«Για τον Ερωτα της Ελευθερίας και την Αγάπη της Πατρίδας»

5 Αυγούστου 1824, 195 χρόνια από σήμερα. Πριν ένα μήνα, ο Τουρκικός Στόλος κατέστρεψε ολοσχερώς τα Ψαρά, την πατρίδα του Κωνσταντίνου Κανάρη. Ο Κανάρης με το πυρπολικό του θα ενωθεί με τον ελληνικό στόλο που προσπαθεί να εμποδίσει τον τουρκικό να κάνει απόβαση στη Σάμο. Είναι αποφασισμένος να εκδικηθεί. Περιγράφει ο αντιναύαρχος του υδραίικου στόλου, Γιώργος Σαχτούρης

30 Ιουλίου 1824. Περάσαμε τα ξημερώματα ανοικτά της Ικαρίας και πλησιάζουμε τη Σάμο. Οι Τούρκοι ετοιμάζουν απόβαση στο νησί, κοντά στο Καρλόβασι. Έχουν 40 πλοία γεμάτα στρατό. Τους επιτεθήκαμε και βυθίσαμε δύο απ’ αυτά ενώ πιάσαμε άλλα δύο. Τα υπόλοιπα έφυγαν κακήν κακώς προς την ακτή της Μικράς Ασίας.

31 Ιουλίου 1824. Πλησιάζουμε στο Νταρ Μπογάζ (το Στενό της Μυκάλης), τον πορθμό που χωρίζει τη Σάμο από τα μικρασιατικά παράλια. Έχει πλάτος λιγότερο από μίλι. Βλέπουμε μπροστά μας ολόκληρο τον Τουρκικό στόλο. 18 μεγάλα πολεμικά πλοία και πάνω από 100 μικρότερα. Ο στόλος τους είναι έτοιμος να μεταφέρει 4.000 χιλιάδες στρατιώτες που έχουν κατασκηνώσει στους απέναντι λόφους της Μικράς Ασίας και περιμένουν να κάψουν και να καταστρέψουν τη Σάμο όπως την Κάσο και τα Ψαρά. Ετοιμάζονταν να ξεκινήσουν την απόβαση σήμερα το απόγευμα αλλά όταν μας είδαν, κατά τις 19.00, άρχισαν να μας κανονιοβολούν. Εμείς δεν φοβηθήκαμε, ούτε οπισθοχωρήσαμε. Έστειλα εναντίον τους δύο πυρπολικά και αυτοί από το φόβο τους τράπηκαν σε φυγή.

1 Αυγούστου 1824. Πάλι σήμερα το απόγευμα ο τουρκικός στόλος μας πλησίασε και άρχισε να μας κανονιοβολεί. Έστειλα και πάλι πυρπολικά και τον απομάκρυναν. Εμείς μείναμε στη θέση μας, δεν χρειάστηκε να σηκώσουμε ούτε μια άγκυρα. Έχουμε σκοπό να φυλάξουμε καλά αυτό το στενό για να προστατεύσουμε το νησί. Ο εχθρός είναι ισχυρός. Δεν πρόκειται όμως να επιτεθούμε αν δεν φτάσει πρώτα εδώ ολόκληρη η σπετσιώτικη μοίρα που περιμένω. Έχουν φτάσει από τις Σπέτσες, προς το παρόν, μόνο ένα πλοίο και ένα πυρπολικό. Συνολικά έχουμε 26 πλοία.

4 Αυγούστου 1824. Πλησιάζει η ώρα για τη μεγάλη ναυμαχία. Ενώθηκαν μαζί μας 9 σπετσιώτικα πλοία. Ξεκίνησε ο κανονιοβολισμός στις 16.30. Μπροστά πάνε οι φρεγάτες, τα φρεγαδόνια και οι κορβέτες τους. Από πίσω τα μικρά. Δεν είχαμε έτοιμα τα μπουρλότα και έτσι έστειλα εναντίον τους 16 πλοία, υδραίικα και σπετσιώτικα. Εκείνη την ώρα βλέπω να καταφτάνει και ο καπετάν Κωνσταντής Κανάρης. Μόνος του, πάνω σε ένα ψαριανό πυρπολικό. Τους επιτεθήκαμε οργανωμένα σε τακτική αντιπαράταξη και τους τρέψαμε σε φυγή. Φύγαν μακρύτερα από κάθε άλλη φορά. Πανηγυρίζαμε, τα πληρώματά μας εμψυχώθηκαν. Οι Τούρκοι ντροπιάστηκαν. Το στρατοπεδευμένο πεζικό τους στους απέναντι λόφους της Μικράς Ασίας έβλεπε τη φυγή του στόλου τους με καταισχύνη.

5 Αυγούστου 1824. Σήμερα το πρωί τους είδαμε να επιστρέφουν. Είχαν τον άνεμο μαζί τους. Βάλαμε μπροστά όλα τα πυρπολικά και από πίσω διάφορα πλοία, υδραίικα και σπετσιώτικα. Στις 16.00 το πυρπολικό του καπετάν Δημήτρη Τσάπελη πλησίασε μια μεγάλη φρεγάτα. Το όνομά της είναι Μπουρλότ-κορκμάζ («αυτή που δεν φοβάται τα πυρπολικά»). Κατάφερε να το κολλήσει πάνω της. Αλλά δεν βοηθούσε ο άνεμος, οι Τούρκοι την τράβηξαν με βάρκες και την έσωσαν. Το πυρπολικό μας κάηκε και ο Τσάπελης παραλίγο να καεί ζωντανός. Αλλά εκείνη τη στιγμή βλέπουμε τον Καπετάν Κωνσταντή Κανάρη να την πλησιάζει, πάνω στο δικό του πυρπολικό, με μεγάλη ταχύτητα. Κατάφερε να το κολλήσει στο μέσο της και στις 17.00 την είδαμε να ανατινάζεται. Η καταστροφή ήταν μεγάλη. Πήρε ολόκληρο το πλοίο φωτιά και οι τρομερές εκρήξεις εκσφενδόνιζαν σε μεγάλη απόσταση φλεγόμενα σίδερα, ξύλα και πτώματα. Κόλαση. Σκοτώθηκαν όλοι οι τούρκοι ναύτες της φρεγάτας και άλλοι 600 στρατιώτες που ήταν μέσα, έτοιμοι να αποβιβαστούν στη Σάμο. Σκοτώθηκε πλήθος Τούρκων ακόμα και στα απέναντι παράλια, από αυτούς που είχαν ανέβει στους λόφους και έβλεπαν την ναυμαχία. Καταστράφηκαν και 15 με 20 μικρά πλοιάριά τους που είχαν επιβιβάσει κι αυτά στρατιώτες.

Στις 21.00 ο καπετάν Γιώργος Βατικιώτης έπεσε με το πυρπολικό του πάνω σε ένα μπρίκι από το Τούνεζι και το ανατίναξε κι αυτό. Στο μπρίκι επέβαινε ένας Πασάς μαζί με την οικογένειά του. Έπεσε στην θάλασσα για να σωθεί και τον πιάσαμε ζωντανό. Στις 23.00 ο καπετάν Δημήτρης Ραφελιάς όρμησε με το δικό του εναντίον μιας μεγάλης κορβέτας. Το κόλλησε πάνω της και μετά από λίγο ένα άλλο, σπετσιώτικο πυρπολικό κόλλησε κι αυτό από την άλλη μεριά. Τα δύο μπουρλότα την κατέστρεψαν ολοσχερώς. Λίγο αργότερα ο καπετάν Αναστάσης Ρομπότσης κόλλησε το δικό του πυρπολικό πάνω σε άλλη φρεγάτα αλλά ο άνεμος και τα πλοιάρια του εχθρού την έσωσαν. Δεν έπρεπε να το επιχειρήσει, ήταν λάθος του. Είχε κοντύτερά του ένα μπρίκι που θα το έκαιγε ευκολότερα.

Θεωρώ καθήκον μου να σας ενημερώσω ότι η γενναιότητα όλων των καπετάνιων και των ναυτών των πυρπολικών μας ήταν μεγάλη. Για να τα καταφέρουν χρειάστηκε να περάσουν μέσα από ακατάπαυστο κανονιοβολισμό και τα βόλια του εχθρού. Μου φαίνεται απίστευτο ότι τα κατάφεραν να κάψουν τόσα πλοία στη μέση της θάλασσας και μάλιστα με φως, όχι στο σκοτάδι της νύχτας. Κάθε ναύτης μας πια έχει γίνει λιοντάρι!

Φανταστείτε πόσο τρομοκρατήθηκαν οι Τούρκοι και ο ναύαρχός τους (Καπουδάν Πασάς) ο Χοσρέφ Πασάς ο επονομαζόμενος Τοπάλ [χωλός]. Τόσο που δεν τόλμησε να στείλει να βοηθήσουν τα πλοία τους που καίγονταν και βυθίζονταν ή τουλάχιστον να σώσουν τους ναύτες τους που πνίγονταν. Οι απώλειες των Τούρκων πρέπει να πλησιάζουν τις 2.000 ζωές και 3 πλοία. Πάνε τα σχέδιά τους για απόβαση στη Σάμο. Κανείς τους δεν θα τολμήσει να ξαναμπεί σε αποβατικό πλοίο τώρα. Εμείς χάσαμε μόνο δύο άντρες από το πλήρωμα του Κανάρη και έναν από το πλήρωμα του Ρομπότση. Ο καπετάν Δημήτρης Τσάπελης κάηκε στο πρόσωπο αλλά το έγκαυμα δεν είναι σοβαρό, θα γιατρευτεί γρήγορα.

Είχαμε μάρτυρά μας μια γολέτα Γαλλική. Το πλήρωμά της παρακολούθησε τη ναυμαχία και θα διακηρύξει τώρα σε ολόκληρη την Ευρώπη τη δόξα μας. Μακάρι να είχαμε κι άλλους Ευρωπαίους μάρτυρες. Όχι όμως σαν αυτούς, τους αρκετούς, που δούλευαν μισθοφόροι για τους Τούρκους και κάηκαν και πνίγηκαν μαζί τους. Τους άξιζε αυτή η ανταμοιβή. Αυτή ήταν η αγάπη τους για την Ελευθερία; Αυτός ήταν ο Χριστιανισμός τους; Μακάρι τέτοιο τέλος να έχουν όλοι όσοι απ’ αυτούς κατατρέχουν το ταλαίπωρο Έθνος μας!

Υπογραφή

Γεώργιος Σαχτούρης

Αντιναύαρχος του υδραίικου Στόλου

* * * * *

Το κείμενο που μόλις διαβάσατε βασίζεται πλήρως στις γραπτές αναφορές που έστειλε εκείνες τις ημέρες ο Γεώργιος Σαχτούρης στην Υδρα. Αποσπάσματα των αναφορών αυτών δημοσιεύθηκαν την Παρασκευή 8 Αυγούστου 1824, στο 42ο τεύχος της εφημερίδας «Ο Φίλος του Νόμου». Ο «Φίλος του Νόμου» ήταν η ημιεπίσημη εφημερίδα της κυβέρνησης του Υδραίου Γεωργίου Κουντουριώτη. Το αρχείο Γεωργίου Σαχτούρη ανήκει σήμερα στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο.

Η κυβέρνηση, μετά την κατάληψη της Κρήτης, την καταστροφή της Κάσου και των Ψαρών, αποφάσισε να προστατέψει με κάθε τρόπο τη Σάμο, το νησί που βρίσκεται πιο κοντά στα τουρκικά παράλια από οποιοδήποτε άλλο (λιγότερο από 1,6 χλμ). Μόλις έφτασε η πρώτη δόση του δανείου, οι Υδραίοι ενισχύουν τον στόλο που θα αποτελείται πλέον σχεδόν από 100 πλοία. Λίγο μετά τη ναυμαχία της Σάμου, στις 24 Αυγούστου, θα φτάσει στην περιοχή, με το σύνολο του επανεξοπλισμένου και ενισχυμένου στόλου, ο ναύαρχος Ανδρέας Μιαούλης.

Ο Μιαούλης, μερικές ημέρες αργότερα, στις 29 Αυγούστου 1824, θα αντιμετωπίσει ταυτόχρονα τους πανίσχυρους στόλους των Τούρκων και των Αιγυπτίων στη Ναυμαχία του Γέροντα. Τον Αιγυπτιακό στόλο διοικεί ο ίδιος ο Ιμπραήμ και οι δύο οθωμανικοί στόλοι έχουν τριπλάσια κανόνια στα καράβια τους από τα ελληνικά. Ο Μιαούλης θα τους κατατροπώσει. Στη ναυμαχία αυτή μεγαλουργούν οι πυρπολητές Δημήτρης Παπανικολής και Γιάννης Βατικιώτης που θα κάψουν με τα δύο πυρπολικά τους μια τεράστια αιγυπτιακή φρεγάτα. Η φωτιά εξαπλώνεται στον Αιγυπτιακό στόλο προκαλώντας μεγάλες καταστροφές. Η ναυαρχίδα με τον Ιμπραήμ αποχωρεί με σβηστούς φανούς για να διασωθεί. Οι τελευταίες απόπειρες των τουρκοαιγυπτίων να αποβιβασθούν στη Σάμο θα αποτύχουν στις 4-7 και 10 Σεπτεμβρίου. Ο στόλος τους θα διασπασθεί. Οι Τούρκοι θα επιστρέψουν στα Δαρδανέλια και ο Ιμπραήμ, αφού τους συνοδεύσει μέχρι τη Μυτιλήνη, θα επιστρέψει στη βάση του, στη Σούδα τον Οκτώβριο. Εκεί θα ετοιμάσει, μέσα στο χειμώνα, την απόβασή του στην Πελοπόννησο τον Φεβρουάριο του 1825. Την απόβαση αυτή, δυστυχώς, δεν θα μπορέσει να εμποδίσει ο ελληνικός στόλος.

Στη διάρκεια της ναυμαχίας του Γέροντα οι Τούρκοι στοχοποιούν τον Κανάρη, για να τον εμποδίσουν να δράσει αλλά και να τον εξοντώσουν. Μια ειδική αρματωμένη ταχεία λέμβος (λάντζα) με τον Πασά της Κω επικεφαλής, τον καταδιώκει. Αλλά δεν προλαβαίνει να τον φτάσει. Ένα ελληνικό μπρίκι τον προστατεύει, σκοτώνει τους περισσότερους Τούρκους μέσα στη λέμβο και πιάνει ζωντανό τον Πασά. Όταν αργότερα ρώτησαν τον Κανάρη πώς είναι δυνατόν να είναι τόσο θαρραλέος, να αψηφά τις μπάλες των κανονιών και τα εκατοντάδες βόλια που σφυρίζουν δίπλα του καθώς ορμάει με το πυρπολικό του καταπάνω του εχθρού, ο Κανάρης θα απαντήσει ότι υπάρχει ένα μυστικό («μυστήριον»). Σας το μεταφέρω όπως το είπε και το καταγράφει η θρυλική εφημερίδα του Μεσολογγίου, «Ελληνικά Χρονικά», στις 17 Ιανουαρίου 1825: «Το μυστικό είναι ο Έρωτας της Ελευθερίας και η Αγάπη της Πατρίδας» («ο έρως της ελευθερίας και το φιλόπατρι»). Ο Κωνσταντίνος Κανάρης πέθανε στις 2 Σεπτεμβρίου 1877, σε ηλικία 84 ετών, από ανακοπή καρδιάς. Την ημέρα που πέθανε ήταν ο Πρωθυπουργός της Ελλάδος για πέμπτη και τελευταία φορά. Ο τάφος του βρίσκεται στο Πρώτο Νεκροταφείο αλλά η καρδιά του φυλάσσεται σε ασημένια λήκυθο στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, στο κτίριο της Παλιάς Βουλής.

Η Σάμος δεν έπεσε στα χέρια των Τούρκων αλλά δεν συμπεριελήφθη στο Βασίλειο της Ελλάδος το 1832. Οι Μεγάλες Δυνάμεις όμως υποχρέωσαν τους Οθωμανούς να τη μετατρέψουν σε αυτόνομη ηγεμονία, φόρου υποτελή στον Σουλτάνο. Στις 7 Σεπτεμβρίου 1912, στη διάρκεια του Α’ Βαλκανικού πολέμου, μια ομάδα ένοπλων με επικεφαλής των Θεμιστοκλή Σοφούλη θα αποβιβαστεί στον Μαραθόκαμπο για να απελευθερώσει το νησί. Στις 2 Μαρτίου 1913 το ελληνικό θωρηκτό «Σπέτσαι» με δύο λόχους στρατού, μετά από εντολή του υδραίου υποναύαρχου Παύλου Κουντουριώτη, καταλαμβάνει το νησί. Η Σάμος ενσωματώνεται στο ελληνικό κράτος de facto.

---

* Ο Αριστείδης Χατζής είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Διευθυντής Ερευνών του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών (ΚεΦιΜ) στο οποίο διευθύνει το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Ελλάδα 2021: 200 Χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση». Παράλληλα ετοιμάζει ένα βιβλίο στα αγγλικά για την Επανάσταση του 1821 που θα κυκλοφορήσει το 2021 στις ΗΠΑ