Φουρόγατος και αγριόγατος της Κρήτης: τα πάντα για τα ακριβοθώρητα αιλουροειδή

Οι ιστορίες γύρω από αυτόν αγγίζουν τη σφαίρα του θρύλου.

Κάποιος ντόπιος νομίζει ότι τον είδε, αλλά δεν πρόλαβε να τον φωτογραφίσει. Κάποιος άλλος είδε κάτι που το έμοιαζε, αλλά τελικά μάλλον δεν ήταν. Δεν ξέρουμε τον ακριβή αριθμό τους, αλλά σίγουρα υπάρχουν, και έχουν κάνει σπίτι τους τα πιο απομακρυσμένα και δυσπρόσιτα μέρη της Κρήτης.

Τι είναι λοιπόν ο φουρόγατος και ο αγριόγατος της Κρήτης και πώς βρέθηκαν στο νησί;

Για να μας διαφωτίσει απευθυνθήκαμε στον κύριο Πέτρο Λυμπεράκη, βιολόγο, διδάσκοντα στην Σχολή Θετικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κρήτης, και έφορο συλλογών σπονδυλωτών στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης.

Ιδού όσα θα θέλατε να μάθετε για τους φευγαλέους κατοίκους του νησιού:

Από πού βγαίνει το όνομά του(ς);

● Ο φουρόγατος διακρίνεται από την άγρια γάτα ή αγριόγατο καθώς στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για πρώην οικόσιτη γάτα που έχει «φουρέψει» (εξ ου και φράσεις όπως «φουριάρικες αίγες»), δηλαδή αγριέψει, και ζει μακριά από τον άνθρωπο.
● Στα αγγλικά κάτι ανάλογο περιγράφει ο όρος ‘‘feral’’, ο οποίος αναφέρεται σε ζώα (συμπεριλαμβανομένων γατών) που έχουν ξεκινήσει από οικιακό περιβάλλον, αλλά στην πορεία επέλεξαν να ζουν για μεγάλες περιόδους ως άγρια ή ημιάγρια στη φύση, να γυρνάνε καμιά φορά στο σπίτι για έναν μήνα, μετά να ξαναφεύγουν, κ.ό.κ.

Πού ζουν;

● Ο φουρόγατος ζει κυρίως στους ορεινούς όγκους της Κρήτης, και πιο έντονα στη υψομετρική ζώνη από 700-1500 μέτρα, όπου υπάρχουν παλιά δάση πρίνου ή δρυοδάση που είναι και το περιβάλλον που το ζώο προτιμά περισσότερο από όλα.
● Αν και δεν είναι «εξαφανισμένος» ως είδος ή υπο-είδος, οι πληθυσμοί φουρόγατων είναι πολύ περιορισμένοι, και η βασική αιτία είναι ο ανθρώπινος παράγοντας: ένας αγροτικός δρόμος που «κόβει» στα δύο την περιοχή που ζουν και κινούνται τα ζώα, μπορεί να αποδειχτεί μοιραίος για την επιβίωση του πληθυσμού, καθώς τον πιέζει και τον περιορίζει: επεκτεινόμενος ο άνθρωπος στο χώρο, περιορίζει όλη την άγρια φύση (ένα παγκόσμιο πρόβλημα).
● Ο φουρόγατος και ο Κρητικός αγριόγατος είναι μοναχικά ζώα, όπως οι περισσότερες γάτες, συμπεριλαμβανομένων των μεγάλων αιλουροειδών (τίγρεις, λεοπαρδάλεις) – με εξαίρεση τα λιοντάρια που είναι κοινωνικά. Το βασικό ένστικτο του φουρόγατου είναι να αποφεύγει τον άνθρωπο αλλά και τα άλλα ζώα.
● Οι φουρόγατοι βρίσκονται μόνο αρσενικό με θηλυκό και ζευγαρώνουν την εποχή της αναπαραγωγής, αλλά κατά τα άλλα μετά «χωρίζουν τα τσανάκια τους».
● Όπως συμβαίνει και με άλλες γάτες, ο αρσενικός φουρόγατος αν βρει μικρό αρσενικό γατάκι θα το σκοτώσει.
● Η γεωμορφολογία της Κρήτης (βουνά, φαράγγια) βοηθάει ένα ζώο που έχει τάσεις απομόνωσης, αλλά είναι αυτή που έχει επιτρέψει και την πολύ μεγάλη ποικιλότητα που καταγράφεται στο νησί. Γι’ αυτό και υπάρχουν ιδιαιτερότητες σε όλους τους οργανισμούς (φυτά, μικρά ασπόνδυλα) της Κρήτης, και όχι μόνο στα θηλαστικά και τον φουρόγατο.

Πώς ξεχωρίζουμε έναν φουρόγατο;

● Οι επιστήμονες διακρίνουν τον φουρόγατο της Κρήτης από τους αγριόγατους βασισμένοι στη συλλογή κατάλληλων δεδομένων που περιλαμβάνουν: α) χαρακτήρες εξωτερικής μορφολογίας (μύτη, αυτιά, δόντια, λαιμός, σβέρκος, ωμοπλάτη, ράχη και ουρά) · β) γενετικό υλικό (DNA) – μια χρονοβόρα, δύσκολη, και ακριβή διαδικασία, αλλά και μάλλον η μόνη που μπορεί να επιβεβαιώσει επισταμένως, και σε σχέση και με άλλες μελέτες που έχουν γίνει στην υπόλοιπη Ελλάδα και Ευρώπη, ότι πρόκειται για φουρόγατο · γ) μετρήσεις κρανίου · δ) στοιχεία οικολογίας και κατανομής – τα άγρια ζώα τα συναντάει κανείς πάρα πολύ δύσκολα, καθώς ζουν και κινούνται πολύ μακριά από τον άνθρωπο και δεν τους αρέσει καθόλου η «παρέα» του. Κριτήριο επίσης αποτελεί η συμπεριφορά του ζώου, που δείχνει αν πρόκειται ή όχι για ένα άγριο.
● Ένας φουρόγατος είναι πιθανό, αλλά όχι και απαραίτητο, να είναι μεγαλύτερος από έναν οικόσιτο γάτο. Ο γέρικος φουρόγατος που είχαν στα χέρια τους οι επιστήμονες το 1996 ζύγιζε περίπου έξι κιλά. Τα θηλυκά που έχουν βρεθεί είναι από 2,5- 3,5 κιλά.
● Χωρίς να έχει μεγαλύτερα δόντια ή νύχια από έναν οικόσιτο, ο φουρόγατος είναι ωστόσο σαν ένας πολύ γεροδεμένος σπιτικός γάτος.
● Ακόμη και σε αυτά τα όχι εντυπωσιακά μεγέθη, οι ιστορίες που συνοδεύουν τους φουρόγατους είναι θρυλικές. Πριν από αρκετά χρόνια ένας βοσκός διηγήθηκε στον κύριο Λυμπεράκη ότι οι σκύλοι του σκότωσαν έναν γέρικο φουρόγατο, ο οποίος είχε βρει την «ευκολία» να τρώει μικρά προβατάκια (!)
● Ωστόσο, αυτή η περίπτωση είναι πολύ σπάνια. Κατά κανόνα οι φουρόγατοι κυνηγάνε και τρέφονται με ποντίκια του αγρού, πουλιά, και λαγούς.

Από πού προήλθε ο φουρόγατος;

● Στην ερώτησή μας αν ο φουρόγατος αποτελεί είδος ή υπο-είδος, ο κύριος Λυμπεράκης μας απάντησε ότι το βέβαιο είναι ότι ένα ζώο είναι η άγρια γάτα, με αφρικανική προέλευση, το οποίο εξαπλώθηκε και στην Ευρώπη. Κάποιοι θεωρούν το ευρωπαϊκό (Felis silvestris) ξεχωριστό είδος από το συγγενικό αφρικανικό (Felis lybica). Άλλοι τα θεωρούν κοινό είδος με δύο υπο-είδη (Felis silvestris silvestris και Felis silvestris lybica). To σίγουρο είναι ότι ο γάτος που ζει στην Κρήτη έχει «ενδιάμεσα» χαρακτηριστικά από τους δύο.
● Το ζώο σίγουρα το έχει μεταφέρει στην Κρήτη ο άνθρωπος, δεν υπήρχε ήδη εκεί. Μια (αναπόδεικτη ακόμα) υπόθεση είναι ότι οι Μινωίτες, μέσω των συναλλαγών που είχαν με την Αίγυπτο, έφεραν γάτες από εκεί. Κάποια στιγμή ήρθε ζώο και από τους βόρειους πληθυσμούς της Ευρώπης και αναμίχθηκαν (αντίστοιχη περίπτωση αποτελεί ο γάτος της Σαρδηνίας), μαζί και τα ήμερα, «σπιτικά» ζώα.
● Οι επιστήμονες είναι βέβαιοι ότι οι φουρόγατοι που ζουν στην Κρήτη διασταυρώνονται με κοινές, οικόσιτες γάτες. Το κρίσιμο ερώτημα για εκείνους είναι ο βαθμός υβριδισμού που καταγράφεται μεταξύ των άγριων και των οικόσιτων ζώων.
● Πώς όμως έχουμε φτάσει σε σημείο οι φουρόγατοι να έχουν διαφορετικό μέγεθος κρανίου από μια οικόσιτη γάτα; Σε τι βάθος χρόνου μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο; Η απάντηση του κυρίου Λυμπεράκη ήταν αφενός ότι οι βαθιές εξελικτικές αλλαγές, όπου μπορούμε να έχουμε γενετική απομόνωση και το ζώο δεν μπορεί να ζευγαρώσει με άλλα (είδη), χρειάζονται εκατοντάδες χιλιάδες ή εκατομμύρια χρόνια.
● Όμως οι οικολογικές, μικρότερης «σημασίας» αλλαγές (μικρή τροποποίηση στο χρώμα, μικρές τροποποιήσεις στα μεγέθη κλπ.), γίνονται πολύ πιο γρήγορα, και αρκεί μια πίεση από το περιβάλλον για να συμβούν.

Πώς παρακολουθούν τους φουρόγατους και τους αγριόγατους της Κρήτης οι επιστήμονες;

● Προκειμένου να συλλέξουν στοιχεία οι επιστήμονες χρησιμοποιούν παραδοσιακές παγίδες αλλά και «φωτο—παγίδες» (το ζώο «συλλαμβάνεται» από την κάμερα), δείγματα από νεκρά ζώα, ενώ τοποθετούν ραδιοπομπούς σε ζώα που πιάνουν για να παρακολουθούν τις κινήσεις τους.
● Με βάση αυτά τα δεδομένα οι επιστήμονες έχουν φτιάξει ένα χάρτη/μοντέλο της Κρήτης με τις περιοχές όπου υπάρχει μεγαλύτεροι πιθανότητα να ζουν φουρόγατοι.
● Ωστόσο η διάκριση μεταξύ αγριόγατων, φουρόγατων, οικόσιτων γάτων και των διαφόρων ενδιάμεσων υβριδίων τους που ζουν στο νησί δεν είναι εύκολη, και γι’ αυτό οι επιστήμονες και ερευνητές εργάζονται προκειμένου να κάνουν ασφαλέστερες τις μεθόδους που χρησιμοποιούν.
● Το 1996 δυο φοιτήτριες από την Ιταλία ήρθαν στην Κρήτη για να μελετήσουν τους φουρόγατους στο βουνό και συνεργάστηκαν με το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης.
● Τον ίδιο χρόνο οι επιστήμονες τοποθέτησαν πομπό σε ηλικιωμένο (όπως εκτίμησαν από τη φθορά των δοντιών του) φουρόγατο που βρήκαν, και στη συνέχεια τον απελευθέρωσαν. Μπόρεσαν έτσι να παρακολουθήσουν τις κινήσεις του για τρεις μήνες, που ήταν και η διάρκεια ζωής του πομπού.
● Έκτοτε στα χέρια των επιστημόνων έφτασαν πάρα πολλά ζώα (για ένα μεγάλο θηρευτή το «πάρα πολλά» σημαίνει 10-20 ζώα), κάποια από αυτά νεκρά.

Πόσο πιθανό είναι να συναντήσουμε φουρόγατο ή Κρητικό αγριόγατο;

● Είναι αρκετά απίθανο για κάποιον ή κάποια που θα επισκεφτεί την Κρήτη να έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με υγιή φουρόγατο ή αγριόγατο.
● Είναι λίγο πιθανότερο να συναντήσει φουρόγατο ή αγριόγατο που είναι τραυματισμένος ή παγιδευμένος.
● Σε αυτή την περίπτωση, καλεί τους επιστήμονες από το μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης για να πάνε στο σημείο.
● Μάλιστα με αυτόν τον τρόπο κάποιος (συχνά πρόκειται για βοσκούς) βοηθάει στο έργο των επιστημόνων που έτσι βρίσκουν τα δείγματα που χρειάζονται, καθώς η εναλλακτική είναι να γυρίζουν στο δρόμο με την ελπίδα να βρουν έναν αγριόγατο.
● Μια ή δύο φορές φουρόγατοι/αγριόγατοι έχουν πιαστεί σε παγίδες που στήνουν βοσκοί για ζουρίδες.
● Σε αυτές τις περιπτώσεις οι επιστήμονες παίρνουν δείγματα αίματος και τρίχες, και στη συνέχεια απελευθερώνουν ξανά το ζώο στη φύση.
● Οι επιστήμονες χρησιμοποιούν στην έρευνά τους τη σωρευμένη εμπειρική γνώση μη ειδικών (π.χ. βοσκών) που είναι πιθανό να έρθουν σε επαφή με το ζώο.

Αν τον δω, μπορεί να μου επιτεθεί; Και γιατί είναι σημαντικό να μην εξαφανιστεί;

● Ο φουρόγατος δεν είναι επικίνδυνος για τον άνθρωπο που θα τον συναντήσει. Δεν θα του επιτεθεί, και η αντίδρασή του θα είναι να τρέξει όσο πιο γρήγορα και μακριά μπορεί.
● Γιατί όμως είναι σημαντικό να μην εξαφανιστούν, αλλά να υπάρχουν υγιείς πληθυσμοί ειδών όπως ο φουρόγατος και ο αγριόγατος της Κρήτης;
● Ο κύριος Λυμπεράκης εξηγεί ότι τα πρώτα ζώα που θα χαθούν από ένα διαταραγμένο οικοσύστημα που βρίσκεται υπό πίεση είναι οι κορυφαίοι θηρευτές/apex predators, όπως ο είναι ο φουρόγατος και ο αγριόγατος στην Κρήτη.
● Οπότε, ύπαρξη του φουρόγατου και του αγριόγατου στην Κρήτη δηλώνει ότι (ακόμα) έχουμε στοιχειωδώς υγιή οικοσυστήματα. Αν τα ζώα/είδη χαθούν, είναι ένα «καμπανάκι» ότι κάτι δεν πάει καλά. Σύμφωνα με τον κύριο Λυμπεράκη, το ίδιο το φαινόμενο της ζωής είναι σε άμεση εξάρτηση (μέσω της εξέλιξης) με την ποικιλότητα.
● Ένας κορυφαίος θηρευτής όπως ο φουρόγατος και ο αγριόγατος, πέραν του ότι ως μονάδα/είδος αυξάνει την ποικιλότητα, είναι και αυτός που εξασφαλίζει την ποικιλότητα στην οικολογική πυραμίδα από «κάτω» του.
● Με τον εγκλεισμό και την πανδημία, είδαμε σε παγκόσμιο επίπεδο, έστω και προσωρινά, να ανακάμπτει κάπως η φύση λόγω του περιορισμού της ανθρώπινης δραστηριότητας που, σύμφωνα με τον κύριο Λυμπεράκη, μας παρέχει και ένα υπόδειγμα για το πώς πρέπει να κινηθούμε: αν θέλουμε παραπάνω φύση, πρέπει να αυτοπεριοριστούμε.

Αν λοιπόν βρεθείτε στο νησί, και ειδικά κοντά σε πρινόδασος, έχετε τα μάτια σας ανοιχτά και τις αισθήσεις σας σε εγρήγορση για τους γάτους που αποφεύγουν τους ανθρώπους και τη «δημοσιότητα»: τον θρυλικό φουρόγατο και τον αγριόγατο Κρήτης. Ωστόσο, το μέρος με τις μεγαλύτερες πιθανότητες να τους συναντήσετε είναι το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, όπου υπάρχει ένας ταριχευμένος. Επίσης εκεί οι επισκέπτες μπορούν να διαβάσουν πληροφορίες για το ζώο, και να δουν φωτογραφίες.