό, κοντά στο Λιβάδι, και στόχος ήταν να φτάσει μέχρι το San Nicolo (Αβλέμονας ), στην ανατολική ακτή όπου ήταν και το καλλίτερο λιμάνι του νησιού.

Ο Macphail είχε επίσης εργάτες για επισκευές στο κάστρο. Αφορούσαν τα πυροβολεία και τη στέρνα για τις ανάγκες των στρατιωτών.

Η κατασκευή της διακλάδωσης προς Μητάτα έγινε μετά από αίτημα των κατοίκων από τα χωριά Φράτσια, Βιαράδικα και Μητάτα δηλ. από τα χωριά που θα ωφελούντο περισσότερο. Ο Macphail αργότερα είπε  ότι έδωσε τη συγκατάθεσή του γι’ αυτόν το νέο δρόμο υπό την προϋπόθεση ότι οι άνδρες των χωριών αυτών θα δούλευαν μια επιπλέον μέρα αγγαρείας το μήνα. Οι προεστοί των χωριών υπέβαλαν υπομνήματα διαμαρτυρόμενοι για αυτές τις προϋποθέσεις.

Παρά ταύτα, τον Απρίλιο του 1825, ο Macphail πληροφορήθηκε ότι κάποιοι άνδρες από τα Φράτσια ετοίμαζαν μια συνομωσία σε σχέση με τα παραπάνω μέτρα. Ζήτησε από τον Αστυνομικό Διευθυντή να μαζέψει τους κατοίκους  του χωριού και να ακούσει τις απόψεις τους. Ο Αστυνομικός Διευθυντής πήγε στα Φράτσια, αλλά όταν έφτασε κανείς από τους κατοίκους του χωριού δεν τον περίμενε. Αυτό ερμηνεύθηκε ως προμελετημένη πράξη ανυπακοής και επιβλήθηκε πρόστιμο στους άνδρες που δεν παρουσιάστηκαν.

Αργότερα τον ίδιο μήνα, ένα πρωινό,  ο Macphail ήταν έξω από τη Χώρα και άκουσε ότι κάτοικοι των Φρατσίων έκαναν πορεία στο σπίτι του Διοικητή Δρ Τσιτσέλη. Η διαμαρτυρία αφορούσε τη συμπεριφορά του Macphail και παρέδωσαν στον Διοικητή ένα υπόμνημα με τα παράπονά τους. Καθώς γυρνούσαν στα Φράτσια συνάντησαν τον Macphail. Αυτός ζήτησε από τους αρχηγούς να παραδοθούν, αλλά αυτοί τον αγνόησαν και έδειξαν, κατά τον Macphail, θράσος και ασέβεια, στοιχεία που δεν είχαν παρατηρηθεί κατά το παρελθόν. Ο Macphail συνέλαβε αμέσως έναν άνδρα που πήγε να βγάλει λόγο και με τη βοήθεια του Αστυνομικού Διευθυντή και 2 αστυνομικών πήρε στο κρατητήριο καμιά δεκαριά Φρατσιώτες.

Ο Macphail ζήτησε το υπόμνημα που είχαν υποβάλει στον Διοικητή. Όταν το διάβασε έμεινε έκπληκτος από την θρασύτητα και θεώρησε ότι ανάρμοστες συμπεριφορές ελάμβαναν  χώρα και ότι ήταν επιβεβλημένο να τις σταματήσει. Το ίδιο βράδυ ο Macphail έμαθε ότι οι Φρατσιώτες ετοιμάζονταν να έλθουν στη Χώρα το επόμενο πρωί για να ζητήσουν την απελευθέρωση των συγχωριανών τους που ήταν στη φυλακή του κάστρου. Ο Macphail έστειλε μια ομάδα αστυνομικών να τους αναχαιτίσει, αλλά κάποιοι από αυτούς πέρασαν και έφτασαν μέχρι το κάστρο. Ο Macphail τους διέταξε να φύγουν και όταν αυτοί αρνήθηκαν τους έδεσε και τους οδήγησε έξω από τη Χώρα.

Ο Macphail εξέτασε την περίπτωση εφαρμογής στρατιωτικού νόμου, αλλά τελικά δίστασε να το κάνει. Αντίθετα έστειλε ένα αξιωματικό και δύο στρατιώτες να στρατοπεδεύσουν στα Φράτσια αναγκάζοντας τους Φρατσιώτες να πληρώσουν τα έξοδα διαμονής τους. Κατά τη διάρκεια της παραμονής της στα Φράτσια η ομάδα είχε εντολές να καταστείλει κάθε απόπειρα ανταρσίας.

Λίγο αργότερα ο Macphail έμαθε ότι ορισμένοι άνδρες μάζευαν υπογραφές για ένα υπόμνημα κατά της κατασκευής ενός νέου δρόμου. Ήταν η περίοδος της ετήσιας περιφοράς της εικόνας της Μυρτιδιώτισσας στο νησί και αυτό έκανε τα πράγματα  ιδιαίτερα εύκολα για τους οργανωτές. Παρόλα αυτά, στην αναφορά του προς την Κέρκυρα εξέφρασε την ελπίδα ότι η τάξη θα επικρατούσε και ότι είχε ακόμη την στήριξη των καλοπροαίρετων χωρικών. Ανέφερε επίσης ότι: Όσον αφορά τις διαμαρτυρίες, δεν είναι αναγκαίο να σταθούμε στις ποταπές υπερβολές που περιέχουν. Οι ευοίωνες συνθήκες στο νησί είναι γνωστές. Είναι επίσης γνωστό ότι ένας εργάτης  μπορεί να κερδίσει από δυόμιση έως τέσσερις πιάστρες ημερησίως, ενώ είναι υποχρεωμένος να πληρώσει μιάμιση πιάστρα για να εξαιρεθεί από την εργασία του στους δρόμους.  Έτσι μπορεί εύκολα να αποφύγει όλη τη τυραννία των εποπτών που τόσο ποιητικά παρουσιάζεται στα υπομνήματα.

Το φταίξιμο για τις φασαρίες στα Φράτσια έπεσε στους άνδρες που ο Macphail είχε συλλάβει και φυλακίσει. Χαρακτηρίστηκαν υποκινητές και «αρχισυμμορίτες» της ανταρσίας. Εν τούτοις δεν δικάστηκαν και κρατήθηκαν, στην αρχή,  κάτω υπό ισχυρή φρούρηση στη φυλακή στο κάστρο και αργότερα σε φυλακή στη Κέρκυρα όπου μεταφέρθηκαν.

Στα τέλη του 1827, δέκα  από αυτούς, που χαρακτηρίστηκαν μικροαντάρτες, αφέθηκαν να επιστρέψουν στα Κύθηρα[1], όπου και τους ζητήθηκαν εγγυήσεις καλής συμπεριφοράς και ήταν υπό αστυνομική παρακολούθηση. Οι υπόλοιποι 6 άνδρες που είχαν  πιο εμφανή συμμετοχή στα γεγονότα παρέμειναν στη φυλακή στη Κέρκυρα μέχρις ότου κρίθηκε σκόπιμη η επιστροφή τους στα Κύθηρα. Η Ιόνιος Πολιτεία θεώρησε επιεική τον χειρισμό των ανθρώπων από τα Φράτσια και ανέφερε ότι οι παραχωρήσεις που τους έγιναν δεν θα είχαν γίνει χωρίς την εξαιρετική συμπεριφορά των κατοίκων του Τσιρίγου.

Και ενώ οι διαμαρτυρίες των Φρατσιωτών για την αγγαρεία συνεχίζονταν, ο Macphail προχωρούσε την διάνοιξη των δρόμων. Στο τέλος Ιουλίου στο βασικό δρόμο προς Ποταμό είχαν χρησιμοποιηθεί περί τις 85.000 ανθρωπομέρες εργασίας.  Στο Καψάλι  έγινε μία τομή μήκους 100 ποδιών στο λόφο του Αγίου Σπυρίδωνα για να γίνει υδραγωγείο για την υδροδότηση του λιμανιού. Στον Ποταμό ανοίχτηκε ένα πηγάδι κοντά στο σχολείο. Στο δρόμο προς Μητάτα χτίστηκε μια ακόμη γέφυρα με ύψος αψίδας 20 πόδια και ένας υπερυψωμένο δρόμο μήκους 200 ποδιών που οδηγούσε προς αυτήν.

Ο αρχικός ενθουσιασμός των ντόπιων για το δρόμο προς τα Μυρτίδια  είχε κοπάσει και λίγοι ήταν οι εθελοντές για εργασία. Παρόλα αυτά η αγγαρεία γι’ αυτό το δρόμο είχε ξεπεράσει τις 10.000 ανθρωπομέρες (=μεροκάματα).

Στο δρόμο προς το San Nicolo (Αβλέμονα) είχαν χρησιμοποιηθεί σχεδόν 15.000 ανθρωπομέρες, αλλά μόνο ένα μικρό κομμάτι είχε ολοκληρωθεί γιατί το κύριο μέρος της εργασίας είχε αφιερωθεί στο χτίσιμο της γέφυρας στο Κατούνι. Ο σχεδιασμός και η κατασκευή της γέφυρας ήταν κάτι το εξαιρετικό για τα Κύθηρα για οποιαδήποτε περίοδο της ιστορίας τους και με το στοιχείο ότι στα 1820 δεν υπήρχε τροχοφόρο στο νησί. Το παραπέτο της γέφυρας είχε μήκος  385  πόδια (117,5μ). Υπήρχαν 13 αψίδες με την κεντρική αψίδα να έχει ύψος 62 πόδια (19μ). Ανάμεσα από κάθε σειρά  αψίδων υπήρχαν κυλινδρικά οπές με διάμετρο 5 ποδιών (1,5μ), οι  οποίες κάλυπταν όλο το πάχος της κατασκευής.  κατασκευή της γέφυρας

Η γέφυρα το Κατουνιού στέκεται ακόμη και σήμερα και εξυπηρετεί τη συγκοινωνία. Θεωρείται  επίτευγμα από τους σύγχρονους αρχιτέκτονες οι οποίοι σημειώνουν ότι ο Macphail  ήταν στρατιωτικός και όχι μηχανικός. Τα ερωτήματα που γεννιούνται είναι ποιος ήταν πίσω από τις μελέτες και ποίος δούλεψε τις τεχνικές λεπτομέρειες του έργου; Η γέφυρα είναι ένα έργο τέχνης από άποψη σχεδιασμού με εξαιρετική τοιχοποιία. Οι κυλινδρικές οπές, για παράδειγμα, όχι μόνο μειώνουν το βάρος της κατασκευής αλλά και ισοκατανέμουν τις πιέσεις της γέφυρας. Οι κολόνες της είναι πλήρως ευθυγραμμισμένες και τα κατώτερα τμήματά   τους κλείνουν προς τα μέσα. Το φινίρισμά της είναι επίσης άξιο λόγου.

Στα τέλη του 1827, ο Macphail έστειλε αναφορά ότι ο δρόμος προς το San Nicolo (Αβλέμονας ) είχε τελειώσει. Στην πραγματικότητα, ο δρόμος ήταν πολύ μακριά από τον Αβλέμονα. Ο δρόμος είχε φτάσει μέχρι το Κατούνι. Από εκεί για να φτάσει ο δρόμος στον Αβλέμονα, 7 μίλια απόσταση,  έπρεπε να περάσει μέσα από κορυφογραμμές και κοιλάδες μέχρι να φτάσει στην ελάχιστα κατοικημένη ανατολική ακτή. Τα περάσματα από τους χειμάρρους της Βλυχάδας, του Πλατιού (Σ.Σ. ενν. Πλατύ Λαγκάδι) και της Παλαιόπολης καθώς και μιας ντουζίνας από χαράδρες έμενε να ανοιχτούν.

Για να ολοκληρωθεί ο δρόμος κατά τα πρότυπα του  Macphail θα χρειαζόταν πολύ χειρωνακτική εργασία και αρκετές μεγάλες γέφυρες μία δύο από τις οποίες θα ήταν αντίστοιχες με τη γέφυρα στο Κατούνι. Θα ήταν πολύ ευκολότερο να γίνει μια διακλάδωση στα Αρωνιάδικα, να ανοιχτεί δρόμος με κατεύθυνση ανατολικά και μέσα από τις ήπιες κοιλάδες να φτάσει στην ανατολική ακτή. Αυτή όμως η προοπτική θα ωφελούσε περισσότερο τους κατοίκους του Ποταμού. Φαίνεται ότι ο Macphail ήλπιζε ότι με τους εξαίρετους μηχανικούς του και πολύ χειρωνακτική εργασία θα μονοπωλούσε όλα τα πλεονεκτήματα του λιμανιού του Αβλέμονα προς όφελος της πρωτεύουσας. Αν όμως οι εργασίες για τον δρόμο αυτό είχαν συνεχιστεί, η ανάγκη για ανθρώπινο δυναμικό θα είχε μηδενίσει κάθε άλλο δημόσιο έργο στο νησί και ο Macphail θα είχε να αντιμετωπίσει μια πολύ πιο ισχυρή αντίδραση των χωρικών  από αυτήν στα Φράτσια.

Παρατηρήσεις  «Κ».

Διαβάζοντας τις πολύτιμες πληροφορίες, τις οποίες άντλησε στα Βρετανικά Αρχεία και παραθέτει στο βιβλίο του ο κ. Πρινέας, παρατηρούμε ότι, ανεξάρτητα από τις αντιδράσεις, τη διακοπή των έργων λόγω κατάργησης της αγγαρείας και τις δυσκολίες, όσα έγιναν αυτά τα λίγα χρόνια της τοποτηρητείας Μακφέιλ μένουν ακόμη και σήμερα ως μερικά από τα πλέον σημαντικά έργα στα Κύθηρα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρατήρηση σχετικά με το Γεφύρι στο Κατούνι, ένας έργο όντως κολοσσιαίων διαστάσεων για τα Κύθηρα της εποχής. Δυστυχώς ουδέν αναφέρεται στα αρχεία για το λόγο κατασκευής του έργου εκεί, αφού, όπως ορθώς παρατηρεί ο συγγραφέας, θα μπορούσε ο δρόμος να γίνει από τη διασταύρωση με τα Αρωνιάδικα, απ’  όπου το κόστος και οι δυσκολίες θα ήταν σαφώς μικρότερα. Εξόχως ενδιαφέρον είναι και το ερώτημα, ποίος σχεδίασε και έκανε τις μελέτες για το γεφύρι στο Κατούνι, αφού ο ίδιος ο Μακφέιλ ήταν αξιωματικός του μηχανικού, άρα δύσκολα θα μπορούσε να σχεδιάσει τέτοιο έργο. Σε άλλο σημείο διαβάζουμε την υπόθεση για παρουσία Άγγλων μηχανικών στο νησί, όμως δεν προσκομίζεται κανένα στοιχείο σχετικά. Εδώ οφείλουμε να αναφέρουμε την υπόθεση μίας συλλογικής εργασίας (The bridges built by the English during the early part of the last century in the Ionian island of Kythera. B. Leftheris, M. Stavroudaki, A. Sapounaki, E. Gkinii-Tsofopoulou. Germany, 1999).  Σύμφωνα με αυτήν το γεφύρι σχεδιάστηκε έτσι για να μελετηθούν αντοχές και να γίνουν στατικές μελέτες με ελάχιστο κόστος (λόγω αγγαρείας) με σκοπό να μελετηθεί η κατασκευή αντίστοιχων έργων που θα υποστήριζαν σιδηροδρομικά έργα με διαβάσεις τρένων. Το θέμα, πάντως, του σχεδιασμού και της κατασκευής του έργου αυτού παραμένει άλυτο μυστήριο και σήμερα, παρά τις πληροφορίες των Βρετανικών αρχείων, έτσι ώστε να είναι αναγκαίο να συνεχιστεί η μελέτη πάνω σε αυτό. (Παραλείπουμε εντελώς να αναφερθούμε στις αστείες και σαφώς λαογραφικού τύπου διαδόσεις ότι το γεφύρι χτίστηκε εξ αιτίας του έρωτα (!) του Άγγλου μηχανικού με κοπέλα από την έναντι πλευρά για να …επικοινωνούν άνετα, λέτε και δεν μπορούσαν να το κάνουν με τους υπάρχοντες δρόμους ή με μία ελαφρά κατασκευή, αλλά θα χρειαζόταν να θυσιαστούν χιλιάδες μεροκάματα. Εξάλλου, καίτοι αυτό έγινε στα πρόσφατα χρόνια, δεν αναφέρεται καμία κοπέλα ως μεγάλος έρωτας του Άγγλου, εκτός βέβαια ότι ένα σοβαρό κράτος όπως η Μ.Β. θα είχε ανακαλέσει αμέσως τον ερωτύλο εκπρόσωπό της ή θα τον μετέθετε τουλάχιστον στις …Ινδίες. Αστείο και σαν σκέψη!)

Ε.Π.Καλλίγερος

 

[1] Έχει ενδιαφέρον η παράθεση των ονομάτων των ανθρώπων αυτών, καθώς αποδεικνύεται ότι δεν ήταν μόνο κάτοικοι Φρατσίων, αλλά και από άλλα χωριά, όπως Καλοκαιρινές, Αρωνιάδικα, Λογοθετιάνικα, Λειβάδι κλπ. Συγκεκριμένα, οι δέκα που επέστρεψαν ήταν οι: (η λ. του ποτέ σημαίνει αποθανόντα) Σπύρος Βλαντής του Παύλου, Παναγιώτης Αρώνης ποτέ Νικολό, Δημήτριος Πρωτοψάλτης ποτέ Γεωργίου, Χατζη Γεώργιος Τζάννες ποτέ Μαρίκας Βρούχα, Δημήτριος Λεονταράκης ποτέ Ιωάννου, Κοσμά Καλλίνικος ποτέ Γεωργίου, Λέων Λεονταράκης του παπα Γιώργη, Δημήτριος Πετρόχειλος ποτέ Γεωργίου, Δημήτριος Κασιμάτης του Νικολό και Κωνσταντίνος Χριστόφορος ποτέ (;)Χλέντζου. Οι έξι που παρέμειναν στη φυλακή ήταν: Γεώργιος Μεγαλοκονόμος ποτέ Αντωνίου, Ζαχαρίας Βλαντής ποτέ Μανώλη, Νικολό Σοφίος του παπά Κοσμά, Παναγιώτης Σοφίος του ποτέ παπά Γιώργη, Γεώργιος Παυλάκης του παπά Κοσμά και Μανώλης Μουλός του Θοδωρή.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ Φ. 344 ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 ΤΗΣ ΕΝΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ