Γουρία, Κατσουλιάνικα και Κουσουνάρι

Γουρία

Με την ονομασία αυτή είναι γνωστός μικρός οικισμός στην περιοχή των Λογοθετιανίκων, ο οποίος στις παλαιότερες, αλλά και τις πιο σύγχρονες πηγές, αναφέρεται ως Κουσουνάρι, ονομασία με την οποία θα εξετασθεί στην παρούσα έρευνα. Στις Ενετικές απογραφές, αλλά και στην οθωμανική απογραφή του 1715, η ενορία Γουρία άλλοτε περιλαμβάνει το ναό του Αγ. Δημητρίου στην ομώνυμη περιοχή και άλλοτε του Αγ. Νικολάου στο Κουσουνάρι. Στην ίδια περιοχή αναφέρεται και η ενορία της Αγ. Τριάδος στα Κατσουλιάνικα[1]. Η ενορία του Αγ. Δημητρίου εμφανίζεται και στην οθωμανική απογραφή (1715) με την ονομασία Μαυριγιάννικα[2], από το παρωνύμιο Μαυρίγιαννης, κλάδου της οικογενείας Λογοθέτη. Στην ίδια απογραφή αναφέρεται ενορία Gurya (Γουρία)[3], η οποία ταυτίζεται με αυτήν του Αγίου Νικολάου στο Κουσουνάρι. Το ίδιο συμβαίνει και σε μία ενετική απογραφή (1788) όπου η ενορία Γουρία ταυτίζεται με την ενορία στο Κουσουνάρι αναφερόμενη και με τις δύο ονομασίες[4]!

 

Οι τρεις γειτονικές ενορίες ουσιαστικά συναποτελούν τους οικισμούς Κουσουνάρι και Κατσουλιάνικα, ο πρώτος από τους οποίους αναφέρεται και στον Καστροφύλακα. Ενδιαφέρον έχει να διερευνηθεί ποίες οικογένειες κατοικούν στις ενορίες και τους οικισμούς των απογραφών, καθώς αυτό παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον στη συγκεκριμένη περίπτωση. Έτσι, μπορούμε να δούμε ότι στην ενορία Αγίας Τριάδος στα Κατσουλιάνικα[5] εντοπίζεται αρχικά οικογένεια Κατσούλη (κλάδος των Λογοθέτη) και αργότερα Κουκούλη και Σούγιαννη (πιθανόν κλάδοι του Λογοθέτη και αυτοί). Στην ενορία Αγίου Νικολάου στο Κουσουνάρι[6] έχουμε τις οικογένειες Κοντού και Πρινέα, ενώ στην ενορία Αγίου Δημητρίου Γουρία[7] αναφέρονται Ανδρόνικοι αρχικά και Σουρή (κλάδος της οικογενείας Λογοθέτη) αργότερα. Από το επώνυμο Πρινέας έλαβε την ονομασία της η μικρή συνοικία Πρινιάδικα στα Λογοθετιάνικα, που είναι διαφορετική από τα Πρινιάδικα, τα οποία είναι συνοικία των Μητάτων.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η διερεύνηση της ονομασίας Γουρία, καθώς σε άλλες περιπτώσεις αναφέρεται με θηλυκό άρθρο και σε άλλες με ουδέτερο. Η ετυμολογία της λέξης είναι άγνωστη, επειδή όμως δεν αναφέρεται πουθενά λέξη, έστω και ιδιωματική, με θηλυκό ή ουδέτερο άρθρο, υποθέτουμε ότι είναι πιθανόν να έχει σχέση με το δημοφιλή στο Βυζάντιο στρατιωτικό Άγιο Γουρία, οπότε, στην περίπτωση αυτή, το άρθρο θα έπρεπε να είναι αρσενικό. Είναι αλήθεια ότι δεν υπάρχει ναός αφιερωμένος στον άγιο αυτόν στα Κύθηρα, υπάρχει όμως μία απεικόνισή του σε έναν από τους σημαντικότερους ναούς του νησιού, τον Άγιο Ανδρέα στο Λειβάδι[8], οπότε έχουμε αναφορά στο νησί, ίσως δε σε παλαιότερη εποχή να υπήρχε ναός στην περιοχή από την οποία αυτή να έλαβε την ονομασία της. Οι κάτοικοι της περιοχής συνδέουν την ονομασία της με την ονομασία παλαιάς βρύσης στη θέση αυτήν, όπως γίνεται και με το γειτονικό Κουσουνάρι, δεν φαίνεται, όμως, να έχει ετυμολογική σχέση καμία από τις δύο ονομασίες με οποιαδήποτε έννοια ή διατύπωση της λέξης «βρύση». Στα νεότερα χρόνια, πάντως, το Γουρία έπαυσε να αναφέρεται και χρησιμοποιούνται τα ονόματα Κατσουλιάνικα και Κουσουνάρι, ανάλογα με τον οικισμό στον οποίο αναφέρονται.

Κατσουλιάνικα

Με την ονομασία αυτή είναι γνωστοί δύο οικισμοί στα Κύθηρα, οι οποίοι έλαβαν το όνομά τους από το παρωνύμιο Κατσούλης, το οποίο έφεραν οικογένειες Κασιμάτη και Λογοθέτη αντίστοιχα, κατά τη διαδικασία, την οποία έχουμε περιγράψει στην Εισαγωγή. Είναι, επομένως, και οι δύο αυτοί οικισμοί νέοι στην κυθηραϊκή ιστορία, αφού εμφανίζονται στα τέλη του 17ου-αρχές 18ου αι.

Ο πρώτος οικισμός είναι στο Α τμήμα του σημερινού οικισμού Κάτω Λειβάδι και είχε εγκατασταθεί εκεί οικογένεια από κλάδο των Κασιμάτη, την οποία ανιχνεύουμε αρχικά με το παρωνύμιο Σπίρης. Ένας κλάδος της οικογενείας αυτής, γνωστός ήδη από τον 16ο αι., φέρει το πρν Κατσούλης[9], από το οποίο παίρνει το όνομα αργότερα και ο οικισμός. Οι Κασιμάτη-Κατσούλη υπάγονται στην ενορία της Παναγίας Παλιοπυργιώτισσας (σημερινή Παναγία η Κερά), ναός αρκετά παλαιός και ένας από αυτούς που διέθεταν στην οροφή μικρό πυργίσκο-παρατηρητήριο, χρησιμοποιούμενο για επίβλεψη των παραλίων και προς αποφυγή των πειρατικών προσβολών από τον οποίο έλαβε και την ονομασία Παλιοπυργιώτισσα. Πρώτη φορά η ενορία με την ονομασία Κατσουλιάνικα εμφανίζεται στην οθωμανική απογραφή του 1715[10], είναι δε η ίδια με την ενορία Μαγιεριάνικα από το επώνυμο Μάγειρος, οικογένεια η οποία κατοικεί στην περιοχή αυτή πολύ παλαιότερα. Η οικογένεια Μάγειρου χάνεται αργότερα από την περιοχή και συνεχίζει να ανιχνεύεται έκτοτε στον οικισμό του Δρυμώνα. Ο οικισμός Κατσουλιάνικα υπάρχει ακόμη με την ίδια ονομασία και εξακολουθούν να κατοικούν σε αυτόν απόγονοι των Κασιμάτη-Κατσούλη, οι οποίοι έλαβαν στην πορεία του χρόνου άλλα παρωνύμια, λόγω των πολλών συνωνυμιών.

Ο δεύτερος οικισμός με την ονομασία Κατσουλιάνικα βρίσκεται στη Β πλευρά των Λογοθετιανίκων και σε απόσταση λίγων μέτρων από τον παλαιότατο οικισμό Κουσουνάρι. Τα Κατσουλιάνικα της περιοχής αυτής έλαβαν την ονομασία τους από το παρωνύμιο Κατσούλης, κλάδου της μεγάλης και παλαιάς βυζαντινής οικογενείας Λογοθέτη. Η ονομασία εμφανίζεται αρχικά στα μέσα του 18ου αι και συγκεκριμένα στην ενετική απογραφή του 1760[11].

Προηγουμένως έχει ενδιαφέρον για την παρακολούθηση των μεταβολών στον ανθροπωνυμικό χάρτη της περιοχής ότι ο οικισμός ονομάζεται Μαυριγιάνικα[12] από το παρωνύμιο Μαυρίγιαννης, κλάδου της ίδιας οικογενείας Λογοθέτη. Οι διαδοχικές εμφανίσεις παρωνυμίων στην περιοχή οφείλονται στις πολλές συνωνυμίες. Μετά το παρωνύμιο Μαυρίγιαννης εμφανίζεται το Κατσούλης, το οποίο δίνει το όνομα στον οικισμό, που επικρατεί τελικά, ενώ είναι αξιοσημείωτο ότι εμφανίζεται λίγο αργότερα και το παρωνύμιο Σούγιαννης δίπλα στο Κατσούλης[13]. Ο οικισμός Κατσουλιάνικα πάντως διακρίνεται από τις όμορες και σχεδόν ενωμένες με αυτόν ενορίες Γουρίας και Κουσουναριού, από το ναό της Αγίας Τριάδας[14] και διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά των ανάλογων συμπαγών οικισμών του βορείου τμήματος του νησιού[15]. Οι άλλες δύο είχαν τους ναούς του Αγίου Δημητρίου και Αγίου Νικολάου, αντίστοιχα. Επειδή, όπως φαίνεται, δεν υπήρχε πάντα εφημέριος σε κάθε ενορία υπάρχουν αναφορές για ληξιαρχικές πράξεις κατοίκων της μίας ενορίας στην άλλη. Μετά το επώνυμο Κατσούλης εμφανίζεται στην περιοχή το Κουκούλης, το οποίο κατά μία άποψη προέρχεται από τους πρόσφυγες των Ορλωφικών από τη γειτονική Πελοπόννησο, ενώ, σύμφωνα με νεότερα στοιχεία, δεν αποκλείεται να είναι και αυτό παρωνύμιο του συνηθισμένου οικογενειακού Λογοθέτης.

Σημείωση: Για τον οικισμό Κατσουλιάνικα στο Λειβάδι έχει γίνει εκτενής αναφορά στο άρθρο-ομιλία για το Κάτω Λειβάδι και τους οικισμούς του (βλ. σχετικά)

Κουσουνάρι

Παλαιός οικισμός στο Β τμήμα του νησιού μετά τα Λογοθετιάνικα και λίγο πριν από τον Ποταμό με τον οποίο χωρίζεται από τη ρεματιά που διασχίζει την περιοχή και καταλήγει δυτικά. Ο οικισμός αναφέρεται στην απογραφή του Καστροφύλακα (1583) και η διατήρηση της ονομασίας του μέχρι την εποχή που οι μετονομασίες σάρωσαν τον τοπωνυμικό χάρτη του νησιού στα τέλη του 17ου-αρχές 18ου αι., δείχνει ότι η ονομασία αυτή είναι παλαιότερη. Δυστυχώς, εκτός από τον Καστροφύλακα και τις μεταγενέστερες απογραφές του 18ου αι., ο οικισμός απουσιάζει από τις πηγές και καμία πληροφορία δεν είναι γνωστή γι’ αυτόν. Στις γνωστές Ενετικές απογραφές αναφέρεται συνήθως ως ενορία με το ναό του Αγίου Νικολάου, στο τέλος δε του αιώνα αναφέρεται το Κουσουνάρι μαζί με την ενορία Γουρία, που είναι σε μικρή απόσταση από αυτό, αλλά και με τις δύο ονομασίες (βλ. λ. Γουρία). Φαίνεται ότι δεν αναπτύχθηκε πολύ και έμεινε πάντα στη σκιά του κυρίαρχου οικισμού της περιοχής, τα Λογοθετιάνικα, μαζί με τους πλησιέστατους οικισμούς Γουρία και Κατσουλιάνικα.

Όσον αφορά την ονομασία του κι εδώ δεν υπάρχει ισχυρό φως. Η άποψη ότι η ονομασία προέρχεται από υπάρχουσα εκεί βρύση έχει βάση μόνο με το συσχετισμό με την έννοια κουτσουνάρα-κουτσουνάρι, καθώς δεν υπάρχει γνωστή λέξη κουσουνάρι ή παρεμφερής που να σημαίνει βρύση, ούτε καν κάποιος κυθηραϊκός ιδιωματισμός με παρόμοια σημασία. Άλλη πιθανότητα είναι να προέρχεται η ονομασία από τη γνωστή ιδιωματική κυθηραϊκή λέξη κουσούνι, η οποία σημαίνει το χαμηλό πέτρινο κάθισμα ή το χαμηλό κάθισμα από κορμό δέντρου[16]. Η λέξη αυτή με την παραπάνω έννοια είναι σε χρήση ακόμη στο νησί και το κουσουνάρι θα μπορούσε να είναι ένας υποκορισμός της. Στην Κρήτη εξάλλου αναφέρεται οικισμός Κουτσουνάρι, είναι δε συνηθισμένο να έχουμε κοινές ονομασίες στα δύο νησιά, ενώ και η λέξη Κουτσουνάρι είναι εύκολο να γίνει Κουσουνάρι. Το κουτσουνάρι, τώρα, σίγουρα έχει σχέση με τη λέξη κουτσουνάρα, που σημαίνει την υδρορρόη ή το λούκι ροής των υδάτων στα κτήρια[17]. Με αυτή την έννοια είναι δυνατή και η συσχέτιση της λ. κουσουνάρι με τη βρύση, η οποία έχει υδρορρόη ή κου(τ)σουνάρα[18], όπως προαναφέραμε.

Στην περιοχή φέρονται αρχικά να κατοικούν οικογένειες με το επώνυμο Κοντός και αργότερα Ανδρόνικος, ενώ σήμερα παραμένει ένας γραφικός οικισμός με λίγες οικίες από τις εποχές που είχε περισσότερο πληθυσμό. Και ο οικισμός αυτός επλήγη από τα μεταναστευτικά ρεύματα του παρελθόντος, με αποτέλεσμα πολλοί απόγονοι των παλαιών κατοίκων της να βρίσκονται σήμερα στην κυθηραϊκή διασπορά στο εξωτερικό.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία. 

[1] Τα ενοριακά βιβλία των ενοριών αυτών έχουν δημοσιευθεί στο βιβλίο Τα ληξιαρχικά βιβλία του Αγίου Δημητρίου στη Γουρία Κατσουλιάνικα Ποταμού Κυθήρων, με επιμέλεια Τηλέμαχου Κόμπη, Αθήναι, 2009
[2] Ευ. Μπαλτά, Η οθωμανική…, σ. 234.
[3] Ό.π., σ. 159.
[4] Απογραφές…, τόμ. Β΄, σ. 572.
[5] Απογραφές…, τόμ. Α΄, σ. 463 και τόμ. Β΄, σ. 575.
[6] Απογραφές…, τόμ. Β΄, σ. 572.
[7] Απογραφές… τόμ. Α΄, σ. 477 και τόμ. Β΄, σ. 572.
[8] Ιω. Μπίθα, «Τα Βυζαντινά Κύθηρα μέσα από τις μαρτυρίες των εκκλησιών και των τοιχογραφιών», ανάτυπο από τα Πρακτικά του ΣΤ΄ Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου, Ζάκυνθος, 23-27 Σεπτεμβρίου 1997, τόμ. 4, Αθήνα 2004, σ. 574.
[9] Ελ. Χάρου-Κορωναίου – Εμμ. Δρακάκης, Δημήτριος Φάναρης νοτάριος…, σ. 70.
[10] Ευ. Μπαλτά, Η οθωμανική…, σ. 184
[11] Απογραφές…, τόμ. Α΄, σ. 463
[12] Ευ. Μπαλτά, Η οθωμανική…, σ. 234 (για τα Μαγεριάνικα σ. 71).
[13] Βλ. Βασίλειος Κατσούλης-Σουγιάννις, 18/1/1876 εις Ληξιαρχικά βιβλία Αγ. Άννης Χώρας. Ανδρ. Μαζαράκης, Η Αδελφότητα…, σ. 204. Στη συγκεκριμένη εγγραφή δεν είναι βέβαιο αν το Κατσούλης αποτελεί τοπικό προσδιορισμό ή το αρχικό επώνυμο. Πιθανολογείται το δεύτερο λόγω παρομοίων αναφορών σε άλλες περιπτώσεις, χωρίς όμως να είναι απόλυτα εξακριβωμένο αυτό.
[14] Για τα ληξιαρχικά της περιοχής βλ. αναλυτική καταγραφή εις Τα ληξιαρχικά βιβλία του Αγίου Δημητρίου στη Γουρία Κατσουλιάνικα, Ποταμού Κυθήρων, επιμ. Τηλ. Κόμπη, Αθήναι 2009.
[15] G. Ince – A. Ballantyne, Paliochora …, p. 37.
[16] Κυθηραϊκό λεξικό, σ. 204.
[17] Δ. Δημητράκου, Μέγα Λεξικόν…, τόμ. 5, σ. 4.093.
[18] Για τις έννοιες και την ετυμολογία της λέξης βλ. Ελ. Γιακουμάκη, «Το μικροτοπωνυμικό Κισάμου…», σ. 67, σημ. 24.