Ενα αγγείο οδηγεί σε αναθεώρηση του χρονολογίου της αρχαίας Ελλάδας

Τουλάχιστον έναν αιώνα νωρίτερα από ό,τι πιστεύαμε έως σήμερα τοποθετεί νέα αρχαιολογική έρευνα την έναρξη της αρχαιοελληνικής «Αναγέννησης» κατά την Εποχή του Σιδήρου, συρρικνώνοντας την περίοδο που αποκαλούμε «Σκοτεινή» λόγω της έλλειψης γραπτών πηγών στη Γεωμετρική Περίοδο.

Οπως εξηγεί ο αρχαιολόγος του Πανεπιστημίου του Γουόρικ στη Βρετανία, Τρέβορ Βαν Νταμ, ενώ η αρχαία Ελλάδα είναι ένας από τους πιο γνωστούς πολιτισμούς της αρχαιότητας, δεν υπάρχουν ιστορικές αφηγήσεις που να καλύπτουν γεγονότα μεταξύ 1200 και 760 π.Χ. Αυτή η περίοδος θεωρείται παραδοσιακά ως μια «σκοτεινή εποχή» λόγω της έλλειψης διατηρημένων γραπτών πηγών, αφού μεγάλο μέρος της Μεσογείου υπέστη κοινωνική και πολιτική κατάρρευση, γράφει σε άρθρο του στη βρετανική επιστημονική επιθεώρηση The Conversation, στο οποίο αποκαλύπτει τα πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα επί του πεδίου στην Ελλάδα.

Σε αυτή την περίοδο μεταξύ του 11ου και του 8ου αιώνα π.Χ. εμφανίστηκε η ελληνική Εποχή του Σιδήρου. Ομως, λόγω της έλλειψης γραπτών πηγών, μέχρι τώρα οι ιστορικοί εργάζονταν με ένα χρονοδιάγραμμα το οποίο χρησιμοποιεί ως βάση το στυλ κεραμικής από την Αθήνα. Αυτό το χρονοδιάγραμμα δημιουργήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και στη δεκαετία του 1960 από τους ιστορικούς Νίκολας Κόλντστιμ και Βίνσεντ Ντέσμπρο, βάσει του οποίου θεωρείται ευρέως ότι η Εποχή του Σιδήρου ξεκίνησε το 1025 π.Χ. και τελείωσε το 700 π.Χ.

Η «Ελληνική Αναγέννηση», από το 760 π.Χ. έως το 700 π.Χ., εμφανίστηκε στην τελευταία περίοδο της Εποχής του Σιδήρου, γνωστής ως Υστερης Γεωμετρικής. Αυτή θεωρείται εποχή έντονης οικονομικής και δημογραφικής ανάπτυξης που είδε την υιοθέτηση της αλφαβητικής γραφής, την ανάδυση των ελληνικών πόλεων-κρατών, τα πανελλήνια ιερά και την ίδρυση ελληνικών αποικιών στο εξωτερικό. Τότε αρχίζει η ιστορική περίοδος και καταγράφονται οι Ολυμπιακοί Αγώνες (που άρχισαν το 776 π.Χ.).

Τέτοια τεράστια βήματα σε 60 χρόνια σημαίνουν ότι η περίοδος θεωρείται εξαιρετική. Ωστόσο, νέα έρευνα από την Ασσηρο και τη Σίνδο στη Βόρεια Ελλάδα, καθώς και στη Ζαγορά στη βορειοδυτική πλευρά της Ανδρου, υποδηλώνει ότι αυτό το χρονοδιάγραμμα της ελληνικής Εποχής του Σιδήρου είναι ανακριβές. Η πρόσφατη εργασία του καθηγητή Βαν Ντάμ με τον αρχαιολόγο Μπαρτλομιέι Λις (που δημοσιεύθηκε στην έγκυρη επιθεώρηση American Journal of Archaeology) σχετικά με την πρωτογεωμετρική κεραμική από την τοποθεσία του Ελαιώνα, στην ανατολική Βοιωτία, υποστηρίζει αυτή την άποψη.

Η έρευνά τους δείχνει ότι οι ελληνικοί «σκοτεινοί» αιώνες ήταν λιγότεροι και η Ελληνική Αναγέννηση πολύ μεγαλύτερη από ό,τι πιστεύαμε προηγουμένως. Αυτό δείχνει ότι η ελληνική κοινωνία ήταν πιο ανθεκτική στην κοινωνική κατάρρευση που προηγήθηκε της Εποχής του Σιδήρου από ό,τι θεωρούσαμε.

Η μελέτη των δύο επιστημόνων επικεντρώνεται σε ένα αγγείο που ανακαλύφθηκε το 2013 από μια ομάδα αρχαιολόγων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Βοιωτίας και του Καναδικού Ινστιτούτου Ελλάδος σε ιερό που χρονολογείται στο τελευταίο μισό του 12ου αιώνα π.Χ. στην αρχαία πόλη του Ελαιώνος. Αυτό το αντικείμενο, που βρέθηκε θρυμματισμένο στο πάτωμα του ιερού, διαθέτει διακριτά σύνολα ομόκεντρων κύκλων που περιστρέφονται γύρω από έναν κεντρικό άξονα (ένας τύπος συσκευής που μοιάζει με πυξίδα) στην επιφάνειά του. Τέτοιο αγγείο σε τόσο πρώιμο πλαίσιο είναι πρωτοφανές στην κεντρική Ελλάδα.

Οι ομόκεντροι κύκλοι του δοχείου είναι χαρακτηριστικοί του πρωτογεωμετρικού στυλ που οι Κόλντστιμ και Ντέσμπρο πιστεύουν ότι εμφανίστηκε στην Αθήνα κατά το τελευταίο μισό του 11ου αιώνα π.Χ., δηλαδή έναν αιώνα αργότερα.

Οι Κόλντστιμ και Ντέσμπρο καθιέρωσαν χρονολόγιο για την ελληνική Εποχή του Σιδήρου μέσω προσεκτικής τεκμηρίωσης θραυσμάτων ελληνικής κεραμικής στην Εγγύς Ανατολή (μια περιοχή που καλύπτει περίπου αυτή της σύγχρονης Μέσης Ανατολής). Αυτά τα θραύσματα βρέθηκαν σε τοποθεσίες που είχαν καταστραφεί και ισοπεδωθεί κατά τη διάρκεια ιστορικών πολέμων.

Χρησιμοποιώντας ιστορικά αρχεία της Εγγύς Ανατολής και της Αιγύπτου για αυτά τα περιστατικά και προσδιορίζοντας τα συγκεκριμένα στυλ των θραυσμάτων κεραμικής, οι Κόλντστιμ και Ντέσμπρο μπόρεσαν να τους δώσουν συγκεκριμένες ημερομηνίες. Αυτά ήταν τα πρωτογεωμετρικά έτη (1025-900 π.Χ.), τα πρώιμα γεωμετρικά (900-850 π.Χ.), τα μεσογεωμετρικά (850-760 π.Χ.) και τα όψιμα γεωμετρικά (760-700 π.Χ.). Η τελευταία περίοδος είναι αντίστοιχη της Ελληνικής Αναγέννησης.

Η έρευνα των Βαν Νταμ και Λις αμφισβητεί αυτό το χρονοδιάγραμμα και αντ’ αυτού υποστηρίζει μια προέλευση του Πρωτογεωμετρικού ρυθμού κατά τον 12ο αιώνα π.Χ. στη Βόρεια Ελλάδα και έτσι προτείνει μια νέα ημερομηνία έναρξης για τις εποχές του σιδήρου.

Το επιχείρημά τους ενισχύεται από πετρογραφικές (ανάλυση λεπτών τμημάτων της κεραμικής στο μικροσκόπιο) και χημικές αναλύσεις που έγιναν στο αγγείο που δείχνουν αδιαμφισβήτητα ότι εισήχθη από την κάτω κοιλάδα του Αξιού. Αυτή τυχαίνει να είναι η περιοχή όπου δύο άλλες μελέτες βρήκαν μεταξύ 2000 και 2020 αποτελέσματα που αμφισβητούν παρομοίως το χρονολόγιο των Κόλντστιμ και Ντέσμπρο για την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.

Μυκηναϊκή κεραμική

Εκτός από την ενίσχυση του αναθεωρημένου χρονοδιαγράμματος, η νέα έρευνα εισάγει ένα πρόσθετο επίπεδο πολυπλοκότητας στη συζήτηση, επειδή το αγγείο από τον Ελαιώνα βρέθηκε μέσα σε στρώμα μυκηναϊκής κεραμικής που χρονολογείται από τον 12ο αιώνα π.Χ.

Στη συμβατική χρονολογία, η κεραμική μυκηναϊκού ρυθμού παρήχθη από τον 16ο έως τον 11ο αιώνα π.Χ. και τη διαδέχθηκε η πρωτογεωμετρική τεχνοτροπία προς τα τέλη του 11ου αιώνα π.Χ. Δεδομένου ότι η Αθήνα πιστεύεται ότι ήταν το κέντρο που ευθύνεται για τη δημιουργία του πρωτογεωμετρικού στυλ, δεν πρέπει να βρεθούν παραδείγματα σε περιβάλλον πριν από τα τέλη του 11ου αιώνα π.Χ.

Ωστόσο η ανακάλυψη στον Ελαιώνα υποδηλώνει ότι το πρωτογεωμετρικό και το μυκηναϊκό στυλ συνυπήρξαν για τουλάχιστον 100 χρόνια, αντί να διαδεχθεί το ένα το άλλο. Αυτό σημαίνει ότι οι «σκοτεινοί» αιώνες της αρχαίας Ελλάδας, θα μπορούσαν να είναι πολύ μικρότεροι από ό,τι πιστεύαμε προηγουμένως, αφού η ύστερη Γεωμετρική Περίοδος – και έτσι η Ελληνική Αναγέννηση, που έφερε την εισαγωγή του αλφαβήτου – θα έχει ξεκινήσει πάνω από 100 χρόνια νωρίτερα.

Το αναθεωρημένο χρονολόγιο που προέκυψε από τη νέα μελέτη προτείνει ανανεωμένες χρονολογίες για τις περιόδους της Εποχής του Σιδήρου, με τις περισσότερες να ξεκινούν περίπου έναν αιώνα νωρίτερα. Για παράδειγμα, το πρωτογεωμετρικό διάστημα θα άρχιζε γύρω στο 1.150 π.Χ. και θα τελειώνει γύρω στο 1.050 π.Χ. αντί να αρχίζει το 1025 π.Χ. και να τελειώνει το 900 π.Χ. Μετακινώντας όλες τις ημερομηνίες έναρξης των προηγούμενων περιόδων προς τα εμπρός, η όψιμη Γεωμετρική Περίοδος γίνεται πολύ μεγαλύτερη αφού θα άρχιζε γύρω στο 870 π.Χ. και όχι στο 760 π.Χ.

Επομένως, με τη νέα χρονολογία έναρξης στα 870 π.Χ. και την καθορισμένη ημερομηνία λήξης το 700 π.Χ., η Ελληνική Αναγέννηση διήρκεσε σχεδόν 200 χρόνια, καταλήγει το άρθρο του καθηγητή Βαν Νταμ.

Πηγή: The Conversation