Η αναμέτρηση με την απληστία: Ένα “θεϊκό καψόνι”

Σε παλαιότερο άρθρο μου χαρακτήριζα την ατομική απληστία ακαταμάχητη υποκινησιακή δύναμη για τη δημιουργία κοινωνικού πλούτου. Με βάση και το “private vices, public benefits”/“Το ιδιωτικό κακό στην υπηρεσία του κοινού καλού”.

Ένα ορμέμφυτο τόσο κατακριτέο, στις ιδιωτικές, ατομικές εκφάνσεις του, σύμφωνα με την περιρρέουσα ηθική ρητορική, αλλά και τόσο ευεργετικό, έως πανίσχυρο κίνητρο κάθε δημιουργίας.

Ακόμα και ο Μαρξ, σχολιάζει: Η ιδέα της διαχείρισης της οικονομίας με βάση την ιδιωτική απληστία, έχει δείξει μια εξαιρετική δύναμη να μεταμορφώνει τον κόσμο.

Αποκορύφωμα; Η επικράτηση της Γενικής Θεωρίας του Κέινς, όπου τα αδελφάκια της απληστίας, η αποταμίευση και η επένδυση μετεξελίχθηκαν σε καθήκον και απόλαυση. Επί γης ειρήνη για τους κατέχοντες. “Ο πλούσιος μπορούσε, επιτέλους, να μπει στον παράδεισο, αρκεί να αποταμίευε”, σημειώνει ο μεγάλος οικονομολόγος.

Συγχρόνως, σχολίαζα το ατελέσφορο κάθε προσπάθειας για εξουδετέρωση τής απληστίας, μέσα από την ηθική καταδίκη της.

Εν προκειμένω, ας σκεφθούμε την ποσότητα χρόνου, χρήματος και προσπάθειας που διαχρονικά έχει επενδυθεί στην τυπική ηθική εκπαίδευση και διαπαιδαγώγηση των παιδιών, από την οικογένεια, την κοινωνία, τα εκπαιδευτικά συστήματα και τις εκκλησίες όλου του κόσμου. Φυσικά επί ματαίω.

Προφανώς τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά αν η απληστία δεν είχε τη βιολογική της βάση. Αν δηλαδή ο άνθρωπος δεν ενσωμάτωνε τήν, όπως λένε, “ηθική αναπηρία”, εμφυτευμένη κατά τους βιολόγους στο γενετικό υλικό του. Να βρίσκεται, δηλαδή, συνεχώς αντιμέτωπός της και πάντα να νικιέται απ’ αυτήν.

Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε έχουμε να κάνουμε με ένα “θεϊκό καψόνι” εις βάρος του ανθρώπου: Τι νόημα έχουν οι άκαμπτοι ηθικοί κώδικες, που εξόρισαν την απληστία στην κόλαση των θανάσιμων αμαρτημάτων, όταν είναι αδύνατον να της αντισταθούμε; Να αντιπαρατεθούμε στα δυο εξουθενωτικά χαρακτηριστικά της: “να παίρνει με χαρά και να δίνει με λύπη”.

Είναι σαν τις ανακαλύψεις που, κατά κανόνα και κατά κόρον, χρησιμοποιεί ο άνθρωπος, δυστυχώς σχεδόν πάντα, εναντίον του εαυτού του. Σα να του επετράπη η ανακάλυψή τους μόνο υπ’ αυτόν τον όρο.

Απλοϊκό παράδειγμα: Όλες οι φυσικές, βιολογικές, αισθητικές και αισθησιακές επιθυμίες, που ζωτικά μάς ελκύουν και μας προσφέρονται, σε όλο και μεγαλύτερη διαθεσιμότητα και επάρκεια, να δέχονται στο επίπεδο της ηθικής, κυρίως, αλλά και της ιατρικής μια έντονη αμφισβήτηση, έως και εχθρότητα, μέσω αποκλεισμών και απαγορεύσεων, παρόμοιων με αυτές των πινακίδων που μας απαγορεύουν να πατάμε και να χαιρόμαστε ένα λαχταριστό γρασίδι.

Eτσι, δηλαδή, που “πολύ συχνά, πρόξενος οδύνης δεν είναι η παράβαση του ηθικού νόμου, αλλά η συμμόρφωση προς αυτόν”. “Συγγνωστόν γαρ, ου τιμωρητόν, η ασθένεια”, καταλήγει, μεγάθυμος και ο Μάξιμος Ομολογητής, που σίγουρα κάτι ήξερε από όλα αυτά.

Λίγα λόγια ακόμα, που ίσως εξηγούν τη ρητορική καταδίκη της απληστίας. Μια άποψη, συγκεκριμένα: Η ηθική καταδίκη δεν αφορά την απληστία ως υπόθεση συλλογική, στην υπηρεσία δηλαδή της αύξησης του κοινωνικού πλούτου. Μέχρις εδώ δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα και κάθε συνεισφορά είναι έως και επιβεβλημένη. Η επωφέλεια, έως και εκμετάλλευση, της γενετικής αναπηρίας του ανθρώπου που είπαμε παραπάνω, για κάθε προσπάθεια δημιουργίας συλλογικού πλούτου, υπήρξε τόσο παλιά, όσο και ευπρόσδεκτη.

Εκείνη που πρέπει να χαλιναγωγηθεί- και που συστημικά και συστηματικά ανηθικοποιείται και καταγγέλλεται- είναι η απληστία κατά τη διανομή του παραγόμενου πλούτου. Όλη η ρητορική καταδίκη της απληστίας αναφέρεται ακριβώς σ’ αυτή τη φάση του κύκλου και έχει στόχο την ενοχοποίηση της διεκδίκησης μεριδίου της πίτας…από όλους.

Είναι δηλαδή σαν να λέμε: Ναι, στην απληστία που αυξάνει την πίτα. Όχι όμως στην απληστία της διανομής της. Δεν είναι τυχαίο ότι, ο λόγος που η απληστία θεωρείται μητέρα των αμαρτημάτων είναι ότι αυτή είναι το πιο   “κοινωνικό” και άρα το πιο “πολιτικό” από τα αμαρτήματα.

Να κλείσουμε με κάποια ιλαρότητα που υποβάλλει το παρακάτω πολιτικό ανέκδοτο. Αναφέρεται στον Λ. Τζόνσον, πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ, αλλά θα μπορούσε να ισχύει για όλους μας:

Λέγεται, λοιπόν, ότι ο πρόεδρος, μόλις διαπίστωσε ότι η κλιμακούμενη εκμαυλιστική αποφασιστικότητα ενός συνομιλητή του -λομπίστα, εκπροσώπου υπόπτων συμφερόντων- ήταν ικανή για όλα, τον απέπεμψε λέγοντάς του: “εξαφανίσου αμέσως και να μη σε ξαναβρώ στο δρόμο μου. Έγινες πολύ επικίνδυνος. Έχεις πλησιάσει πολύ τα όρια των προσωπικών μου ηθικών αντιστάσεων…”

*O κ. Κωστούλας είναι τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου  χρηματοπιστωτικού τομέα gcostoulas@gmail.com