Γιατί το λέμε έτσι; ΚΑΡΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΚΑΡΤΕΡΙΑΝΗ – ΠΑΝΑΓΙΑ ΟΡΦΑΝΗ

ΚΑΡΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΚΑΡΤΕΡΙΑΝΗ: Νότια από το Κεραμουτό, απέναντι από τα Κοντολιάνικα, είναι ένας ναός αφιερωμένος στην Παναγία και αναφέρεται ως Καρτεριανή ή Καρτεργιανή. Ο ναός αυτός υπήρξε για μικρό σχετικά χρονικό διάστημα, ενορία, η οποία δεν είχε ποτέ πέραν από 3-4 οικογένειες ενοριτών.

Η παλαιότερη γραπτή αναφορά στο ναό είναι  από τον Κώδικα του Επισκόπου Νεκταρίου Βενιέρη του 1697, στον οποίο αναφέρεται ως εξωμόνιο, άρα δεν είναι ενορία. Στις αρχές του 18^ου αι. και συγκεκριμένα το 1721 αναφέρεται ως ενορία, δεν είναι όμως γνωστό πότε ακριβώς κτίστηκε και αν αυτό έγινε σε θέση παλαιότερου ναού. Κάτι τέτοιο, πάντως, δεν αναφέρεται σε κανένα παλαιότερο έγγραφο άρα μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο ναός αυτός δεν είναι παλαιότερος του 17^ου αι.

Την ονομασία του έλαβε ο ναός από το παρωνύμιο ενός κλάδου της πολύκλαδης Κυθηραϊκής οικογένειας των Κασιμάτη, που ήταν το Καρτέρης. Αυτό προέρχεται από το συνηθισμένο μεσαιωνικό καρτερία, από το οποίο και το επίσης μεσαιωνικό, καρτέρι.

Εκείνο που δεν είναι γνωστό είναι αν η οικογένεια αυτή προερχόταν από τον κλάδο των Κασιμάτη στο Κεραμουτό, οι οποίοι είχαν την κύρια ενορία του οικισμού, τον Σωτήρα, ή από την οικογένεια Κασιμάτη στα γειτονικά Μαζαρακιάνικα, που βρίσκονται Νότια και σε μεγαλύτερη απόσταση. Είναι γνωστό ότι στα Μαζαρακιάνικα πρωτοκατοικούν οικογένειες Κασιμάτη από τη Χώρα με το παρωνύμιο Μαζαράκης, το οποίο στη συνέχεια προσκτάται από κλάδο των Φατσέα των γειτονικών Φατσαδίκων που γίνεται η κυρίαρχη οικογένεια στον οικισμό. Η υπόθεση για Κασιμάτηδες από τα Μαζαρακιάνικα δεν στερείται βάσης, καθώς στις αρχές του 18^ου αι. η μία και μοναδική οικογένεια της ενορίας είναι μίας Γρηγορίας Μαζαράκαινας, η οποία αναφέρεται με πολλά παιδιά ένα των οποίων νόθο! Μάλιστα, σε κάποια έγγραφα ο ναός της Καρτεριανής αναφέρεται ότι βρίσκεται στην τοποθεσία Μηλαπιδέα, που είναι πλησίον στα Μαζαρακιάνικα που απέχουν περισσότερο από όσο η Καρτεριανή από το Κεραμουτό. Στα μέσα του 18^ου αι. ο εφημέριος του ναού είναι και εφημέριος του Σωτήρα στο Κεραμουτό, κάτι που ενισχύει την υπόθεση οι Κασιμάτηδες–Καρτέρη να είναι υποκλάδος των Κασιμάτη του Κεραμουτού.

Λίγο αργότερα, πάντως οι εφημέριοι στην Παναγία Καρτεριανή είναι από άλλες ενορίες (αναφέρονται ο Αντώνιος Βενιέρης το 1770 και ο  Παρθένιος Φατσέας το 1784) ενώ στο τέλος του αιώνα αυτού παύει πλέον να είναι ενορία, καθώς φαίνεται να εκλείπουν και οι τελευταίοι ενορίτες που την χρησιμοποιούσαν. Πιθανόν να έγινε για λίγα σχετικά χρόνια ενορία εξ αιτίας  διαφωνιών με συγγενικούς κλάδους, όπως συνέβαινε συχνά τα χρόνια αυτά. Σήμερα ο ναός λειτουργείται σε λίγες εορτές της Παναγίας το χρόνο.

ΠΑΝΑΓΙΑ ΟΡΦΑΝΗ: Στα Κύθηρα έχουμε δύο ναούς της Παναγίας αναφερομένους με το προσωνύμιο Ορφανή, ενώ έχουμε και ένα κλίτος ενός ναού, στην Παναγία Κοντελετού στο Λειβάδι, το οποίο, σε έγγραφα των αρχών του 16^ου αι. αναφέρεται ως Άγιος Γεώργιος των Αρφανών. Τι ακριβώς συμβαίνει με τις ονομασίες αυτές; Κατ’  αρχήν να παρατηρήσουμε ότι δεν έχουμε συναντήσει σε άλλο μέρος, από μία πρόχειρη έρευνα, προσωνύμιο της Παναγίας «Ορφανή». Πώς στα Κύθηρα αναφέρονται αυτοί οι δύο ναοί; Αν δούμε το θέμα ετυμολογικά ασφαλώς δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι προέρχεται από την κοινή λέξη ορφανός. Γιατί να υπήρχε όμως Παναγία Ορφανή; Την απάντηση στο ερώτημα δίνει η έρευνα του Α. Μαζαράκη για την Παναγία Κοντελετού, αλλά και οι αντίστοιχες εγγραφές στα βιβλία των νοταρίων. Σύμφωνα με την έρευνα αυτήν, η προσωνυμία «Ορφανή» δόθηκε από το επώνυμο των κτητόρων των ναών, όπως συνηθιζόταν τα παλαιότερα χρόνια, όταν οι περισσότεροι ναοί ανήκαν στις οικογένειες αυτών που τις είχαν κτίσει. Στο Μυλοπόταμο αναφέρεται οικογένεια Αρφανών, γνωστή το 16^ο αι., στην οποία ανήκε παλαιότερα ο ναός της Παναγίας, ο οποίος σήμερα είναι γνωστός ως Ορφανή. Αργότερα ο ναός αυτός περιήλθε στην οικογένεια Δαρμάρου (αναφορά Ελ. Χάρου-Κορωναίου) και στη συνέχεια σε κλάδο της οικογένειας Στάη. Σύμφωνα με τον Α. Μαζαράκη το ίδιο έγινε και με το ναό της Παναγίας Ορφανής στο Κάστρο της Χώρας.  Έτσι έλαβαν την ονομασία Ορφανή από την οικογένεια των Αρφανών στα Κύθηρα. Ο ναός της Παναγίας Ορφανής στο κάστρο, δίπλα στον αφιερωμένο επίσης στην Παναγία, ναό της Μυρτιδιώτισσας, περιήλθε το 1649 στην οικογένεια Καλλονά, που είχαν έρθει πρόσφυγες από την Κρήτη, με την πτώση της τελευταίας στους Τούρκους και αφού είχε εκλείψει η οικογένεια των Αρφανών από τα Κύθηρα. Όσον αφορά το κλίτος του Αγίου Γεωργίου στο ναό της Κοντελετούς, σύμφωνα πάντα με την ίδια έρευνα, ανήκε σε κλάδο της οικογένειας Αρφάνη και όταν εξέλιπε και ο κλάδος αυτός (πιθανότατα στο τέλος του 16^ου αι.) το κλίτος του Αγίου Γεωργίου περιήλθε και αυτό στην οικογένεια Χριστοφόρου, που αναφέρονται ως κτήτορες της Κοντελετούς. Η οικογένεια Αρφάνη του Μυλοποτάμου είχε σίγουρα συγγενικούς δεσμούς με την οικογένεια Λευθέρη, καταγόμενη επίσης από το κάστρο του Μυλοποτάμου. Φαίνεται ότι για κάποιους λόγους οι οικογένειες αυτές γύρω στα τέλη του 15^ου αι. μετώκησαν στο Λειβάδι και απέκτησαν περιουσία εκεί μαζί με μία ακόμη Μυλοποταμίτικη οικογένεια, των Σταγγίλα (σήμερα απόγονοί τους είναι οι οικογένειες των Μαλάνων).

Κανονικά, λοιπόν, τόσο η Ορφανή στο Μυλοπόταμο, όσο και στο Κάστρο της Χώρας θα έπρεπε να ονομάζονται των Αρφανών, αφού το αρχικό επώνυμο ήταν Αρφάνης. Η οικογένεια αυτή, με το επώνυμο Ορφανός, ήταν γνωστή στη Μάνη από το 13^ο αι. από την οποία πιθανώς πέρασε στα Κύθηρα. Με το επώνυμο Αρφάνης υπάρχει και σήμερα οικογένεια στη Νεάπολη Βοιών δεν είναι όμως γνωστό αν αυτή έχει σχέση με τους Αρφανούς των Κυθήρων. Είναι γνωστό ότι πολλές οικογένειες από τα Κύθηρα πέρασαν απέναντι και εγκαταστάθηκαν εκεί μόνιμα, όπως και το αντίθετο βέβαια, το οποίο αφορά πολύ μεγαλύτερο αριθμό οικογενειών, ιδίως μετά το 1770 και τα Ορλωφικά.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΣΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2020