Γιώργος Χρούσος στην «Κ»: Το στρες αλλάζει τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου των παιδιών

«Να προτάξουμε τη διαχείριση των αλλαγών που προκαλεί η γρήγορη μεταβολή του πολιτισμού μας, κυρίως της τελευταίας τεχνολογίας, πάνω στον εγκέφαλο και στις λειτουργίες του, αναγνωρίζοντας ότι το στρες σχετίζεται στενά με τα προβλήματα της ταχύτατα μεταβαλλόμενης σημερινής εποχής σε μικρούς και μεγάλους».

Μόλις έχει παρέλθει μία ώρα συζήτησης στο Νοσοκομείο Παίδων, στο κατάφορτο πτυχίων και διακρίσεων γραφείο του δρος Γιώργου Χρούσου, παγκοσμίου φήμης ενδοκρινολόγου και παιδιάτρου, ενός από τους πρωτοπόρους επιστήμονες της Ιατρικής, όπως αναφέρει στο βιβλίο του «1821-2021: Ελληνες Πρωτοπόροι στην Ιατρική και τις Βιοϊατρικές Επιστήμες, Broken Hill Co. 2023», ο καθηγητής Απόστολος Γέροντας.

O δρ Χρούσος είναι μεταξύ πολλών άλλων, πανεπιστημιακός, ερευνητής, διεθνώς αναγνωρισμένος για την έρευνά του στο Σύστημα του Στρες και τις επιδράσεις του στον άνθρωπο.

«Το στρες αλλάζει το γονιδίωμά μας. Οχι την ακολουθία του, αλλά τον τρόπο που λειτουργεί», λέει και αναρωτιέμαι αυτό τι προκαλεί: «Μπορώ να πάρω το DNA ενός χρόνια στρεσαρισμένου ανθρώπου και να δω ότι ένας μεγάλος αριθμός γονιδίων έχει αλλάξει λειτουργία, μια μεταβολή που αποκαλείται “επιγενετική”.

Και όσο πιο νέος είναι ένας άνθρωπος, τόσο πιο ευάλωτος είναι σε επιγενετικές μεταβολές που προκαλούνται από το στρες. Γι’ αυτό και το παιδί, αν το κακοποιήσεις στα πρώτα χρόνια της ζωής του, του κάνεις μια φοβερή, συχνά μακροχρόνια ή και διά βίου “ζημιά”. Δεν αναπτύσσεται, δυστυχώς, σαν ένας “πλήρης” άνθρωπος αργότερα».

Και προσθέτει: «Ο άνθρωπος έχει αναπτύξει έναν μοναδικό, ταχύτατα μεταβαλλόμενο πολιτισμό και τεχνολογία, κάτι που δεν έχει επιτύχει κανένα άλλο έμβιο ον στον πλανήτη ως τώρα. Τι σημαίνει αυτό από βιολογικής πλευράς; Οτι το είδος μας βρίσκεται συνέχεια κάτω από αυξανόμενες επιλεκτικές πιέσεις προσαρμογής σε αλλαγές που το ίδιο προκαλεί στον εαυτό του. Δηλαδή, έχει δημιουργήσει ένα, μέχρι στιγμής, ενάρετο κύκλο μεταξύ πολιτισμού και επιγενετικών προσαρμογών, που αν επιμείνουν για λίγες γενιές, μπορούν να οδηγήσουν σε γενετικές προσαρμογές στο DNA μας. Ιδιότητες που έχουν αναπτυχθεί ιδιαίτερα στον άνθρωπο, όπως η ενσυναίσθηση, η προκοινωνικότητα, η φαντασία, η κοινή προθετικότητα (από κοινού δράση), το αίσθημα δικαίου, κ.ά., έχουν ενσωματωθεί στο DNA μας».

Πώς αλλάζει ο νεανικός εγκέφαλος

Ξεκινώ τη συζήτηση από τις νεότερες γενιές, καθώς ο δρ Χρούσος με ενημερώνει ότι έχει συγγράψει μια παιδική ιστορία για στο στρες με τον τίτλο «Εχω στρες, τι να κάνω;» που εμπεριέχει και έναν πλήρη οδηγό διαχείρισης σε παιδιά και είναι υπό έκδοση από τις εκδόσεις Σοκόλη. «Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε όλοι», όπως λέει, «ότι και τα παιδιά έχουν στρες και υπάρχουν πράγματα που μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό».

Ρωτάω κατά πόσο η έντονη χρήση των ψηφιακών μέσων έχει επηρεάσει τον εγκέφαλό τους. «Τελευταία βγαίνουν πολύ καλές ερευνητικές εργασίες για τη λειτουργία του εγκέφαλου των παιδιών που ανήκουν στις γενιές Ζ (παιδιά που γεννήθηκαν από το 1997 έως το 2011) και Αλφα (που γεννήθηκαν από το 2012 έως σήμερα), που μαζί απαρτίζουν τις γενιές του διαδικτύου (internet) ή i (iGen). Οι νέοι, έφηβοι και παιδιά που μεγάλωσαν με το διαδίκτυο και τις ταμπλέτες έχουν συμπεριφορές που διαφέρουν από αυτές προηγούμενων γενιών».

Η αυτονόητη ερώτηση είναι το πώς συμβαίνει αυτό, και –προφανώς– τι σημαίνει: Ο δρ Χρούσος σχολιάζει ότι επειδή τα παιδιά αυτά δεν έχουν πραγματική, «ζωντανή» επαφή με τον εκτός του σπιτιού κόσμο, αλλά μια που κυρίως συντελείται μέσω οθονών και επειδή βομβαρδίζονται με συνεχώς μεταβαλλόμενα ισχυρά ερεθίσματα από τις οθόνες, εμφανίζουν ορισμένα σχεδόν στερεότυπα συμπεριφορικά χαρακτηριστικά.

Αυτά τα χαρακτηριστικά αφορούν αφενός σε κοινωνική ανωριμότητα και άλλες ιδιαίτερες συμπεριφορές, και, αφετέρου, σε προβλήματα συγκέντρωσης της προσοχής, σε σημείο μάλιστα που η λειτουργία του εγκεφάλου τους να προσομοιάζει με αυτή των παιδιών με το νευροδιαφορετικό σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) [ή attention deficit hyperactivity disorder (ADHD)]. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούν να συγκεντρωθούν σε ένα θέμα για πολλή ώρα, κάτι που προφανώς δυσχεραίνει την εις βάθος μάθηση και δημιουργικότητα.

Νέοι και έφηβοι της γενιάς Ζ έχουν μελετηθεί εκτενώς στις ΗΠΑ. Η κοινωνική ανωριμότητα και τα άλλα χαρακτηριστικά αυτών των ηλικιών συνίστανται σε μεγάλη ψηφιακή συνδεσιμότητα, ελαττωμένη επαναστατικότητα, αυξημένη ανεκτικότητα, μικρή θρησκευτικότητα, ελαφρά δυσφορικό συναίσθημα και έλλειψη διάθεσης για μετάβαση στην ενήλικη ζωή. Ενα μεγάλο ποσοστό των παιδιών αυτών αναπτύσσουν κατάθλιψη όταν βρεθούν σε περιβάλλον μακριά από τους δικούς τους, όπως π.χ., όταν πηγαίνουν να φοιτήσουν μακριά από το σπίτι τους.

Από την άλλη μεριά, έχει παρατηρηθεί ότι τα παιδιά της γενιάς Αλφα, που προφανώς εκτέθηκαν στις οθόνες από μικρότερη ηλικία, αναπτύσσουν συχνά τη λεγόμενη άτυπη αισθητηριακή επεξεργασία (atypical sensory processing).

Αντιδρούν σε ορισμένα αισθητηριακά σήματα των 5 κλασικών αισθήσεων, αλλά και σε εσωτερικά σωματικά και σπλαχνικά σήματα της λεγόμενης 6ης αίσθησης (interoception), είτε υπερβολικά είτε υποτονικά, δηλαδή είναι, αντίστοιχα, υπερευαίσθητα ή υποευαίσθητα σε αυτά. «Αυτό σημαίνει ότι δεν κάνουν καλή επεξεργασία της αισθητηριακής πληροφορίας στον εγκέφαλό τους».

Ο καθηγητής υπογραμμίζει ότι οι αντιδράσεις αυτές, μέχρι τώρα, εντοπίζονται σε παιδιά με νευρο-διαφορετικότητα (ADHD και φάσμα του αυτισμού). Σαν τα τελευταία, μπορεί να κάνουν επαναληπτικές κινήσεις, που είναι ανακουφιστικές και όχι πάντα παθολογικές.

Διευκρινίζει ότι οι περισσότερες μελέτες που έχουν δημοσιευθεί για τις γενιές iGen έχουν γίνει σε δυτικούς, μορφωμένους, βιομηχανοποιημένους, πλούσιους και δημοκρατικούς πληθυσμούς, που έχουν αποκληθεί WEIRD (Western, Educated, Industrialized, Rich, and Democratic) και δεν αντιπροσωπεύουν το σύνολο των παιδιών και νέων της ανθρωπότητας, αλλά το πολύ ένα 20% της ανθρώπινης κοινωνίας. 

Ενώ στον προηγούμενο αιώνα ο μέσος όρος του IQ της ανθρωπότητας ανέβαινε, τώρα έχουμε το αντίστροφο

Ο συνομιλητής συμπληρώνει ότι «έχουμε πλέον να κάνουμε με έναν εγκέφαλο ο οποίος μεγαλώνει διαφορετικά, αναπτύσσεται διαφορετικά, συμπεριφέρεται διαφορετικά, από ό,τι στο παρελθόν», επισημαίνοντας μία σειρά μελετών που δείχνουν ότι ενώ στον προηγούμενο αιώνα ο μέσος όρος του IQ της ανθρωπότητας ανέβαινε –το λεγόμενο Flynn effect–, τώρα έχουμε το αντίστροφο, που έχει ονομαστεί ανάστροφο Flynn effect (reverse Flynn effect).

«Από τα τέσσερα γνωστικά στοιχεία που μελετήθηκαν, σε τρία έχουμε πτώση και σε ένα άνοδο».

Πού έχουμε πτώση; 

• Στον προφορικό λόγο, που συνίσταται στο λεξιλόγιο και τη λογική σκέψη.
• Στο «matrix reasoning» (μήτρες λογικής σκέψης), που μετρά την οπτική επεξεργασία και την αφηρημένη, χωρική αντίληψη, το οποίο μπορεί όμως να επηρεαστεί από τη συγκέντρωση, την προσοχή και την επιμονή.
• Στην επίλυση προβλημάτων (π.χ., στα μαθηματικά και στους υπολογισμούς).

Στο τέταρτο γνωστικό στοιχείο, που αφορά την αντίληψη του χώρου, τα παιδιά της IGen (σ.σ. η γενιά του Iντερνετ, δηλαδή όσοι γεννήθηκαν μετά το 1995) έχουν άνοδο στο λεγόμενο spatial reasoning, δηλαδή στη «χωρική κατανόηση», που είναι η αντίληψη του τρόπου με τον οποίο τα αντικείμενα μπορούν να κινούνται σε έναν τρισδιάστατο κόσμο.

Διερωτώμαι, για το ποιοι λόγοι μας οδήγησαν σε αυτή την εξέλιξη και το κατά πόσο έχει ρόλο μια πιθανή αύξηση του στρες. «Iσως να έχουν περισσότερο στρες, σίγουρα χάνουν την ικανότητα να έχουν πραγματική διάδραση πρόσωπο με πρόσωπο (real face-to-face interaction) με άλλους ανθρώπους, πέραν της οικογενείας τους. Ισως ενδόμυχα φοβούνται και αποφεύγουν την πραγματική προσωπική διάδραση».

Οι ερωτήσεις παίρνουν τη μορφή βροχής. Απορώ αν μπορούμε να αποδώσουμε αυτή την εξέλιξη στην πανδημία: «Oχι μάλλον», λέει ο δρ Χρούσος, σημειώνοντας ότι οφείλεται κυρίως στο ότι τα παιδιά επικοινωνούν μέσω υπολογιστή και οθονών.

«Eχουν χάσει την ικανότητα πραγματικής διάδρασης πρόσωπο με πρόσωπο, δηλαδή να επικοινωνούν και τα μάτια, την αφή, κλπ. Eχει σημασία αυτό, δεδομένου ότι η εξελικτική πορεία εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων του ανθρώπου είναι διαφορετική. Ο άνθρωπος πλέον πρέπει να προσαρμοστεί μέσα σε δεκαετίες. Δεν είναι καθόλου εύκολο, πιέζεται».

Δηλαδή έχουν χάσει τα παιδιά, έφηβοι και νέοι την ικανότητα στο τετ α τετ και είναι πολύ καλύτεροι στη διαδικτυακή διάδραση; «Ναι, ακριβώς. Και δίνουν σημασία στην ψηφιακή εικόνα τους. Τους ενδιαφέρει πώς αυτή προβάλλεται στους άλλους και έχουν στρες και άγχος για το πως θα εκληφθεί αυτή από τους άλλους. Eχουν το “άγχος της εμφάνισης” και γι’ αυτό και αλλάζουν την ψηφιακή τους εικόνα με όποιο τρόπο μπορούν. Από εκεί ξεκινάει πολλές φορές το cyberbullying».

Το βασανιστήριο του στρες

Βάζω στο τραπέζι της συζήτησης τα «παιδιά της κρίσης», αυτά που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σε καθεστώς οικονομικής κρίσης, βλέποντας τους γονείς τους να χάνουν τη δουλειά τους, να χάνουν την περιουσία τους. Κι αμέσως μετά ενέσκηψε η πανδημία.

«Λόγω του παρατεταμένου ψυχοκοινωνικού στρες, τα παιδιά μπορεί να έχουν αυξημένο άγχος και καταθλιπτικές σκέψεις. Πιθανόν να μην ασκούνται αρκετά, να μη βγαίνουν σε εξωτερικούς πράσινους χώρους να απολαύσουν τη φύση και να παίξουν. Oσο λιγότερο βγαίνει κάποιος να περπατήσει, να ασκηθεί, και να συναναστραφεί με άλλους, τόσο πιο πολύ ευάλωτος είναι στο να αναπτύξει δυσφορικά, αγχώδη και καταθλιπτικά συναισθήματα».

Ο δρ Χρούσος διευκρινίζει ότι «τα παιδιά, στη συντριπτική τους πλειονότητα δεν έχουν συνδρομική αγχώδη νεύρωση ή κατάθλιψη, αλλά μάλλον αγχώδη και καταθλιπτικά συναισθήματα». Mε άλλα λόγια, τα παιδιά σπάνια πληρούν τα κριτήρια της νόσου.

Πού μπορούμε να αποδώσουμε το άγχος των παιδιών στην Ελλάδα; «Το ψυχο-κοινωνικο-οικονομικό στρες της εποχής μας συνδυάζεται με κακή διατροφή, έλλειψη άσκησης, ελλιπή ύπνο, διαταραγμένη κανονικότητα στα γεύματα και στον ύπνο. Και από πάνω, δεν γνωρίζουν πώς να κάνουν τη διαχείριση του στρες που έχουν».

Πώς γίνεται αυτή η διαχείριση; «Μπορεί να διδαχθεί –γι’ αυτό και αναφέρθηκα στην παιδική ιστορία που θα εκδοθεί–, αλλά δυστυχώς δεν τη διδάσκουμε στα παιδιά μας. Aλλωστε ούτε εμείς, οι ενήλικοι, κάνουμε καλή διαχείριση, ειδικά ως γονείς. Πιστεύω ότι γι’ αυτό και το IQ των Ελλήνων είναι 90, σχεδόν μια σταθερή απόκλιση κάτω από τον μέσο όρο που είναι εξ ορισμού 100. Προφανώς κάτι δεν κάνουμε καλά και η γνώμη μου είναι ότι, καταρχάς, οι γονείς δεν ασχολούνται αρκετά με τα παιδιά τους στα δύο πρώτα χρόνια της ζωής τους, που είναι μια καθοριστική περίοδος για την ανάπτυξη του περίφημου δεσμού και την ισχυροποίηση της ενσυναίσθησης».

Ο δρ Χρούσος επισημαίνει το πρόβλημα που υπάρχει και στους βρεφονηπιακούς σταθμούς, τα επόμενα 3 κρίσιμα χρόνια της ζωής. «Τα 5 πρώτα χρόνια της ζωής είναι η πιο σημαντική περίοδος ανάπτυξης του ανθρώπινου εγκεφάλου. Τότε σχηματίζονται τα διάφορα νευρωνικά δίκτυα και κυκλώματα που αφορούν βασικές ανώτερες λειτουργίες που αφορούν τη λογική, την ενσυναίσθηση, την κοινωνικότητα και το ηθικό συναίσθημα. Είναι ιδιαίτερα ευάλωτα τα παιδιά αυτά τα χρόνια».

Και προτείνει την εφαρμογή της κοινωνικο-συναισθηματικής μάθησης (social emotional learning) σε όλα τα σχολεία ξεκινώντας από τους βρεφονηπιακούς σταθμούς που δεν είναι «σταθμοί» αλλά σημαντικότατα εκπαιδευτικά κέντρα κρίσιμης μάθησης.

Τα τρία F και η βία των ανηλίκων

Ρωτάω κατά πόσο μπορεί να ερμηνευτεί με επιστημονικά εργαλεία η έξαρση του τελευταίου διαστήματος με τα περιστατικά βίας ανηλίκων. «Αυτή τη στιγμή υπάρχει διάχυτο στρες στη κοινωνία μας λόγω της Covid-19, της παρατεταμένης οικονομικής κρίσης, και των πολέμων».

Το στρες τι κάνει; Εχουμε τρεις βασικές έμφυτες αντιδράσεις σε στρεσογόνα ερεθίσματα: τα τρία Fs: fight, flight, και freeze.

• Το fight είναι το παλεύω και αντιστοιχεί στον θυμό. Οταν είσαι θυμωμένος, αυξάνεται η επιθετικότητά σου.
• Το flight είναι το φεύγω: Αυτό σημαίνει ενεργός φυγή και αντιστοιχεί στον φόβο.
• Το freeze είναι το πάγωμα, η απόσυρση, η παραλυσία, που αντιστοιχούν στην κατάθλιψη.

«Αυτή τη στιγμή, τα τρία αυτά πρωταρχικά συναισθήματα του θυμού, του φόβου και της παραίτησης είναι αυξημένα γύρω μας, σε όλο τον κόσμο, μικρούς και μεγάλους. Είμαστε σε συνεχή και εναλλασσόμενη κατάσταση fight, flight και freeze. Θυμός, φόβος και παραίτηση είναι κακοί σύμβουλοι, και ένας μικρός αριθμός ατόμων, προφανώς με γενετικές ή επιγενετικές αδυναμίες που οδηγούν σε ελαττωμένη συναισθηματική αυτορρύθμιση, μπορεί να καταφύγει στη βία».

Η παιδική παχυσαρκία

Ο δρ Χρούσος επισημαίνει ότι στη χώρα μας έχει αυξηθεί πολύ η παιδική παχυσαρκία και αυτό, στην ουσία, είναι συχνά εκδήλωση κακού τρόπου ζωής και χρόνιου στρες. «Τα παιδιά, οι έφηβοι και οι νέοι έχουν χρόνια αυξημένη έκκριση κορτιζόλης και συχνά χρησιμοποιούν τη λεγόμενη συναισθηματική τροφή (comfort eating) για να ανακουφιστούν από τη δυσφορία του στρες».

Αν κάποιος έχει γενετική και επιγενετική προδιάθεση για παχυσαρκία, κάτι που το έχει πάνω από 40% των ανθρώπων, στο σημερινό περιβάλλον θα παχύνει. «Εχουμε πάρα πολλή παιδική παχυσαρκία σε όλο τον κόσμο, ιδίως στην Ελλάδα. Οι γονείς, οι βρεφονηπιαγωγοί, οι δάσκαλοι, και οι καθηγητές οφείλουν να συνδράμουν στην αντιμετώπιση του φαινομένου. Τα παιδιά χρειάζονται συναισθηματική προσέγγιση, ψυχολογική υποστήριξη και ανάπτυξη δεξιοτήτων που θα τα βοηθήσουν στη ζωή τους».

*Ο δρ Χρούσος έχει συγγράψει πάνω από 1.000 πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες και το έργο του έχει αναφερθεί διεθνώς σε πάνω από 195.000 επιστημονικές δημοσιεύσεις. Σύμφωνα με το Institute of Scientific Information, είναι ένας από τους πλέον αναφερόμενους επιστήμονες στον κόσμο. Οχι μόνο στην Κλινική Ιατρική, αλλά στη Βιολογία και στη Βιοχημεία. Είναι δε ο πλέον αναφερόμενος κλινικός παιδίατρος ή ενδοκρινολόγος παγκοσμίως.