Γιουβάλ Νώε Χαράρι: «Στην Ουκρανία διακυβεύεται η πορεία της Ιστορίας»

Κατά τις πρώτες δύο δεκαετίες του 21ου αιώνα τα θύματα της ανθρώπινης βίας ήταν λιγότερα από τους ανθρώπους που αυτοκτόνησαν, που άφησαν την τελευταία τους πνοή στην άσφαλτο ή έχασαν τη ζωή τους από ασθένειες που σχετίζονται με την παχυσαρκία. «Η πυρίτιδα κατέστη λιγότερο φονική από τη ζάχαρη», υπενθυμίζει ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι. Και η ισχύς του ισραηλινού στοχαστή έγκειται σε ακριβώς αυτό: αποφάσισε να μελετήσει την ανθρώπινη περιπέτεια με τον πλέον εξονυχιστικό τρόπο, παίρνοντας τον Sapiens από τις σπηλιές και οδηγώντας τον έως τις ημέρες μας, μέσω χιλιάδων πυκνογραμμένων σελίδων γεμάτων με τραγωδίες και καταστροφές. Ωστόσο κατάφερε να αναπτύξει μία θετική φιλοσοφία της ιστορίας, πραγματοποιώντας ένα εντυπωσιακό άλμα αισιοδοξίας.

Εννοείται πως ο επιφανής ιστορικός επισημαίνει τους κινδύνους που διατρέχει η ανθρωπότητα από την κλιματική αλλαγή έως τη δικτατορία της τεχνολογίας. Αναγνωρίζει και το γεγονός ότι εκατομμύρια άνθρωποι εξακολουθούν να είναι προσηλωμένοι στην επιβίωσή τους και δεν μπορούν να συμμετέχουν σε προβληματισμούς για το νόημα της ιστορίας ενώ προειδοποιεί και για αυτό που αποκαλεί «μαύρη τρύπα της εξουσίας», δηλαδή για την παραπληροφόρηση ως παραπλανητικό εργαλείο άσκησης της εξουσίας που η τεχνητή νοημοσύνη δύναται να καταστήσει ακόμη πιο αποτελεσματικό. Και όντας ένας δεινός μελετητής της στρατιωτικής ιστορίας αναδεικνύει, φυσικά, τον τρόπο με τον οποίο οι πόλεμοι, σε όλες τις μορφές τους, διαμόρφωσαν την ανθρωπότητα ανά τους αιώνες.

Ομως εστιάζοντας την προσοχή του στην επικαιρότητα και τη ρωσική απειλή κατά της Ουκρανίας απαντάει θετικά στο ερώτημα πάνω στο οποίο βασίζεται άρθρο του που δημοσιεύτηκε στον Economist: «Στον πυρήνα της ουκρανικής κρίσης τίθεται ένα θεμελιώδες ερώτημα όσον αφορά τη φύση της ιστορίας και τη φύση της ανθρωπότητας: είναι δυνατή η αλλαγή; Μπορούν οι άνθρωποι να αλλάξουν τον τρόπο που συμπεριφέρονται, ή η ιστορία επαναλαμβάνεται αενάως με τους ανθρώπους να είναι ισόβια καταδικασμένοι να επαναλαμβάνουν τραγωδίες του παρελθόντος δίχως να αλλάζουν τίποτα πέρα από το ντεκόρ;», διερωτάται ο Χαράρι. Ο ίδιος θεωρεί πως η αλλαγή είναι δυνατή.

Γιατί «οι περισσότερες κυβερνήσεις έπαψαν να βλέπουν τους επιθετικούς πολέμους ως αποδεκτό εργαλείο για την προώθηση των συμφερόντων τους και τα περισσότερα έθνη έπαψαν να φαντασιώνονται την κατάκτηση και την προσάρτηση των γειτόνων τους». Γιατί «από το 1945 έχει καταστεί σχετικά σπάνιο να επανασχεδιάζονται τα διεθνή σύνορα έπειτα από ξένη εισβολή και ούτε μία διεθνώς αναγνωρισμένη χώρα δεν έχει σβηστεί εντελώς από τον χάρτη ως αποτέλεσμα εξωτερικής κατάκτησης».

Πρόκειται για γεγονότα τα οποία, παρότι είναι πρόσφατα, θέτουν εν αμφιβόλω αντίθετες απόψεις χιλιετιών, όπως εκείνη σύμφωνα με την οποία ο κόσμος είναι μία ζούγκλα, για παράδειγμα, όπου «οι ισχυροί κυνηγούν τους αδύναμους και το μοναδικό που αποτρέπει μία χώρα από το να κατασπαράξει μία άλλη είναι η στρατιωτική ισχύς».

Για πολλές ελίτ της ανθρωπότητας ανά την ιστορία – από τους Ούνους οπλαρχηγούς έως τους Βίκινγκ ευγενείς και τους Ρωμαίους πατρικίους – ο πόλεμος ήταν κάτι το θετικό ενώ πολλοί ηγέτες, από τον Σαργώνα τον Μέγα έως τον Μπενίτο Μουσολίνι, επιδίωξαν να κερδίσουν την αθανασία «μέσω της κατάκτησης (και δηνιουργοί όπως ο Ομηρος και ο Σαίξπηρ εξυπηρέτησαν με χαρά παρόμοιες φαντασιώσεις)», γράφει ο Χαράρι.

Αλλά υπενθυμίζει πως υπάρχει και μία άλλη σχολή σκέψης που υποστηρίζει ότι ο αποκαλούμενος νόμος της ζούγκλας δεν είναι ένας εκ των φυσικών νόμων, είναι ένας ανθρώπινος νόμος και ως τέτοιος μπορεί να αλλαχθεί: «σε αντίθεση με δημοφιλείς παρανοήσεις, τα πρώτα ξεκάθαρα στοιχεία για οργανωμένο πόλεμο εμφανίζονται στα αρχαιολογικά αρχεία μόλις πριν από 13.000 χρόνια. Ακόμη και μετά από αυτήν την ημερομηνία υπήρξαν πολλές περίοδοι χωρίς αρχαιολογικά στοιχεία για πόλεμο. Σε αντίθεση με τη βαρύτητα, ο πόλεμος δεν είναι θεμελιώδης δύναμη της φύσης. Η ένταση και η ύπαρξή του εξαρτώνται από υποκείμενους τεχνολογικούς, οικονομικούς και πολιτιστικούς παράγοντες. Καθώς αυτοί οι παράγοντες αλλάζουν, αλλάζει και ο πόλεμος», εξηγεί.

Πλέον επικρατεί η ειρήνη γιατί μπορεί κάποτε οι άνθρωποι να πολεμούσαν για το σιτάρι ή για το πετρέλαιο, σήμερα όμως «η κύρια πηγή πλούτου είναι η γνώση» η οποία δεν κατακτάται με τα όπλα. Οπότε η ανθρωπότητα αλλάζει, εξελίσσεται, καταλήγοντας από τον Ατίλα και τον Αλάριχο στην Ανγκελα Μέρκελ αλλά και στον Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος παρότι δεν ταυτίζεται άμεσα με τον πασιφισμό, κέρδισε την εξουσία, ονειρευόμενος «εσωτερικές μεταρρυθμίσεις παρά εξωτερικές κατακτήσεις». Και στη σφαίρα της τέχνης και της διανόησης «τα περισσότερα από τα κορυφαία μυαλά, από τον Πάμπλο Πικάσο έως τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ, είναι περισσότερο γνωστά για την απεικόνιση της παράλογης φρίκης του πολέμου παρά για την εξύμνηση των αρχιτεκτόνων του».

Η ειρήνη κατέστη σταθερή, καθώς δεν αποτελεί πλέον την «προσωρινή απουσία πολέμου» αλλά την «απιθανότητα του πολέμου», αφού για πολλές χώρες το ενδεχόμενο να κατακτηθούν από γείτονές τους «έχει καταστεί σχεδόν αδιανόητο». Ζώντας στη Μέση Ανατολή ο Χαράρι γνωρίζει πολύ καλά και το επισημαίνει στο κείμενό του ότι «υπάρχουν εξαιρέσεις σε αυτές τις τάσεις. Αλλά το να αναγνωρίζονται αυτές οι τάσεις είναι τουλάχιστον τόσο σημαντικό όσο είναι το να μπορούμε να αναδεικνύουμε τις εξαιρέσεις».

Αυτή η «νέα ειρήνη» δεν είναι ούτε μια «στατιστική σύμπτωση» ούτε μία «χίπικη φαντασίωση» αλλά γεγονός που αντικατοπτρίζεται καταρχάς στους κρατικούς προϋπολογισμούς, με πάμπολλες κυβερνήσεις ανά τον κόσμο να ξοδεύουν κατά τις τελευταίες δεκαετίες περισσότερα για την εκπαίδευση, την πρόνοια και την υγεία παρά για τις ένοπλες δυνάμεις.

Φυσικά η εδραίωση και η ενίσχυση της ειρήνης ανά τον κόσμο δεν σημαίνει ότι έχει εκλείψει ο κίνδυνος πολέμου. Η απειλή που σχετίζεται με την ανεξέλεγκτη (ή την υπό λάθος έλεγχο) τεχνολογία είναι τεράστια ενώ «η διάδοση των κυβερνο-όπλων, οι ελεγχόμενες από συστήματα τεχνητής νοημοσύνης οικονομίες και οι εκ νέου μιλιταριστικές κουλτούρες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια νέα εποχή πολέμου, χειρότερη από οτιδήποτε έχουμε δει στο παρελθόν. Για να απολαμβάνουμε την ειρήνη, πρέπει σχεδόν όλοι να κάνουν σωστές επιλογές. Αντιθέτως μια λάθος επιλογή από μία μόνο πλευρά μπορεί να οδηγήσει σε πόλεμο». Για αυτόν τον λόγο η Ουκρανία έχει τεράστια σημασία και η ρωσική απειλή «θα έπρεπε να ανησυχεί τον καθένα στη Γη». Γιατί θα μπορούσε να επαναφέρει την ανθρωπότητα στη ζούγκλα.

Εάν καταστεί εκ νέου «φυσιολογικό» το να επιβάλλονται οι ισχυρές χώρες στους αδύναμους γείτονές τους, αναπόφευκτα θα αλλάξει και ο τρόπος που αισθάνονται και συμπεριφέρονται οι άνθρωποι ενώ οι κυβερνήσεις θα αναγκαστούν να αρχίσουν να ξοδεύουν περισσότερα όχι για δασκάλους και γιατρούς αλλά για όπλα. Μια επιστροφή στη ζούγκλα θα σημάνει και το τέλος της διεθνούς συνεργασίας με στόχο την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και τον έλεγχο προηγμένων και δυνητικά επικίνδυνων τεχνολογιών όπως η τεχνητή νοημοσύνη και η γενετική μηχανική. Συγχρόνως όλοι θα καταλήξουν να σκέφτονται πώς μπορούν να είναι είτε θύτες είτε θύματα και οι περισσότεροι οι ηγέτες θα τάσσονται υπέρ της πρώτης επιλογής.

Για αυτό όποιος καταστεί υπεύθυνος για τη διακοπή αυτής της μακράς πορείας της ειρήνης, «θα μείνει στην ιστορία ως ο άνθρωπος που κατέστρεψε το μεγαλύτερο επίτευγμά μας», ως αυτός που «ακριβώς όταν νομίζαμε ότι είχαμε βγει από τη ζούγκλα, μας τράβηξε ξανά μέσα».

Ο Χαράρι δεν γνωρίζει ποιες θα είναι οι εξελίξεις στην Ουκρανία, αλλά ως ιστορικός δηλώνει πως «πιστεύω όντως στην πιθανότητα αλλαγής. Δεν νομίζω ότι αυτό είναι αφέλεια – είναι ρεαλισμός. Η μόνη σταθερά της ανθρώπινης ιστορίας είναι η αλλαγή» και το γεγονός αυτό το αποδεικνύουν περίτρανα οι Ουκρανοί, οι οποίοι   παρότι επί γενιές ολόκληρες δεν γνώρισαν σχεδόν τίποτα άλλο πέρα από «τυραννία και βία» – από την τσαρική αυταρχικότητα έως τον Στάλιν και την κομμουνιστική δικτατορία – βρήκαν τη δύναμη μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ να αλλάξουν τη μοίρα τους, στρεφόμενοι προς τη δημοκρατία.

«Παρά την ιστορία, παρά την εξουθενωτική φτώχεια και παρά τα φαινομενικά ανυπέρβλητα εμπόδια, οι Ουκρανοί εγκαθίδρυσαν μια δημοκρατία. Στην Ουκρανία, σε αντίθεση με τη Ρωσία και τη Λευκορωσία, οι υποψήφιοι της αντιπολίτευσης αντικατέστησαν επανειλημμένα τους κυβερνώντες. Οταν ήρθαν αντιμέτωποι με την απειλή της απολυταρχίας το 2004 και το 2013, οι Ουκρανοί εξεγέρθηκαν δύο φορές για να υπερασπιστούν την ελευθερία τους. Η δημοκρατία τους είναι κάτι νέο. Το ίδιο και η “νέα ειρήνη”. Αμφότερες είναι εύθραυστες και μπορεί να μην διαρκέσουν πολύ. Αλλά και οι δύο είναι πιθανές και ενδέχεται να ριζώσουν. Καθετί παλιό ήταν κάποτε καινούργιο. Ολα εξαρτώνται από τις ανθρώπινες επιλογές», καταλήγει ο Χαράρι.