H Γαστρονομία, ως μέρος της διαδικασίας του εκπολιτισμού

Η τροφή είναι από ανθρωπολογικής πλευράς η πρώτη των αναγκών. Μετά τη γραφή και την ομιλία, είναι ίσως η πιο χαρακτηριστική διαφοροποίησή μας από τα ζώα. Όλα τα ζώα τρέφονται, ο άνθρωπος μόνο τρώει. Επιπλέον, μάλλον δεν υπάρχει άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα που να έχει, με τόση σταθερότητα και τόση συνέπεια, μονίμως ευχάριστη συνεισφορά στη ζωή του ανθρώπου. Αιτία γι’ αυτό είναι το εγωιστικό μας γονίδιο που προτάσσει τη διαιώνισή μας.

Παρόλη, ωστόσο, την προφανή βιολογική, αλλά και άλλως πως ποικίλη σπουδαιότητά της, είναι να απορεί κανείς  πως, μια κοινωνία, όπως η δική μας, που πατροπαράδοτα τρεφόταν τόσο σωστά, κατάντησε να εξομοιωθεί και να γίνει κι αυτή μια “διατροφική έρημος” μια food desert, όπως αποκαλούνται άλλες προηγμένες χώρες. Δυστυχώς συνηθίσαμε και εμείς να τρώμε “εική και ως έτυχεν”.

Μόνο κατά τις τελευταίες δεκαετίες, και αυτό στις ανεπτυγμένες χώρες, η διατροφή έχει γίνει αντικείμενο σκέψης, των ειδικών βεβαίως, άλλα και όλων ημών των υπολοίπων. Το όψιμο αυτό ενδιαφέρον, έχει ήδη πάρει τη μορφή κινήματος με το όνομα: Fudism.

Προφανώς, έχει διαπιστωθεί ότι η καθολικότητα του αιτήματος για τη συνειδητή επιδίωξη ενός ατομικού τρόπου ζωής, ενός συνολικού διαφοροποιητικού βιοτικού ύφους και ήθους περνάει και μέσα από τη γαστρονομία.

Ένα συλλογικό πολιτιστικό δημιούργημα των λαών, λοιπόν η γαστρονομία, που συναρτάται με τα ήθη, τις συνήθειες, τις μνήμες, την ιστορία και τις προσδοκίες τους.

Περιέχει κωδικοποιημένες τις αντιλήψεις των λαών για τη ζωή, για τη σχέση τους με το περιβάλλον και για τον κόσμο.

Επιπλέον, αυτή αποκαλύπτει τα μυστικά της ευζωίας, τονώνει, όπου το βρει το ταλέντο να χαίρεται κανείς την ιδιωτική του ζωή και επιτρέπει στον καθένα να κινείται με περισσότερη ευχέρεια έξω από τα χωρικά του ύδατα.

Ακόμη, κινούμενη μεταξύ παράδοσης και νεωτερισμού, θα αποτελέσει μέρος της ευρύτατης έννοιας του Καλού Γούστου, με σεβασμό στην αίσθηση του μέτρου και της ισορροπίας, κυρίως αναφορικά με τον τρόπο πρόσληψης της τέχνης και της αισθητικής.

Και όλα αυτά, ενσωματώνοντας μία επικούρεια αντίληψη της ζωής, όπου το σώμα και οι αισθήσεις ανακτούν τα δικαιώματά τους και ανοίγουν το δρόμο για την πραγματοποίηση της ανθρώπινης ευτυχίας, εδώ και τώρα, μέσω ενός ήπιου και έλλογου ευδαιμονισμού, που υμνεί τις χαρές της ζωής.

Αργήσαμε, ωστόσο, να αναφέρουμε την ηδονή που η γαστρονομία χαρίζει στους ανθρώπους. Μια ηδονή, που ίσως να είναι πιο ήπια, άλλα πολύ πιο σύνθετη από άλλες, αφού μέσα σ’ αυτή συνυπάρχουν η ικανοποίηση της φυσικής ανάγκης, η απόλαυση των αισθήσεων, η χαρά της κοινωνικότητας, η άσκηση της ελευθερίας και η προσοικείωση όλων εκείνων των αρχετυπικών δυνάμεων, που έρχονται από τα βάθη των αιώνων για να ιερουργήσουν στη γαστρονομική τελετή.

Επιπροσθέτως, η γαστρονομία είναι ένας από τους παράγοντες της κοινωνικής συνοχής. Διευρύνει το πνεύμα της συντροφικότητας, το οποίο συνδέει καθημερινά τις κοινωνικές τάξεις, συγχωνεύοντάς τες σε ένα ενιαίο σύνολο, τονώνει την ανταλλαγή ιδεών και αμβλύνει τις κοινωνικές ανισότητες.

Μία όχι και τόσο επισημασμένη συνδρομή της γαστρονομίας είναι και ο κομβικός ρόλος της στη θέσμιση της φιλοξενίας. Μαζί με τη στέγη αποτελούν τα δυο πεδία ενάσκησης τού πλέον ιερού και αρχετυπικού ανθρώπινου ιδιώματος: της ανυστερόβουλης, πολλές φορές εκ του υστερήματος, γενναιοδωρίας φιλοξενούντων προς φιλοξενούμενους, με τους οποίους τις περισσότερες φορές, δεν θα ξανασυναντηθούν ποτέ.

Άφησα τελευταίο ένα  απελπιστικά υποτιμημένο ζήτημα: αυτό της γαστρονομικής εθιμοταξίας στην καθημάς εστίαση. Χωρίς την αίσθηση του ωραίου,  ακόμα και ο έρωτας δεν θα ήταν παρά μια εξοργιστική μηχανική ανάγκη, έγραψε ο  Σοπενχάουερ.

Κατεβαίνοντας μερικά σκαλοπάτια στην κλίμακα των ανθρωπίνων αξιών, το ίδιο θα μπορούσε να πει κανείς και για την πείνα. Η γαστρονομία  έχει προσθέσει την παράμετρο της αισθητικής σε μια ανάγκη που όταν την αντικρίζεις στη γύμνια της είναι εξοργιστική. Εξοργιστική όπως η εικόνα ενός λιμασμένου ο οποίος καταβροχθίζει ανενδοίαστα κοψίδια, βαρυγκωμώντας από ευχαρίστηση.

Ένας πεινασμένος άνθρωπος είναι ανίκανος να εκτιμήσει οποιαδήποτε άλλη απόλαυση.  Εξού και τα παλιά λεξικά δεν περιέχουν τη λέξη ευζωία. Είναι κατά τους χρόνους του γαλλικού διαφωτισμού που η γαστρονομία εξευγενίζεται και προάγεται σε επιστήμη. Έκτοτέ η γαστρονομία θα αναζητά την ισορροπία μεταξύ της επάρκειας για επιβίωση και της ηδονής μέσα από τις μικρές χαρές της ζωής.

Ζητήματα όπως η καλότροπη συμβίωση με τους συνανθρώπους μας, η δοξολογία του ευχάριστου, η ευλογία της αυτάρκειας, η αποδοχή του περιττού και άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία για την “αισθητικοποίηση” της καθημερινής ζωής αποτελούν, ήδη, κεντρικά σημεία της τρέχουσας γαστρονομικής προβληματικής. Να προσθέσουμε σ’ αυτά και μια,  διακριτικά, αισθαντική διάθεση εκλεκτικότητας και αριστοκρατικότητας.

Με δυο λόγια: Η γαστρονομία δεν είναι τέχνη, αλλά χρειάζεται τέχνη για να την προσεγγίσεις.

Ο Γιάννης Ευσταθιάδης έχει επισημάνει μια χαριτωμένη αναλογία ανάμεσα στο ταξίδι και την τροφή. Κι αυτό υποδηλώνεται εμφαντικά από τη μεταφορική χρήση των λέξεων, στην περιοχή των συμβολισμών. Έτσι: μια έντονη γεύση σε ταξιδεύει, ένα περίτεχνο πιάτο σε απογειώνει, η χρήση ενός υλικού ανοίγει νέους δρόμους, ενώ το καλό γευστικό αποτέλεσμα σε οδηγεί σε πελάγη ευτυχίας.

Υ.Γ.: Στις 19/07/18 πραγματοποιήθηκε στα  Κύθηρα-Δημοτική Βιβλιοθήκη- η παρουσίαση του βιβλίου μου «Γαστρονομική Νοημοσύνη».

Με αυτή την αφορμή αναρτάται το παρόν συναφές κείμενο.

Επιθυμώ και από αυτή τη θέση να ευχαριστήσω: Το Δήμο Κυθήρων και την εφημερίδα «Κυθηραϊκά», συνδιοργανωτές της εκδήλωσης, για την παντοειδή βοήθειά τους, τους παρουσιαστές-ομιλητές: κ. Κούλα Κασιμάτη, κ. Γ. Π. Κασιμάτη-Δρυμωνιάτη και κ. Γιώργο Κασιμάτη για τις τιμητικές ομιλίες τους και το εκλεκτό ακροατήριο για την προσέλευσή του.

Καλό υπόλοιπο καλοκαιριού σε όλους.

*O κ. Κωστούλας είναι τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού τομέα-gcostoulas@gmail.com