Γιατί το λέμε έτσι;

ΠΟΡΤΑΛΑΜΙΟΣ: Ένα γνωστό και πολύ παλαιό παρωνύμιο στα Κύθηρα, το οποίο αναφέρεται σε κλάδο της οικογενείας Κασιμάτη. Προέρχεται από παραφθορά του βαφτιστικού Βαρθολομαίος, το οποίο ήταν σύνηθες βαφτιστικό του κλάδου αυτού και θεωρείται ότι είχε δυτική επίδραση, όπως πολλά βαφτιστικά στα πρώιμα χρόνια της ενετοκρατίας στα Κύθηρα. Από τα μέσα του 16^ου αι. έχουμε πολλές γραπτές μαρτυρίες για τον παρεφθαρμένο τύπο του Βαρθολομαίος, το Πορταλαμίος, σε πολλά συμβόλαια της εποχής. Μάλιστα, σε συμβόλαιο του 1582 έχουμε και την αναφορά σε άλλο παρωνύμιο, του ίδιου κλάδου της οικογένειας, πιθανόν παλαιότερο, το Κοκκινέας. Το 1588 αναφέρεται ως παρωνύμιο το Μπορταλαμήος, ενώ στις αρχές του 18^ου αι, στη μοναδική Οθωμανική Απογραφή των Κυθήρων, το 1715, από τη σύντομη παρουσία των Οθωμανών στα Κύθηρα, έχουμε αναφορά για οικισμό Βαρθολομιάτικα, που είναι ο γνωστός και σήμερα οικισμός Πορταλαμιάνικα, πλησίον στα Γουδιάνικα. Η ονομασία αυτή του οικισμού είναι μία ακόμη ασφαλής επιβεβαίωση για την ετυμολογική προσέγγιση στο παρωνύμιο. Στην εποχή μας είναι γνωστός ένας μόνο κλάδος της οικογενείας Κασιμάτη, που φέρει το παρωνύμιο Πορταλαμίος με εκπροσώπους στα Κύθηρα και την Αυστραλία.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΣ: Το  Κυθηραϊκό αυτό  επώνυμο με τη μικρή σχετικά διάδοση ήταν πάντα ένα ερωτηματικό στην έρευνα, καθώς δεν είχαμε οποιαδήποτε αναφορά σε αυτό πριν από το τέλος του 16^ου αι., ενώ δεν εμφανιζόταν σε κανένα άλλο μέρος της Ελλάδος, αλλά και του ευρύτερου χώρου, ούτε είχαμε κάποια αναφορά στα βυζαντινά χρόνια. Οι κλάδοι της Κρήτης, των Κυκλάδων και της Σμύρνης, καθώς και η εξ αυτών διασπορά, είναι εξακριβωμένο ότι είχαν προέλευση τα Κύθηρα, όπως έχουμε αποδείξει στο σχετικό λήμμα στο βιβλίο μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ. Τα παραπάνω οδηγούσαν στο συμπέρασμα ότι πιθανόν να είχαμε να κάνουμε με παρωνύμιο, που εξελίχθηκε σε επώνυμο και αυτό θα ήταν μία από τις σχετικά σπάνιες περιπτώσεις στο Νότιο τμήμα των Κυθήρων. Η σχετική έρευνα έδειξε ότι μάλλον η κατεύθυνση αυτή της έρευνας ήταν και η σωστή. Στο τέλος του 16^ου αι. ανιχνεύεται στο Κατούνι ένας Σταμάτης Καλλίγερος, ο οποίος σε δύο, τουλάχιστον, νοταριακές πράξεις αναφέρεται σαφέστατα με το παρωνύμιο Καλοκερνός. Αν λάβουμε υπ’  όψιν ότι έχουμε επισημάνει δύο αγοραπωλησίες ακινήτων του ίδιου και του γιου του Μιχάλη το 1587 στις Αλεξανδράδες και στην ευρύτερη πλησίον περιοχή Βαγγελάδες και Κόρακας οδηγούμεθα στο συμπέρασμα ότι το σύνηθες και στο Κατούνι την εποχή αυτή επώνυμο Καλλίγερος μετατράπηκε σε Καλοκαιρινός στις Αλεξανδράδες και εξαπλώθηκε τα επόμενα χρόνια στα γειτονικά Φράτσια και στα Σταθιάνικα, όπου εμφανίζεται μέχρι σήμερα. (Περισσότερα για το επώνυμο αυτό στο υπό έκδοσιν βιβλίο που συμπληρώνει τα ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ με νέα στοιχεία από την έρευνά μας γι’  αυτά).

ΜΟΔΗ (στου): Τοπωνύμιο στα Ανατολικά των Κυθήρων, το οποίο καταλαμβάνει σχετικά μεγάλη έκταση με γη, η οποία καλλιεργείτο συστηματικά παλαιότερα, ενώ και σήμερα έχει δεκάδες ιδιοκτησίες με ελαιόδενδρα. Το ενδιαφέρον είναι ότι η περιοχή αναφέρεται με την ονομασία αυτή πιθανότατα από το 14^ο αι., καθώς περιλαμβάνεται σε κατάλογο ορίων, ο οποίος ανάγεται στη Διανομή των Βενιέρων (Πέτρου, Βαρθολομαίου, Νικολάου και Γαβριήλ) γιων του Μάρκου Βενιέρη που πεθαίνει το 1308 και η περιουσία του, δηλαδή όλο το νησί, χωρίζεται το 1310 σε 24 τιμάρια και διαμοιράζεται στα 4 παιδιά του που προαναφέρονται. Το σχετικό έγγραφο της διανομής αυτής έχει χαθεί, βρέθηκαν όμως έγγραφα με όρια περιοχών στα τέλη του 17^ου αι., τα οποία φαίνεται ότι αντιγράφουν τα όρια της διανομής αυτής. Ετυμολογικά δεν είναι γνωστό πού οφείλεται η ονομασία, όμως το πιθανότερο είναι να έχουμε και εδώ ένα επώνυμο ή παρωνύμιο, καθώς από τα παλαιά χρόνια η περιοχή είναι γνωστή ως «στου Μόδη» έκφραση που παραπέμπει ευθέως στο όνομα κάποιου κατόχου/ιδιοκτήτη γης. (Μόδης, από μόδης/μόδιος/μόδι=μέτρο χωρητικότητος κυρίως σιτηρών, αλλά και μέτρο μήκους)

ΦΑΚΙΡΑΔΕΣ ή ΦΑΚΙΔΑΡΙΕΣ: Ένα σχετικά άγνωστο τοπωνύμιο στα Κύθηρα, η μελέτη του οποίου παρουσιάζει πολλά προβλήματα. Το τοπωνύμιο φαίνεται να περιλαμβάνει ολόκληρο τον κάμπο που ξεκινά από την περιοχή του Αγ. Θεοδώρου και φθάνει έξω από τον Ποταμό. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες η ονομασία καλύπτει το σημείο κοντά στην περιοχή του Αγ. Θεοδώρου, όμως δεν υπάρχει κάποια ασφαλής προσέγγιση σε αυτό. Εκείνο που έχει ενδιαφέρον είναι ότι έχουν αναφερθεί και άλλες ονομασίες σε παλαιότερες εποχές, καθώς υπάρχουν αναφορές σε συμβόλαια  ήδη από το 16^ο αι. που μιλούν για «Κάμπο Καφακηλάριο» ή «Καφακηλάριες» στην περιοχή Αγ. Δημητρίου, την οποία θεωρούμε ότι ταυτίζεται με την ίδια τοποθεσία, η οποία αναφέρεται και με το όνομα Φακιλαρίες που φαίνεται να έχει σχέση και με τις δύο εκδοχές. Παλαιότερη είναι η ονομασία Φακιράδες, καθώς αυτή αναφέρεται  σε γραπτές πηγές, που ανάγονται στις αρχές του 14^ου αι. (Διανομή των Βενιέρων). Ποία από τις παραπάνω ονομασίες είναι η ορθότερη δεν είναι εύκολο να επιλέξουμε με τα στοιχεία που υπάρχουν, όμως θα επιχειρούσαμε να δεχθούμε την ονομασία Φακιράδες, καθώς μπορεί να βασίζεται στο επώνυμο Φακιράδης, το οποίο είναι γνωστό στην Κρήτη από το 16^ο αι. Το ό,τι δεν αναφέρεται στα Κύθηρα μπορεί να ερμηνευθεί από το γεγονός ότι πολλά επώνυμα της εποχής έχουν χαθεί ή δεν έχουν ανιχνευθεί στις ισχνές πηγές για τα χρόνια αυτά. Αν, πάντως, κάποιος διαθέτει στοιχεία σχετικά με την περιοχή καλόν είναι να τα θέσει υπ’  όψιν μας, καθώς έχουμε ένα από τα παλαιότερα τοπωνύμια των Κυθήρων χωρίς να υπάρχει και ομοιομορφία στην αναφορά του ή η οποιαδήποτε ετυμολογική του προσέγγιση.

ΚΑΡΑΒΟΧΩΡΙ: Οι περισσότεροι ασφαλώς θα αγνοούν εντελώς ακόμη και πού βρίσκεται η περιοχή αυτή στα Κύθηρα, όπως και το γεγονός ότι κάποτε υπήρχε χωριό με το όνομα αυτό, το οποίο μάλιστα αποτελεί και ένα «μυστήριο», καθώς φιλοξενούσε ένα ναό, με σπάνιες τοιχογραφίες, τις οποίες είχαν φιλοτεχνήσει εξαιρετικοί αγιογράφοι, κάτι που σημαίνει ότι η περιοχή ή υπήρξε σημαντικό κέντρο  ή έφτιαξε το ναό σημαίνουσα προσωπικότητα με ισχυρή οικονομική ή πολιτική θέση. Ο ναός είναι αυτός του Αγίου Ανδρέα, πιθανόν του 10^ου αι. ή ακόμη παλαιότερος,  στο κέντρο περίπου του σημερινού Άνω Λειβαδίου και στα όρια της περιοχής, η οποία έφερε την ονομασία Καραβοχώρι. Δεν είναι γνωστό πότε ονομάστηκε η περιοχή έτσι, όμως η παρουσία του ναού του Αγ. Ανδρέα, που θεωρείται ο σημαντικότερος των Κυθήρων, δείχνει ότι έχουμε πολύ παλαιά κατοίκηση στην περιοχή αυτήν. Τώρα, γιατί ονομάστηκε Καραβοχώρι;  Καραβοχώρι σημαίνει το χωριό με τα καράβια ή με τον κάραβο. Καράβια ασφαλώς η περιοχή δεν είχε και κάραβος σημαίνει κοχύλι (εξ ου και Καραβάς). Όμως εδώ η λέξη φαίνεται να σχετίζεται με μία άλλη σημασία ιδιαίτερα γνωστή στην Κρήτη, όπου κάραβος σημαίνει «οπήν υπονόμου ή αύλακος ακαθάρτων υδάτων». Πράγματι, στην περιοχή που φαίνεται να υπήρχε το Καραβοχώρι έχουμε ακόμη και σήμερα συγκέντρωση πολλών υδάτων, που καταλήγουν διαμέσου του παρακείμενου κάμπου στο ρέμα που περνά από τη γέφυρα στο Κατούνι. Εκεί μάλλον θα πρέπει να αναζητηθεί η ερμηνεία της ονομασίας της περιοχής αυτής.

ΒΑΣΙΛΕΑΣ/ΠΡΕΒΕΔΩΡΟΣ/ΤΣΕΝΤΙΛΟΜΟΣ: Τρία παρωνύμια, που ανήκουν στην ίδια οικογένεια, αλλά σε διαφορετικούς κλάδους και διαφορετικές εποχές. Πρόκειται για ένα κλάδο της οικογένειας Καλλίγερου στο Στραπόδι, το πιθανότερο αυτόν με το παλαιότατο παρωνύμιο Σαλτακούκος, το οποίο είναι γνωστό από το 17^ο αι. Από τα παραπάνω, σχετικά νεότερο είναι το πρώτο και αυτό έφερε ο αείμνηστος Δήμαρχος Κυθήρων Αρτ. Καλλίγερος. Το Πρεβεδώρος, που σημαίνει τον Προβλεπτή, το ανώτατο αξίωμα στο νησί επί Ενετοκρατίας, ξεκίνησε ως παρωνύμιο από το Στραπόδι, όμως σήμερα εμφανίζεται μόνο στα Πιτσινιάνικα, σε κλάδο των Καλλίγερων. Ως γνωστόν όλοι οι Καλλίγεροι στο χωριό αυτό κατάγονται από το Στραπόδι. Το Τσεντιλόμος, τέλος, ήταν ένα από τα παρωνύμια της ίδιας οικογένειας και ειδικά κλάδων της που μετανάστευσαν από το τέλος του 19^ου αι στις ΗΠΑ, όπου αναφέρονται ακόμη απόγονοί τους. Το Τσεντιλόμος σημαίνει τον ευγενή (από το gentile homo). Είναι άξιο ιδιαίτερης παρατήρησης ότι και τα τρία αυτά παρωνύμια έχουν σχέση με αξιώματα ή κοινωνική διάκριση. Δεν είναι γνωστό, όπως στα περισσότερα παρωνύμια, γιατί δόθηκαν, όμως θεωρούμε πιθανότερο ότι τα παρωνύμια αυτά οφείλονται στο γεγονός ότι ένας σημαντικός κλάδος του αρχικού παρωνυμίου, του Σαλτακούκος, ήταν ο μόνος στην οικογένεια Καλλίγερων, που αναφέρεται ότι έφερε τίτλο ευγενείας, τον οποίο κληρονόμησε στην ύστερη Ενετοκρατία (18^ος αι.) από το γάμο του με απόγονο κλάδου της οικογενείας Βενιέρη από το Λειβάδι. (Από το γάμο αυτόν «κληρονόμησε» και ο συγκεκριμένος κλάδος το βαφτιστικό Φραγκίσκος, βασικό βαφτιστικό των Βενιέρη των Κυθήρων και του κλάδου τους στο Λειβάδι). Το Σαλτακούκος, δεν είναι γνωστό από πού προέρχεται ετυμολογικά.

ΜΟΥΛΟΣ: Ένα ακόμη επώνυμο στα Κύθηρα, το οποίο έχει δημιουργήσει αρκετά προβλήματα στην έρευνα, όπως γίνεται με πολλά επώνυμα από τα Λογοθετιάνικα, απ’  όπου κατάγεται και το επώνυμο αυτό. Αρχικά είχαμε υποθέσει ότι πρόκειται για ένα παρωνύμιο του βασικού επωνύμου Λογοθέτης, αφού έτσι εμφανιζόταν από τις αρχές του 18^ου αι στις σχετικές απογραφές. Σύμφωνα όμως με νεότερα στοιχεία από γραπτές πηγές το επώνυμο ανιχνεύεται πολύ παλαιότερα ως αυτόνομο επώνυμο και συγκεκριμένα το βρίσκουμε σε φορολογικό κατάστιχο των ετών 1444-1447 με την αναφορά ότι πρόκειται για βιλλάνους της οικογενείας Βενιέρη. Αυτό σημαίνει ότι το επώνυμο ανήκει πιθανότατα σε οικογένεια από αυτές που βρήκαν οι Βενιέροι στα Κύθηρα, όταν κατέλαβαν το νησί στις αρχές του 13^ου αι.,  άρα πρόκειται για Βυζαντινό επώνυμο του νησιού, όπως και πολλά άλλα, τα στοιχεία των οποίων προκύπτουν συνεχώς από την πορεία των ερευνών μας για τα επώνυμα των οικογενειών του νησιού. (Περισσότερα και για το επώνυμο Μουλός στο βιβλίο μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, που διατίθεται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών)

ΜΕΤΑΞΑΣ: Ένα παρωνύμιο των Κυθήρων, το οποίο ανιχνεύεται και σήμερα και είναι σίγουρα από τα παλαιότερα παρωνύμια των Κυθήρων, από όσα ανιχνεύονται στις γραπτές πηγές και παραμένει παρωνύμιο πάνω στο ίδιο επώνυμο, το Μεγαλοκονόμος, το οποίο είναι επίσης παλαιότατο Βυζαντινό επώνυμο στα Κύθηρα και από αυτά που πιστεύαμε, όπως ανέφερε η παράδοση, ότι έφθασαν στα Κύθηρα το 1461 μετά την καταστροφή του Μυστρά. Όμως, σύμφωνα με τις γραπτές πηγές, στις οποίες έχουμε πλέον πρόσβαση, το επώνυμο Μεγαλοκονόμος αναφέρεται σ’ αυτές στα Κύθηρα ήδη από το 1444 και αυτό αποδεικνύει πόσο λάθος κάνουμε, όταν εμπιστευόμαστε μόνο την παράδοση σε ιστορικά θέματα και δεν επιμένουμε στην αναζήτηση των γραπτών πηγών. Μάλιστα για τους Μεγαλοκονόμους μπορούμε να πούμε με σχετική ασφάλεια ότι, επειδή εντοπίζουμε πολλές οικογένειες στους φορολογικούς καταλόγους του 15^ου αι και μεταξύ αυτών και βιλλάνους, οι Μεγαλοκονόμοι ήταν οικογένεια με παρουσία στο νησί και πριν την Ενετική κατάκτηση του 13^ου αι., προέρχονται δηλαδή από το βυζαντινό παρελθόν των Κυθήρων. Είναι γνωστό ότι οι Ενετοί Βενιέροι, όταν κατέλαβαν το νησί κατέστησαν όλους τους κατοίκους του βιλλάνους τους δηλαδή υποτελείς. Όσον αφορά το παρωνύμιο Μεταξάς έχουμε αρκετές αναφορές σ’  αυτό για έναν Δημήτρη Μεγαλοκονόμο Μεταξά στα 1565, άρα το παρωνύμιο υπάρχει στην ίδια οικογένεια εδώ και πάνω από πέντε αιώνες! Σε τρεις τουλάχιστον διαφορετικούς κλάδους της ίδιας οικογένειας ανιχνεύεται και σήμερα στο Δρυμώνα, το Κεραμουτό και στα Κοντολιάνικα, που έχουν ασφαλώς κοινή προέλευση και καταγωγή.

Ετυμολογικά το Μεταξάς είναι μάλλον επαγγελματικό παρωνύμιο και έχει σχέση με τον επαγγελματία που επεξεργαζόταν ή εμπορευόταν το μετάξι, κατά την πιθανότερη εκδοχή.

ΑΡΑΠΗΣ: Ένα παρωνύμιο που παρουσιάζεται σε διαφορετικά χωριά και οικογένειες στα Κύθηρα. Παλαιότερη είναι η παρουσία του στο επώνυμο Στάθης στον Άγιο Ηλία, αναφέρεται δε στο επώνυμο αυτό από το 16^ο αι. και ειδικά από το 1565, όταν ανιχνεύεται στις πηγές ένας Γιάννης Στάθης Αράπης, ασφαλώς δε δεν πρόκειται για σύμπτωση, όταν ακόμη και σήμερα έχουμε το ίδιο ονοματεπώνυμο και το ίδιο παρωνύμιο σε κλάδο της οικογενείας Στάθη, που  βρίσκεται στη Λάρισα, έχει όμως άμεση καταγωγή από τα Κύθηρα, όπου και γεννήθηκε και ζούσε η οικογένειά του. Το παρωνύμιο Αράπης αναφέρεται και σε οικογένεια Κορωναίου, στον Καραβά, ενώ έχει αναφερθεί και σε άλλες περιπτώσεις σε άλλα επώνυμα. Η πιθανότερη αιτία της πρόσκτησης του παρωνυμίου αυτού είναι το χρώμα του δέρματος. Στη δεύτερη των περιπτώσεων γίνεται λόγος για ανθρώπους που είχαν κατάμαυρα και κατσαρά μαλλιά, ενώ και στην περίπτωση των Στάθη πρέπει να ήταν ο ίδιος λόγος, όμως στην περίπτωση αυτή ενδιαφέρον έχει, όπως και στο Μεταξάς, ότι το παρωνύμιο διατηρήθηκε και ακολουθεί το ίδιο επώνυμο από το 16^ο αι μέχρι σήμερα και αυτό είναι αξιοσημείωτο. (Για το επώνυμο Στάθης, όπως και το Μεγαλοκονόμος, έχουν προκύψει νέα στοιχεία από την έρευνά μας, τα οποία συμπεριλαμβάνονται στο υπό έκδοσιν βιβλίο μας με συμπληρωματικές πληροφορίες πάνω σε όσες περιέχονται στο βασικό μας πόνημα ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, το οποίο κυκλοφόρησε το 2002 και επανεκδόθηκε το 2006).

ΚΑΡΒΟΥΝΑΔΕΣ: Διάφορες απόψεις έχουν αναφερθεί για την ετυμολόγηση του τοπωνυμίου αυτού, που είναι και το γνωστό χωριό στο κέντρο του νησιού, όλες όμως αναφέρονται στην παράδοση, η οποία αποδεικνύεται συνήθως ότι δεν έχει σχέση με την ιστορία. Από αυτήν την τελευταία  ξεκινώντας έχουμε δύο σταθερά στοιχεία για το τοπωνύμιο αυτό. Πρώτον ότι η κατάληξη αυτή οδηγεί στη σκέψη ότι πρόκειται για παλαιότατο τοπωνύμιο, μάλλον Βυζαντινό, καθώς από τις αρχές του 18^ου αι. και μετά επικράτησαν τα τοπωνύμια με την κατάληξη –ιανικα/-αδικα, που προέρχονται σίγουρα από επώνυμα ή παρωνύμια. Δεύτερον, τη σκέψη αυτήν ενισχύει και η ανίχνευση στη γνωστή μας διανομή των Βενιέρων, των αρχών του 14^ου αι. ενός ορίου μίας ιδιοκτησίας, πιθανόν τιμαρίου, με  ένα σημείο αναφοράς «οικία στις Καρβονάδες». Αν λάβουμε υπ’  όψιν ότι το σημείο αυτό αναφέρεται μετά από άλλο με την ένδειξη «Κεραμωτό» έχουμε τη βεβαιότητα ότι πρόκειται για το γνωστό μας οικισμό. Παράλληλα έχουμε και το πολύτιμο στοιχείο ότι από την εποχή αυτή η περιοχή κατοικείται, αφού έχουμε αναφορά σε οικία. Το ίδιο μάλιστα συμβαίνει και με το Κεραμουτό, το οποίο αναφέρεται με σαφήνεια και στη Δικογραφία των Καταλανών σε πολύ κοντινή χρονικά ιστορική περίοδο (1329). Όσον αφορά την προέλευση της ονομασίας θεωρούμε ότι προέρχεται από το επώνυμο ή παρωνύμιο Καρβουνάς, καθώς έχουν επισημανθεί στα Κύθηρα δύο τοπωνύμια με την ονομασία Καρβουνάς, ένα στο Λειβάδι και ένα στα Βιαράδικα, άρα έχουμε μία ένδειξη ότι υπήρχε στο νησί παρόμοιο επώνυμο ή παρωνύμιο άσχετα αν αυτά έχουν χαθεί σήμερα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν τα παλαιότερα χρόνια, όπως μαρτυρούν οι πηγές.