Η αρπαγή της Αφροδίτης της Μήλου: Από το χωράφι στο Λούβρο

Λίγα χρόνια μετά την κλοπή των Μαρμάρων του Παρθενώνα από τον λόρδο Έλγιν και ένα χρόνο πριν το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821 ένας ακόμα αρχαιολογικός θησαυρός, ένα άγαλμα- αριστούργημα, η Αφροδίτη της Μήλου, που βρέθηκε το 1820 στο όμορφο κυκλαδονήσι, μετά από πολλές περιπέτειες κατέληξε στο μουσείο του Λούβρου. Τα γεγονότα που ακολούθησαν την ανακάλυψη του αγάλματος και η πραγματική μάχη που δόθηκε για το ποιος θα καταφέρει τελικά να το πάρει είναι απίστευτα. Στο βιβλίο του Κυριάκου Σιμόπουλου ”ΞΕΝΟΙ ΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, 1810- 1821”, (ΤΟΜΟΣ Γ2) υπάρχουν συγκλονιστικές λεπτομέρειες και αφηγήσεις των πρωταγωνιστών της όλης ιστορίας, οι οποίες είναι συχνά αντικρουόμενες. Θα τις αναφέρουμε εδώ ελπίζοντας ότι οι αναγνώστες μας θα βρουν ενδιαφέροντα και διαφωτιστικά στοιχεία.

Πώς ανακαλύφθηκε η Αφροδίτη της Μήλου

Το 1814 είχε αποκαλυφθεί το αρχαίο θέατρο της Μήλου. Σ’ αυτή την περιοχή στα δεξιά της κοιλάδας που οδηγεί στη θάλασσα και όχι μακριά από τις περίφημες κατακόμβες του νησιού, κοντά στην περιοχή που ονομάζεται σήμερα Κλήμα, τον Φεβρουάριο του 1820 ο Μηλιός χωρικός Θεόδωρος Κεντρωτάς ή Μποτόνης σκάβοντας στο χωράφι του για να ξεχώσει οικοδομήσιμες πέτρες βρέθηκε μπροστά σ’ ένα υπόγειο κοίλωμα χωρισμένο σε τρεις στοές. Στη μεσαία την ψηλότερη είδε όρθιο το άγαλμα ”ου (του οποίου) η μεν αριστερά χειρ απέκρυπτε τους μαστούς η δε δεξιά εκράτει μήλον”. Ο Κεντρωτάς χώρισε τα δύο τμήματα του γλυπτού που ενώνονταν στο υπογάστριο με σιδερένια ράβδο και ”επιθέσας αυτά εφ’ εκατέρωθεν των δύο ημιόνων του τα μετέφερε εις τον αχυρώνα του”.

Έπειτα ειδοποίησε τον δημογέροντα Ιάκωβο Ταταράκη, ο οποίος συνεννοήθηκε με τον παπά- Βεργή και ακολουθώντας τις εντολές που είχε δώσει ένα χρόνο πριν ο δραγουμάνος του Στόλου Νικόλαος Μουρούζης που είχε επισκεφθεί τη Μήλο το 1819 ,αποφασίστηκε να στείλει το άγαλμα στην Κωνσταντινούπολη. Όμως ο Γάλλος υποπρόξενος Brest (1789- 1862), ο οποίος να σημειώσουμε ότι είχε γεννηθεί στην Κίμωλο, όπου είχαν εγκατασταθεί οι πρόγονοι του πριν δύο αιώνες, πληροφορήθηκε για την ανεύρεση του αγάλματος και ενημέρωσε τους ανωτέρους του. Λίγες μέρες αργότερα ένα γαλαξιδιώτικο καράβι άραξε στο λιμάνι της Μήλου και το άγαλμα φορτώθηκε σ’ αυτό. ”Το άγαλμα μετεφέρθη εις τον λιμένα και επεβιβάσθη σώον εκτός μικρών τινών βλαβών κατά τας πτυχάς του ενδύματος”.

Τα στοιχεία που παραθέσαμε μέχρι τώρα προέρχονται από αφήγηση του Δημήτρη Κεντρωτά, γιου του αγρότη που ανακάλυψε το άγαλμα, στον Αριστείδη Ταταράκη, φοιτητή της φιλολογίας το 1867. Ο Δ. Κεντρωτάς το 1820 ήταν 18 ετών. Ο Αριστείδης Ταταράκης δημοσίευσε όσα του είπε ο Κεντρωτάς στην ”Αφροδίτη Μηλία”, περιοδικό ”Νέα Επτάλοφος”, Κων/πολη 1867. Η ιστορία όμως της Αφροδίτης δεν τελειώνει εδώ. Οι απόψεις για το τι ακριβώς συνέβηκε στη συνέχεια είναι αντικρουόμενες. Ο Δ. Κεντρωτάς αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων είπε στον Ταταράκη ότι, ενώ το πλοίο ήταν έτοιμο να αναχωρήσει ,όταν έφτασε στο λιμάνι της Μήλου γαλλικό πλοίο με τον πρεσβευτή της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος είχε ενημερωθεί για την ανακάλυψη της Αφροδίτης και έναν υπάλληλο της γαλλικής πρεσβείας, ο οποίος συνεννοήθηκε με τον Brest να αρπάξουν το άγαλμα από το γαλαξιδιώτικο πλοίο. Όμως ο δημογέροντας Ι. Ταταράκης και ο Οικονόμος Βεργής το κατάλαβαν και έτρεξαν στο λιμάνι.

Εκεί ζήτησαν από τον Γαλαξιδιώτη πλοίαρχο να αντισταθεί με κάθε τρόπο στην παράδοση του αγάλματος στους Γάλλους. Τότε έφτασαν στο λιμάνι και ο υπάλληλος της γαλλικής πρεσβείας με τον Μπρεστ, που άρχισαν να διαπληκτίζονται με τον δημογέροντα και τον ιερέα. Αντάλλαξαν αρκετά… γαλλικά (βρισιές) μεταξύ τους και μάλιστα ο Μπρεστ χτύπησε τον ιερέα (Οικονόμο Βέργη). Ο καπετάνιος του γαλλικού πλοίου έδωσε διαταγή να εξοπλισθούν τρεις λέμβοι και να επιτεθούν εναντίον του πλοίου των Γαλαξιδιωτών, οι οποίοι είχαν ήδη πάρει θέση άμυνας. Η γαλλική υπεροπλία όμως και ο φόβος μήπως βυθιστεί το πλοίο ανάγκασαν τους Έλληνες να παραδώσουν το άγαλμα.

Ο Κεντρωτάς και άλλοι αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων είπαν στον Ταταράκη ότι κατά τη διάρκεια της μεταφοράς του αγάλματος προς τη γαλλική λέμβο ,κόπηκαν τα χέρια της Αφροδίτης ίσως σκόπιμα από τους Γαλαξιδιώτες για να τα δώσουν στον Μουρούζη. Οι Γάλλοι ναύτες από την πλευρά τους δεν γνώριζαν αν το άγαλμα είχε χέρια ή όχι, ο δε Brest που το είχε δει και πριν, δεν το ξαναείδε από την ώρα που φορτώθηκε στο γαλλικό πλοίο.
Ο Κυριάκος Σιμόπουλος θέτει μια σειρά από εύλογα ερωτήματα σχετικά με την τύχη των χεριών του αγάλματος. Τα χέρια της Αφροδίτης ήταν πρόσθετα σύμφωνα με τη μαρτυρία του Olivier Voutier (1796- 1877) αξιωματικού του γαλλικού ναυτικού, που παραιτήθηκε το 1821 και πολέμησε για την ανεξαρτησία της χώρας μας (με πολύ σημαντική προσφορά), ο οποίος είδε πρώτος το άγαλμα. Άρα θα μεταφέρθηκαν στο γαλαξιδιώτικο καράβι σε ξεχωριστό κασόνι. Οι Γάλλοι του πολεμικού πλοίου δεν γνώριζαν αν το άγαλμα ήταν ακρωτηριασμένο και οι Έλληνες θα προσπαθούσαν να μην δώσουν και το κασόνι με τα χέρια της Αφροδίτης στους Γάλλους.

Ο Κυριάκος Σιμόπουλος θεωρεί ότι είτε οι Γάλλοι παρέλαβαν το κασόνι, αλλά το ξέχασαν στο μουράγιο, καθώς απέπλευσαν βιαστικά, είτε το κασόνι με τα χέρια της Αφροδίτης διαλύθηκε κατά τη μεταφορά, είτε ότι έπεσε από τη λέμβο στη θάλασσα κατά τη διαδικασία της φόρτωσης- εκφόρτωσης του. Αναφέρει τέλος την πιθανότητα το κασόνι με τα χέρια της Αφροδίτης να μην έφτασε ποτέ στο γαλαξιδιώτικο καράβι.

Πάντως ο Γάλλος υποπρόξενος στη Μήλο Brest ήταν κατηγορηματικός. Διαβεβαίωσε κατηγορηματικά τον ζωγράφο και αρχιτέκτονα E. Doussault το 1847 ότι η Αφροδίτη κρατούσε μήλο στο αριστερό της χέρι, ενώ το 1852 είπε στον Γάλλο πλοίαρχο Salicis ότι το δεξί της χέρι κρατούσε φόρεμα που έπεφτε ως τα γόνατα.

Και άλλες μαρτυρίες για την Αφροδίτη της Μήλου

Η αρπαγή της Αφροδίτης της Μήλου όπως ήδη διαφαίνεται από όσα γράψαμε μέχρι τώρα ήταν κάτι παραπάνω από επεισοδιακή. Ορισμένες πτυχές της παραμένουν ακόμα και σήμερα σκοτεινές.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αφήγηση του Marcellus, γραμματέα της γαλλικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη το 1820. Πρόκειται προφανώς για τον υπάλληλο της γαλλικής πρεσβείας που αναφέρει ο Κεντρωτάς. Αυτή, καταγεγραμμένη στο Χρονικό του νεαρού, τότε, Γάλλου διπλωμάτη, αποτελεί την επίσημη γαλλική εκδοχή. Ο Κυριακός Σιμόπουλος θεωρεί ότι ο Γάλλος γράφει τη μισή αλήθεια. Για να εξωραΐσει τον ρόλο του αλλά και για πολιτικούς λόγους (σκόπιμη απόκρυψη περιστατικών που αναφέρονται στον σκοτεινό ρόλο των γαλλικών Αρχών εκείνης της εποχής), παραποιεί αρκετά από τα γεγονότα.

Όταν ο Κεντρωτάς ανακάλυψε την Αφροδίτη, είχαν αράξει στο λιμάνι της Μήλου λόγω καιρικών συνθηκών μερικά γαλλικά πλοία. Ανάμεσά τους και το “La Cherrette” με πλοίαρχο του Gauthier που ταξίδευε με υδρογραφική αποστολή στη Μαύρη Θάλασσα. Ο σημαιοφόρος του πλοίου Dumont d’ Urville, ο μετέπειτα διάσημος φυσιοδίφης, έμαθε για την Αφροδίτη και επισκέφτηκε τον Κεντρωτά, ενώ σχεδίασε πρόχειρα το άγαλμα. Οι αξιωματικοί των γαλλικών πλοίων, επιφόρτισαν τον υποπρόξενο Brest να αγοράσει το άγαλμα. Ωστόσο, οι Έλληνες χρονοτριβούσαν στις διαπραγματεύσεις. Όταν έφτιαξε ο καιρός, τα γαλλικά πλοία απέπλευσαν από τη Μήλο. Μερικά, έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη και ενημερώθηκε ο Γάλλος πρεσβευτής De Riviere για όσα γίνονταν στη Μήλο.

Στις 23 Μαΐου 1820, το πλοίο “Estalette”, στο οποίο επέβαινε και ο Marcellus, έφτασε στη Μήλο. Ο νεαρός Γάλλος διπλωμάτης, είδε να φορτώνουν στο γαλαξιδιώτικο μπρίκι την Αφροδίτη και απογοητεύτηκε. Ωστόσο, δεν έχασε κάθε ελπίδα. Ζήτησε από τον πλοίαρχο του “Estalette” Robert, να εμποδίσει τον απόπλου του ελληνικού πλοίου, κάτι που όμως έγινε έτσι κι αλλιώς, λόγω των άσχημων καιρικών συνθηκών.

Ο Marcellus, ήρθε σε επαφή με τους προεστούς του νησιού και ενημερώθηκε ότι το άγαλμα είχε «καπαρωθεί» από τον ιερέα Οικονόμο Βεργή, ο οποίος είχε κατηγορηθεί «για παρανομίες και καταχρήσεις και είχε κληθεί στην Κωνσταντινούπολη για να λογοδοτήσει». Σκόπευε λοιπόν να δώσει σαν δώρο το άγαλμα στον Δραγουμάνο του Στόλου Μουρούζη, για να εξασφαλίσει την εύνοιά του. Ο Marcellus προσπάθησε να δει την Αφροδίτη χωρίς αποτέλεσμα.

Προσέγγισε ξανά τους προεστούς και τους είπε ότι τέτοιο δώρο ήταν άχρηστο και χωρίς καμία αξία στην Κωνσταντινούπολη, καθώς οι Τούρκοι απεχθάνονταν τα ανθρωπόμορφα έργα τέχνης και, κυρίως, τα ακρωτηριασμένα αγάλματα. Τους ζήτησε να παραδώσουν το γλυπτό και τους έδωσε προθεσμία μιας ώρας.
Οι προεστοί αποσύρθηκαν σε νέα σύσκεψη. Επέστρεψαν συνοδευόμενοι από τον αγρότη που ανακάλυψε την Αφροδίτη, τον Κεντρωτά και είπαν στον Marcellus, πως αν δεν φοβούνταν μήπως δυσαρεστήσουν τον Δραγουμάνο, θα του έδιναν το άγαλμα.

Ο Marcellus για να τους καθησυχάσει, έγραψε μια επιστολή προς τον Μουρούζη, που ήταν φίλος του και ανέφερε ότι οι προεστοί της Μήλου του είχαν βαθιά εκτίμηση και αφοσίωση, φέρθηκαν έντιμα σ’ εκείνον (τον Marcellus) και του ζητούσε να τους έχει υπό την προστασία του. Παράλληλα, ο Marcellus έγραψε επιστολή και προς τον Γάλλο πρέσβη στην Κων/πολη, με την οποία του ζητούσε να προστατεύσει τους κατοίκους της Μήλου, αν αντιμετώπιζαν προβλήματα από την παράδοση της Αφροδίτης στους Γάλλους.

Ο Marcellus έδωσε ένα σημαντικό ποσό στον Κεντρωτά (400 γρόσια, ενώ άλλες πηγές αναφέρουν 1.000 ή και 7.000 γρόσια) και το ίδιο βράδυ η Αφροδίτη μεταφέρθηκε στο “Estalette”.
Λίγες μέρες αργότερα έφτασαν στη Μήλο ένα ολλανδικό μπρίκι από τη Σμύρνη και μια αγγλική γολέτα από τη Μάλτα, για να πάρουν την Αφροδίτη. Ήταν όμως αργά…

Το άγαλμα έμεινε στη γολέτα 4 μήνες, ταξιδεύοντας σε Ρόδο, Κύπρο και Αλεξάνδρεια. Τελικά, το “Estalette” κατέπλευσε στη Σμύρνη, όπου μεταφορτώθηκε στο πολεμικό πλοίο “La Lionne”. Τον Φεβρουάριο του 1821 έφτασε στο Παρίσι.
Εν τω μεταξύ, δημιουργήθηκε και διπλωματικό επεισόδιο, καθώς η βαυαρική κυβέρνηση ζήτησε επίσημα να της παραδοθεί η Αφροδίτη της Μήλου, γιατί βρέθηκε στην περιοχή του αρχαίου θεάτρου που είχε αγοράσει ο βαρόνος Haller το 1814. Χωρίς αποτέλεσμα βέβαια…

Τα μυστήρια της Αφροδίτης…

Όλα τα στοιχεία συγκλίνουν στο ότι το άγαλμα όταν βρέθηκε από τον Θ. Κεντρυτά, ήταν ανέπαφο, καθώς υπήρχαν και τα δύο χέρια του. Ο Dumont d’ Urrille, έφτασε αργότερα στον βαθμό του αντιναυάρχου, σκοτώθηκε σε σιδηροδρομικό δυστύχημα το 1842. Σε ημερολόγιο που άφησε, εξιστορεί όλα τα γεγονότα της αρπαγής του αγάλματος και βεβαιώνει ότι η Αφροδίτη είχε και τα δύο χέρια. «Το άγαλμα παρίστανε μια γυμνή γυναίκα. Με το αριστερό ανασηκωμένο χέρι κρατούσε ένα μήλο και με το δεξί συγκρατούσε το πτυχωτό φόρεμα που έπεφτε στο γόνατό της».

Ο Γάλλος υποπλοίαρχος Matterer, δημοσίευσε μετά τον θάνατο του D’ Urrille μια νεκρολογία, όπου αναφέρει ότι όταν αντίκρισε την Αφροδίτη, διαπίστωσε ότι τα δύο της χέρια έλειπαν, ενώ και η άκρη της μύτης της είχε υποστεί φθορές. Όμως, το 1868 όταν αποχώρησε από το Ναυτικό, έγραψε μια μυστική έκθεση, όπου αποκαλύπτει πως όσα είχε γράψει στη νεκρολογία του D’ Urrille ήταν αποτέλεσμα καταναγκασμού.

Αν έγραφε την αλήθεια, ότι το άγαλμα βρέθηκε άθικτο και ο ακρωτηριασμός του έγινε κατά τη διάρκεια της μεταφοράς του, θα αντιμετώπιζε την οργή των «μεγάλων» του Παρισιού και, κυρίως, του Υπουργού των Ναυτικών, ο οποίος θα τον αποστράτευε.
Οι Γάλλοι αξιωματούχοι κράτησαν στο σκοτάδι την αλήθεια για το άγαλμα, για μισό αιώνα περίπου. Αν αποκαλύπτονταν τα πραγματικά περιστατικά, ότι δηλαδή το άγαλμα ήταν άθικτο και ακρωτηριάστηκε κατά την επιχείρηση αρπαγής, η Γαλλία θα αντιμετώπιζε κατηγορίες για βανδαλισμούς και την παγκόσμια κατακραυγή, όπως ο Έλγιν και η Αγγλία για την αρπαγή των μαρμάρων του Παρθενώνα.

Ο Voutier, φιλέλληνας που ήταν παρών στα γεγονότα όπως αναφέραμε, γράφει το 1784, ότι την ώρα που ο Κεντρωτάς βρήκε την Αφροδίτη της Μήλου, έκανε κι ο ίδιος ανασκαφές εκεί κοντά. Όταν ανακαλύφθηκε το άγαλμα, έσπευσε κι ο ίδιος να το δει και το αντίκρισε ακρωτηριασμένο. Προφανώς, γράφει ο Κυριάκος Σιμόπουλος, τα χέρια ήταν πρόσθετα και είχαν αποθηκευτεί σε άλλη θέση. Η αφήγηση του Voutier, αν και πέρασαν 60 χρόνια από την ανακάλυψη του αγάλματος ως την ώρα που την έγραψε, πρέπει σε γενικές γραμμές να είναι ακριβής.

Η μάχη στο λιμάνι της Μήλου

Επανερχόμαστε τώρα στην συμπλοκή στο λιμάνι της Μήλου για την απόκτηση της Αφροδίτης.
Όπως γράφει ο Jan Aicard: «Τότε άρχισε η μάχη. Σπαθιά και ρόπαλα ανέμισαν. Ο δύστυχος παπάς δέχτηκε πολλά χτυπήματα στο κεφάλι και τη ράχη. Το ίδιο και οι Έλληνες που έσκουζαν απελπισμένα και ζητούσαν βοήθεια από το Θεό…

Ο πρόξενος, οπλισμένος με σπαθί και ένα χοντρό ρόπαλο πολεμούσε καλά. Κόπηκε ένα αφτί, το αίμα κυλούσε και μέσα σ’ αυτή τη μάχη οι ναύτες τραβολογούσαν το κασόνι που τραμπαλιζόταν και έπεφτε δεξιά και αριστερά και το μετέφεραν στο “Estalette”. Εκεί έχασε η Αφροδίτη το αριστερό της χέρι».
Το 1820, ταξίδεψε στη Μήλο ο Morey, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας των Καλών Τεχνών, που μίλησε με τον Brest. Στο λιμάνι της Μήλου σημειώθηκε άγρια σύγκρουση γύρω από το πολύτιμο εύρημα «ανάμεσα σε ναυτικούς πολλών εθνών», όπως σημειώνει.

Οι συνέπειες για τους προεστούς της Μήλου

Ο Μουρούζης, μαθαίνοντας τι έγινε, έδωσε διαταγή να συλληφθούν προεστοί της Μήλου και οδηγηθούν στη Σίφνο. Εκεί, μπροστά στους αντιπροσώπους των άλλων νησιών, τους ανάγκασε να γονατίσουν, τους μαστίγωσε ο ίδιος και τους επέβαλε πρόστιμο 7.000 πιάστρων.
Αργότερα, Τούρκους διοικητικός υπάλληλος που ήλθε από το Ναύπλιο, επέβαλε στους Πέτρο Ταταράκη και Ιωάννη Αρμένη πρόστιμο 8.000 γροσίων, το οποίο πλήρωσαν μεν αλλά στη συνέχεια έλαβαν τα χρήματα από τη γαλλική κυβέρνηση, ενώ επιχείρησε να… φιλοδωρήσει τον δυστυχή Κεντρωτά με 100 ραβδισμούς. Ο αγρότης όμως, πρόλαβε να καταφύγει στο γαλλικό προξενείο και γλίτωσε…

Στη Μήλο, υπάρχει σήμερα ένα αντίγραφο της Αφροδίτης, δωρεά του Μουσείου του Λούβρου και μια πινακίδα που αναγράφει «ΧΩΡΟΣ ΕΥΡΕΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓΑΛΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ ΤΗΣ ΜΗΛΟΥ – SITE OF THE DISCOVERY OF VENUS OF MILOS”…

Και όλοι αυτοί που ασέλγησαν πάνω στην εθνική -πολιτιστική μας κληρονομιά, εκμεταλλευόμενοι το χάος που υπήρχε στην περίοδο της τουρκοκρατίας, επαίρονται για τα ελληνικά εκθέματα που κοσμούν τα μουσεία τους (και όχι μόνο…) και μας επιπλήττουν με κάθε ευκαιρία, όταν οι ίδιοι πρέπει να λογοδοτήσουν για τα εγκλήματα, κάθε είδους, που έχουν διαπράξει σε βάρος της  χώρας μας…

Πηγή: Κυριάκος Σιμόπουλος, «ΞΕΝΟΙ ΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ», ΤΟΜΟΣ Γ2 ,ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΙΡΟΓΑ