Επικοινωνιακές “επιδεξιότητες”

Ο λόγος σήμερα  για την από αιώνων μεγαλύτερη επικοινωνιακή απάτη: Την παραγωγή νοήματος δια της γλώσσας, με βάση τον σκοπό τον οποίο, κάθε φορά, εξυπηρετεί η χρήση της. Οι λέξεις και το νόημά τους στην υπηρεσία  αυτών που τις χρησιμοποιούν. “Την ειωθυίαν  αξίωσιν των ονομάτων εις τα έργα αντήλλαξαν τη δικαιώσει”, λέει ο  Θουκυδίδης- Mε σκοπό τη δικαιολόγηση των πράξεών τους, αλλάζουν αυθαίρετα και όπως τους βολεύει ακόμα και τη συνήθη σημασία (αξίωσις) που έχουν οι λέξεις. Ετσι, για παράδειγμα, την παράλογη τόλμη την ονομάζουν ανδρεία, τη διστακτικότητα δειλία, τη σωφροσύνη ανανδρία, την ανάλυση υπεκφυγή…

Ποιοι; Μα, οι χαρισματικοί ηγέτες, οι χαρισματικοί της επικοινωνίας. Και χωρίς καμιά δυσκολία, φυσικά. Τα κοινά τυπικά χαρακτηριστικά των υπηκόων-θυμάτων των χαρισματικών ηγετών δεν έχουν αλλάξει, ούτε κατά κεραίαν από την εποχή που ο Θουκυδίδης, προσπαθούσε να νουθετήσει τα πλήθη: “…και μετά καινότητος μεν λόγου απατάσθε άριστοι, μετά δεδοκιμασμένου δε μη ξυνέπεσθαι εθέλειν, δούλοι όντες των αεί ατόπων”- Είστε οι πρώτοι και καλύτεροι στο να γοητεύεσθε με καινούργια σχήματα λόγου και στο να αντιδράτε σε δοκιμασμένα επιχειρήματα, δούλοι κάθε παραδοξολογίας.

Κυνικότερος και μάστορας της δημαγωγίας ο Κλέων είχε επί πλέον την ωμότητα να καταγγείλει στην εκκλησία του Δήμου, τα ίδια τα σαγηνευμένα θύματα της ρητορικής του, να τα ελεεινολογεί επειδή ηττώνται από την ηδονή της ακοής και παρασύρονται, αντί να συσκέπτονται για το συμφέρον της πόλης: “Απλώς της τε ακοής ηδονή ησσώμενοι και σοφιστών θεαταίς εοικότες καθημένοις, μάλλον ή περί πόλεως βουλευομένοις”.

Και βεβαίως, ο Κλέων θα δικαιώνεται διαχρονικά όσο εμείς ως πολίτες θα παραμένουμε “θεατές των λόγων και ακροατές των έργων”. “Λογοφάγοι, μίσεργοι και εργοσκόποι”, κατά την επισήμανση  του Σ. Καργάκου ή κατά την περιλάλητη φράση τού Θουκυδίδη: “Ειώθατε θεαταί μεν των λόγων γίγνεσθαι, ακροαταί δε των έργων, τα μεν μέλλοντα έργα από των ευ ειπόντων σκοπούντες ως δυνατά γίγνεσθε, τα δε πεπραγμένα ήδη, ου το δρασθέν πιστότερον όψει λαβόντες ή το ακουσθέν από των λόγων καλώς επιτιμησάντων”. – Συνηθίζετε να είσθε θεαταί των λόγων και ακροαταί των έργων, κρίνοντες το δυνατόν των μελλόντων γεγονότων από τους ωραίους λόγους των ρητόρων, ενώ ως προς τα ήδη τετελεσμένα παρέχετε ολιγωτέραν πίστιν εις το ό,τι είδατε τελούμενον υπό τας όψεις σας, παρά εις το ό,τι ακούσατε λεγόμενον από ευφραδείς επικριτάς.

Σ’ αυτό στάθηκε και ο Αριστοτέλης, εντοπίζοντας  τον εντυπωσιασμό των ανθρώπων  από το μακρινό και θαυμαστό, μέσα και από την περίκομψη  έκφραση για να καταλήξει, ότι οι άνθρωποι: “θαυμασταί γαρ των απόντων εισίν, ηδύ δε το θαυμαστόν  εστίν”.

Οι χαρισματικοί άνθρωποι λοιπόν…-μοιραίους να τους ονομάσουμε;-  που σ’ όλη  τους τη ζωή δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να  παίζουν την τυφλόμυγα… Εύκολα  μπορεί κανείς να τους καταδικάσει, αλλά πολύ δύσκολα να αρνηθεί τη γοητεία τους. Πανάλαφροι, επισφαλείς, επίφοβοι, επικίνδυνοι, όχι όμως  γι’ αυτό λιγότερο ελκυστικοί και αξιοθαύμαστοι. Όλες οι αντιθέσεις  συντεθειμένες σε μια μοναδική αρμονία. Υπόδειγμα αξεπέραστο ο Αλκιβιάδης: “πιο λάγνος στους Πέρσες, όσο κανείς  Πέρσης, πιο αυστηρός στη Σπάρτη, όσο κανείς  Λακεδαίμων”. Αυτός που στη Σπάρτη είχε ζήσει σαν Σπαρτιάτης “ψυχρολουτών και μάζη συνών και ζωμώ μέλανι χρώμενος”, έζησε κατόπιν τη μαλθακή ζωή του σατράπη. Αυτά από τον Πλούταρχο.

Ακόμα και η κατεξοχήν θεά της σοφίας, η Αθηνά, όταν έρχεται μεταμφιεσμένη προς συνάντηση του Οδυσσέα, ο οποίος έχει αποκοιμηθεί στην ακτή τής Ιθάκης, γοητεύεται, παραμυθιάζεται από την φανταστική διήγησή του, αφήνοντάς τον να τελειώσει το χαριτωμένο παραμιλητό του, για να του πει χαμογελώντας με έκδηλη στοργή: “κερδαλέος κ’ είη και επίκλοπος ος σε παρέλθοι/ εν πάντεσσι δόλοισι και ει θεός αντιάσειε”- Σοφός και τετραπέρατος θα’ναι όποιος σε περάσει στα χίλια σου τεχνάσματα, θεός κι αν είναι ακόμα. Γελάει με τα ψέματά του, που τα έχει πια συνηθίσει. Του υπόσχεται όμως να τον βοηθήσει, ακριβώς επειδή της αρέσουν, όπως και σ ’αυτόν, τα έξυπνα κόλπα. Θεά να σου πετύχει…

Το πράγμα φαίνεται ότι άγγιζε, πλέον, και την αντικειμενικότητα της ιστορίας, για να αναγκάσει και τον Πολύβιο να υψώσει, προειδοποιώντας, τη φωνή του, κατά της μεταφοράς και στην ιστοριογραφία, που τον ενδιαφέρει, “επ’απάτη και γοητεία” των επιδεξιοτήτων τής ρητορικής.

Ειδικά σε αυτήν την τελευταία, τη ρητορική δηλαδή, βρήκε πεδίο δόξης λαμπρόν και η ευρύτερη συντεχνία των σοφιστών. Διακεκριμένοι επαγγελματίες των επικοινωνιακών “δεξιοτήτων” αυτοί. Κύριο αντικείμενό τους; Οι τέχνες της παρουσίασης, της απόδειξης, της ανασκευής, με ομολογημένο σκοπό: “τον ήττω λόγον κρείτω ποιείν”.  Με τόσες μισές αλήθειες που κυκλοφορούν δεν είναι και τόσο δύσκολο για τους τεχνίτες του είδους να διαπρέπουν ακριβώς σε αυτό: στην τέχνη, δηλαδή, της μετατροπής του ανούσιου, του φτωχού λόγου σε λεξιλάγνα υψιπετή “διανοήματα”. Αυτή εξάλλου ήταν και η διαφημιστική υπόσχεση του Πρωταγόρα προς τους μαθητές του, κατά κανόνα, γόνους πλουσίων οικογενειών. Ότι, δηλαδή, με την βοήθειά του θα μπορούν (σε σύντομο χρόνο να υποθέσουμε) “τον ήττω λόγον κρείττω ποιείν”.

Δεν είχα κατά νου να εξαντλήσω τον χώρο, περιοριζόμενος στις επικοινωνιακές “επιδεξιότητες” των πρώτων διδαξάντων αρχαίων ημών προγόνων. Τι θα μπορούσα όμως να παραλείψω; Αλλά και γιατί να το παραλείψω; 2.500 χρόνια μετά, τίποτα δεν φαίνεται να έχει αλλάξει. Ούτε σε ότι χαρακτηρίζει τα χαρισματικά αναρριχητικά, ούτε τους πιστούς λογοφάγους υπηκόους τους.

Παρόλα αυτά και περισσότερο για να τονιστούν οι ομοιότητες, παρά οι διαφορές, θα συνεχίσουμε με το ίδιο θέμα και στο επόμενο.

*Τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου  χρηματοπιστωτικού τομέα  gcostoulas@gmail.com