Δυσθήρατον ταληθές, ή μεγαλειότητες χωρίς μεγαλείο…

Στο μυθιστόρημα του Γιόζεφ Ροτ, “Το εμβατήριο Ραντέτσκυ”, αναφέρεται  ένα πολεμικό επεισόδιο, όπου ένας ταπεινής καταγωγής ανθυπολοχαγός σώζει τον Κάιζερ με κίνδυνο της ζωής του. Τραυματίζεται, παρασημοφορείται, προάγεται κλπ. Όταν μετά από χρόνια ο λοχαγός πλέον Γιόζεφ Τρότα διαβάζει την ιστορία του ανδραγαθήματός του, στο αναγνωστικό του γιου του, μένει άναυδος.

Εκεί αναφέρεται ότι ο Κάιζερ αντιμετώπιζε  μόνος του πολλούς εχθρούς (ψέμα, βρισκόταν στα μετόπισθεν) και ότι έσπευσε με το άλογό του  ο Τρότα, ο οποίος με το ξίφος του κατέσφαξε τους εχθρούς (ψέμα, ο Τρότα απλώς αντιλήφτηκε ότι κάποιος ελεύθερος σκοπευτής θα έβαζε σημάδι τον Κάιζερ, έπεσε  πάνω του και δέχθηκε τη σφαίρα που προοριζόταν για τον αυτοκράτορα. Γενναία πράξη το δίχως άλλο, αλλά ούτε άλογο, ούτε εχθροί. ούτε μάχη σώμα προς σώμα). Ο Τρότα γίνεται έξαλλος. Διαμαρτύρεται και ζητά να αποσυρθεί το ψευδές ανάγνωσμα. Οι υπηρεσίες απορρίπτουν  ως υπερβολικό το αίτημά του. Εκείνος ζητά ακρόαση από τον ίδιο τον Κάιζερ, τον Φραγκίσκο Ιωσήφ. “Κοιτάξτε αγαπητέ Τρότα”, λέει ο Κάιζερ. “Η όλη υπόθεση είναι αρκετά δυσάρεστη. Όμως, όπως και να το κάνουμε, η ιστορία αύτη κάθε άλλο παρά μειώνει κάποιον από τους δυο μας. Αφήστε λοιπόν να πάει στην ευχή του Θεού”… Την επομένη ο Τρότα ζητά να αποστρατευτεί. Διατηρεί ως το τέλος την αξιοπρέπεια του ως άνθρωπος και την ακεραιότητά του ως πολεμιστής.

Προσέξτε, με τι μεθοδικότητα χειραγωγείται η διολίσθηση προς το ψέμα: Στην αρχή οι υπηρεσίες απορρίπτουν το αίτημα ως υπερβολικό: “Σιγά καημένε, δεν έγινε και τίποτα…” Αυτό, το άρρητο, υπολανθάνον σκεπτικό της απόρριψης.

Στη συνέχεια ο Κάιζερ, στη συνάντησή τους, καλοπιάνει τον Τρότα, δίνοντάς του κάποιους πόντους,  με την παραδοχή ότι η κατάσταση είναι δυσάρεστη. Σα να του λέει, ας μην την κάνουμε χειρότερη. Για να σύρει στη συνέχεια την προσοχή του Τρότα στην ουσία του ζητήματος που είναι και… ανέξοδη, ότι δηλαδή η δημοσιευμένη εκδοχή, κάθε άλλο παρά μειώνει κάποιον από τους δυο τους…Ισως και κανέναν άλλον, σύμφωνα με την επικρατούσα, πάντοτε και παντού, βολική άποψη ότι, χωρίς ιδιοκτησία το καλό είναι ανώφελο…

Τον καλεί λοιπόν, ούτε λίγο ούτε πολύ, να κρατήσουν την αλήθεια για τον εαυτό τους. Αποκρύπτοντάς την από όλους τους άλλους, οι οποίοι στο κάτω κάτω επ’ ουδενί έχουν να χάσουν κάτι. Το χειρότερο: ο Κάιζερ αυτό το θεωρεί ως έλασσον ζήτημα, που μπορεί να το προσπεράσει κανείς με ένα “άφησέ το να πάει στην ευχή του Θεού…”

Έχουμε λοιπόν και εδώ ανάγλυφη τη γνωστή έως κυνική υστεροβουλία, που μέσα από την “ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών” εμφανίζεται ως η συνετή οικονόμος. Η υπόθεση θα κλείσει φυσικά εις βάρος του στριφνού, γραφικού Τρότα, που τελικά παραιτούμενος “πήγε στην τιμή και στην πεποίθησί του”. Για να επαληθευτεί ακόμη μια φορά ότι, “η σκέψη που λέει την αλήθεια, είναι μόνο η σκέψη που σωπαίνει”.

Πού η Μεγαλειότητα, λοιπόν, και πού το Μεγαλείο; Πλάι σε έναν Γιόζεφ Τρότα γενναίο, όχι μόνο στο πεδίο της μάχης αλλά και της αλήθειας, πόσοι κάλπικοι ήρωες, αντιστασιακοί, αγωνιστές, θύματα κοκ. Οι μυθοποιημένες, εξιδανικευμένες, διαστρεβλωμένες εκδοχές της όποιας ιστορικής αφήγησης με τις θυματοποιήσεις, μυθοποιήσεις, δραματοποιήσεις πάντα στο προσκήνιο ή μάλλον στο παρασκήνιο.

Το επεισόδιο μάς δίνει την ευκαιρία να θυμηθούμε το επισημασμένο από τον Πλούταρχο: “Ούτως έοικε πάντη χαλεπόν είναι και δυσθήρατον ιστορίας ταληθές”. Δηλαδή, πόσο δυσπρόσιτη και άπιαστη είναι η ιστορική αλήθεια.

Το δυσθήρατον του αληθούς. Αυτή, η πρώτη παραδοχή της Ιστορίας. Η δεύτερη, ότι την αλήθεια τη φτιάχνει κανείς όπως το ψέμα. Η ίδια η ιστορία διδάσκει πώς να την παραποιεί κανείς.

“Από το παρελθόν επιζούν, πολλές φορές, όχι οι αξίες του, αλλά οι διαστρεβλώσεις τους, θλιβερά τεκμήρια παραβάσεων και παραβιάσεων που μας κάνουν να δείχνουμε εκείνο που δεν είμαστε. Αφού, συχνότατα, δεν επιζούν τα γεγονότα που συνέβησαν, αλλά μόνο αυτά που καταγράφηκαν. Ακόμα κι αν δεν συνέβησαν”.

Κι αυτά που δεν καταγράφηκαν; Τι γίνεται μ’ αυτά; Υπάρχει πρόνοια: Τα περισσότερα πράγματα που ξέρουμε, τα μάθαμε από διηγήσεις. “Αν και γιγάντια η επώνυμη συμβολή στην ιστορία, νάνος μπροστά στην ανώνυμη”. Στην τελευταία βεβαίως πρέπει να συμπεριλάβουμε και ένα μέρος της Λογοτεχνίας. Ευτυχώς που υπάρχει κι αυτή. Χάρη στη Λογοτεχνία έχουμε όλοι μας φυλαγμένους, κορνιζαρισμένους μέσα μας υπέροχους ήρωες, εμβληματικούς, ζουμερούς χαρακτήρες, μοναδικούς πρωταγωνιστές μιας πλούσιας ζωής με περιεχόμενο. Οδηγούς και συνοδοιπόρους μας. Σαν τον Γιόζεφ Τρότα, καλή ώρα.

Αναφορές: Η. Μαγγλίνη, “Η αλήθεια και οι μύθοι”, Καθημερινή

* Τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου  χρηματοπιστωτικού τομέα gcostoulas@gmail.com