Η δημογραφική κατάρρευση πρόδρομος οικονομικής συρρίκνωσης των Κυθήρων 

Πολλές φορές έχω αρθρογραφήσει στα Κυθηραϊκά για την δημογραφική κατάρρευση των Κυθήρων, η οποία έρχεται  από πολύ μακριά και, με ορισμένες μικρές και πρόσκαιρες αναχαιτίσεις στα πρόσφατα χρόνια,  συνεχίζει ακάθεκτη την καθοδική της πορεία. Άρρηκτα συνδεδεμένη με την  δημογραφική πλευρά των πληθυσμιακών εξελίξεων, και κινητήρια δύναμη της προόδου και της ευημερίας του νησιού είναι η οικονομική πλευρά της δημογραφίας, που αποτελεί το αντικείμενο αυτού του άρθρου. Από αυτή την άποψη, ο πληθυσμός  αποτελεί τον σημαντικότερο συντελεστή της παραγωγής, προσφέροντας το ανθρώπινο δυναμικό στην οικονομία για πάσης φύσεως δραστηριότητες, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα την διαβίωση όσων δεν εργάζονται.  

Για τις ανάγκες της ανάλυσής μας, ο πληθυσμός μπορεί να χωριστεί σε τρεις συνοπτικές ηλικιακές  ομάδες, 0-24, 25-64 και 65 και άνω, με συμμετοχή των δύο ακραίων ομάδων κατά ένα-τέταρτο η κάθε μία και της μεσαίας ομάδας κατά το ήμισυ (πίνακας 1). Στο πρώτο ηλικιακό κλιμάκιο περιλαμβάνονται εκείνοι που έρχονται στην ζωή και εκείνοι που προετοιμάζονται με την εκπαίδευση για την συμμετοχή τους στο γίγνεσθαι του νησιού, με ευρεία έννοια.  Στο τρίτο ηλικιακό κλιμάκιο ανήκουν οι απόμαχοι της εργασίας που βαθμιαία φεύγουν από την ζωή, ενώ οι μεσαίες ηλικίες  συνιστούν τον κορμό των ανθρωπίνων πόρων που κρατάνε την οικονομία και την κοινωνία ζωντανή και πάλλουσα.  

Στην περίοδο των 30 ετών 1971- 2001, η ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού άλλαξε. Η συμμετοχή των νέων υποχώρησε, των απομάχων έμεινε σταθερή και ο δυναμικός μεσαίος κορμός, ο οποίος δίνει το μεγαλύτερο μέρος των ανθρωπίνων πόρων στην οικονομία, αύξησε την συμμετοχή του, αλλά, όπως και οι άλλες ομάδες, μειώθηκε αριθμητικά. Ενώ η μειωμένη συμμετοχή των νέων, ουσιαστικά σηματοδοτεί την γήρανση  του πληθυσμού, η έντονα διαχρονική συρρίκνωση του αριθμού των νέων κατά 30% έχει ιδιαίτερη βαρύτητα στην ελλιπή τροφοδότηση της οικονομίας σε ανθρώπινο δυναμικό. Είναι όμως λιγότερο απογοητευτικό, 

Πίνακας 1: Ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού των Κυθήρων, 1971-2001 

	Πληθυσμός				Μεταβολή πληθυσμού (%)
Κλιμάκια ηλικιών	1971	%	2001	%	1971-2001
0-24	1198	29,2	836	24,6	-30,2%
25-64	1854	45,2	1702	50,1	-8,2%
65+	1050	25,6	860	25,3	-18,1%
Σύνολο	4102	100,0	3398	100,0	-17,2%

Πηγή: Επεξεργασία από Απογραφές Πληθυσμού, 1971, 2001 

ότι η συμμετοχή του μεσαίου ζωτικού κορμού του πληθυσμού παρουσίασε, στην τριακονταετία μια, σχετικά συγκρατημένη μείωση (8,2%). Με αυτά πάντως τα δεδομένα, οι προοπτικές για το μέλλον δείχνουν δυσοίωνες, γιατί αυτή η δομή του γερασμένου πληθυσμού, όπου οι ηλικιωμένοι που φεύγουν δεν αναπληρώνονται από τους νέους που έρχονται,  ενώ οι μεσήλικες δεν επαρκούν, εγείρει εμπόδια στην οικονομική πρόοδο του νησιού.  

Για την καλύτερη κατανόηση της περαιτέρω συζήτησης, ως συνέχειας των προηγουμένων, παραθέτω τις διάφορες έννοιες που αφορούν τα επί μέρους τμήματα του πληθυσμού, τις οποίες θα χρησιμοποιήσω ως εργαλεία στην ανάλυσή που ακολουθεί. Κατ’ αρχάς, ο πληθυσμός χωρίζεται σε δύο αδρές ομάδες, τους «οικονομικώς ενεργούς», ή άλλως, το εργατικό δυναμικό, και είναι αυτοί που βγαίνουν στην αγορά εργασίας (οι απασχολούμενοι, και όσοι επιθυμούν να εργαστούν αλλά είναι άνεργοι), και τους «οικονομικώς μη ενεργούς», οι οποίοι είναι εκτός της αγοράς εργασίας (εδώ ανήκουν πρωτίστως τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, οι μαθητές και φοιτητές, οι συνταξιούχοι, αλλά και όλοι εκείνοι που για διαφόρους λόγους δεν επιθυμούν να εργαστούν). Η διάκριση αυτή, κατά τα τρία κλιμάκια ηλικιών, παρουσιάζεται στον  πίνακα 2. Οι οικονομικώς ενεργοί αποτελούν το 40% (2001), ενώ το υπόλοιπο 60% απαρτίζει  τους οικονομικώς μη ενεργούς πολίτες. 

Πίνακας 2: Ποσοστά (%) οικονομικώς ενεργών επί αντιστοίχου πληθυσμού 

κατά κλιμάκια ηλικιών, 1971, 2001 

	1971			2001
Κλιμάκια ηλικιών	Οικονομικώς ενεργοί	πληθυσμός	%	Οικονομικώς  ενεργοί	Πληθυσμός	%
10-24	164	1198	13,7	163	836	19,5
25-64	1368	1854	73,8	1165	1702	68,4
65 και άνω	456	1050	43,4	22	860	2,6
Σύνολο	1988	4102	48,5	1350	3398	39,7

Πηγή: Επεξεργασία από Απογραφές Πληθυσμού, 1971, 2001 

Τριάντα όμως χρόνια νωρίτερα (1971), οι οικονομικώς ενεργοί του νησιού αποτελούσαν σχεδόν το ήμισυ (48,5%) του πληθυσμού, μέχρι να καταλήξουν στο χαμηλότερο επίπεδο (40%), λόγω της επιδεινούμενης γήρανσης του πληθυσμού στο μεταξύ διάστημα. Το ποσοστό αυτό είναι ελαφρώς χαμηλότερο από το μέσο εθνικό (42,4). 

Στο σημείο αυτό, μπορούν να διατυπωθούν, δύο καθοριστικά ερωτήματα ζωτικής σημασίας, τα οποία  χρήζουν περαιτέρω ανάλυσης. Το ένα είναι κατά πόσον οι οικονομικώς ενεργοί επαρκούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες της οικονομίας από απόψεως ποσότητας και ειδικοτήτων, και το δεύτερο είναι τι βάρος φέρουν όσοι έχουν δουλειά (οι απασχολούμενοι) για να  συντηρήσουν, άμεσα ή έμμεσα μέσω της φορολογίας,, τους μη εργαζόμενους (μαθητές, φοιτητές, νοικοκυρές, συνταξιούχους, ανέργους, κ.ά.). 

Όσον αφορά το πρώτο ερώτημα, την επάρκεια δηλαδή του εργατικού δυναμικού,  μπορεί να παρατηρηθεί ότι με αυτό το σχετικά μικρό και μειούμενο ποσοστό του ενεργού πληθυσμού, δεν είναι παράδοξο να παρουσιάζονται περιστασιακές ελλείψεις σε περιόδους αυξημένων οικονομικών δραστηριοτήτων, ή ακόμη και μονιμότερες σε ορισμένες κατηγορίες εργατικού δυναμικού που στερούνται της κατάλληλης εκπαίδευσης ή εξειδίκευσης. Ιστορικά αυτό συνέβη από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια της έντονης ανάπτυξης,  βοηθούσης και της μεγάλης μετανάστευσης, ιδιαίτερα των νέων,  προς τις υπερπόντιες χώρες, μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του 1960. Έλλειψη παρουσιάστηκε επίσης και στην δεκαετία του 1990 και επέκεινα, με την αύξηση της οικοδομικής δραστηριότητας και του τουρισμού, ενώ συμβαίνει ακόμη και στις μέρες μας  σε μόνιμη βάση.  

Λαμβάνοντας υπόψη την μέχρι τώρα εμπειρία και τις διαγραφόμενες τάσεις μιας επιδεινούμενης δημογραφικής κατάστασης, το πρόβλημα θα παραμένει και θα διογκώνεται. Υπό ορισμένες προϋποθέσεις, μια πολλή πιθανή εικόνα του μέλλοντος είναι η εξής.  Αν το ποσοστό των οικονομικώς ενεργών δεν αυξηθεί και αν η καθαρή μετακίνηση πληθυσμού (είσοδος-έξοδος) δεν είναι θετική, η φυσική κίνηση του πληθυσμού (γεννήσεις- θάνατοι, 25-52 ετησίως)  από μόνη της, θα επιταχύνει την δημογραφική κατάρρευση, με κατάληξη σε 15 χρόνια, ο πληθυσμός να έχει μειωθεί κατά 11%, με υψηλό ποσοστό των ηλικιωμένων και   χαμηλό ποσοστό των νέων. 

Το δεύτερο ερώτημα αφορά την αναλογία εργαζομένων-εξαρτωμένων, σε πιο βαθμό δηλαδή ο αριθμός των εργαζομένων μπορεί να καλύψει τις ανάγκες όλου του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένων  των οικονομικώς μη ενεργών και των ανέργων. Ο δείκτης για την αξιολόγηση του βάρους που πέφτει στους ώμους του κάθε εργαζόμενου για την κάλυψη αυτών των αναγκών, είναι ο λόγος απασχολουμένων/πληθυσμού. Στα πρόσφατα χρόνια (2011), η αναλογία αυτή είναι 1448:3956 = Ο, 37 (37%), βελτιωμένη σε 10 χρόνια κατά μία ποσοστιαία μονάδα. Με άλλα λόγια, μόνο λίγο πάνω από το ένα-τρίτο του πληθυσμού εργάζεται για να καλύψει τις ανάγκες ολόκληρου  του πληθυσμού ή, για να το θέσω διαφορετικά, κάθε 10 εργαζόμενοι συντηρούν 27 άτομα του συνολικού πληθυσμού (3956:1448= 2,7), που είναι ελαφρώς χαμηλότερο (ευνοϊκότερο) από τον εθνικό μέσο όρο (10/29).  

Μια ιδιαίτερη αναλογία που συζητείται ευρύτατα σε εθνικό επίπεδο, αλλά και γενικότερα ως σοβαρό πρόβλημα των Ευρωπαϊκών κοινωνιών, γιατί έχει καθοριστική σημασία για την βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος, είναι η αναλογία απασχολουμένων-συνταξιούχων. Η αναλογία αυτή για την Ελλάδα είναι 17 συνταξιούχοι ανά 10 εργαζόμενους. Στο μικρόκοσμο των Κυθήρων, η αντίστοιχη αναλογία είναι 8 συνταξιούχοι ανά 10 εργαζόμενους (1151: 1448= 0,79). Η σχέση αυτή σε ένα μικρό νησί δεν υποδεικνύει φυσικά τίποτα για τις συντάξεις των απομάχων, γιατί το ύψος τους αποφασίζεται σε εθνικό επίπεδο για όλα τα μέρη της επικράτειας. Δίνει όμως μια ιδέα της σχετικής συνεισφοράς, των απασχολουμένων, στον κρατικό κορβανά μέσω των εισφορών τους στις κοινωνικές ασφαλίσεις.  

Συμπερασματικά, η συνεχιζόμενη χρόνια γήρανση του πληθυσμού των Κυθήρων και η συνεπακόλουθη συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού, ιδιαίτερα του νεανικού τμήματος, δείχνουν ότι οι προοπτικές εξασφάλισης των ανθρωπίνων πόρων για την στήριξη μιας βιώσιμης οικονομίας του νησιού δεν διαγράφονται ευοίωνες. Ακόμη και αν υπάρχουν κεφάλαια, «ευρωπαϊκά» ή άλλα, η αποτελεσματική τους αξιοποίηση απαιτεί την εξασφάλιση ενός ποσοτικά επαρκούς και ποιοτικά κατάλληλου εργατικού δυναμικού.  

Αν και σκοπός μου σε αυτό το άρθρο δεν είναι να διατυπώσω συγκεκριμένες προτάσεις πολιτικής για την αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος και των οικονομικών του συνεπειών, θα ήθελα να επισημάνω το ανέφικτο ορισμένων παραινέσεων ή παραπόνων που, κατά καιρούς,  ακούγονται, ότι δηλαδή δεν γίνεται τίποτα για την αύξηση της γεννητικότητας ως μέτρου για την αναστολή  της δημογραφικής κατάρρευσης του νησιού.  

Υπάρχουν επί του προκειμένου δύο παράγοντες που καθιστούν αναποτελεσματική μια τέτοια προσπάθεια. Όπως το έχω ξαναγράψει, ακόμη και μια επιτυχημένη πολιτική ενίσχυσης των γεννήσεων, αν υπήρχε, δεν θα μπορούσε  να αποδώσει στα Κύθηρα, γιατί οι γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας είναι λίγες (495 από 15-39 ετών το 2001, αναλογικά 558 το 2021). Λαμβάνοντας υπόψη, ότι σήμερα οι γεννήσεις είναι, κατά μέσο όρο, 25 ετησίως και οι θάνατοι 52,  υπολείπονται περίπου άλλες τόσες γεννήσεις, για την πλήρη αναπαραγωγή του πληθυσμού. Να το πούμε αλλιώς, μόνο για την διατήρηση του ισοζυγίου γεννήσεων-θανάτων, θα έπρεπε η ομάδα των γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας  να τεκνοποιεί ετησίως διπλάσιο αριθμό παιδιών από ότι σήμερα. 

 Αλλά και αυτό από μόνο του δεν θα επαρκούσε, έστω και αν ήταν εφικτό, γιατί ένας δεύτερος παράγοντας θα αποδυνάμωνε μια τέτοια προσπάθεια. Αναφέρομαι στο γεγονός ότι ένα πολύ σημαντικό μέρος των νέων παιδιών αναχωρεί από τα Κύθηρα για ανώτερες σπουδές ή για εργασία, από τους οποίους μικρό μόνο μέρος είναι ενδεχόμενο  να επιστρέψει στο νησί για μόνιμη εγκατάσταση και δημιουργία οικογένειας. Άλλοι θα παραμείνουν εκτός Κυθήρων, γιατί δεν θα τους «χωράει ο τόπος», λόγω των αυξημένων προσόντων που απέκτησαν,  αυτό που λένε υπερεκπαίδευση (είναι “overqualified”), ενώ άλλοι  θα επιλέξουν, για διαφόρους λόγους, να παραμείνουν μακριά.  

Εν κατακλείδι, με όλα όσα εκθέσαμε, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα, ότι χωρίς μια έγκαιρη και ρεαλιστική πολιτική πολλαπλών επιδράσεων – δύσκολη ομολογουμένως – για την συγκράτηση της καθοδικής πορείας των πληθυσμιακών εξελίξεων και τον μετριασμό ή την άρση των βλαβερών οικονομικών τους  συνεπειών, η συνέχιση της δημογραφικής κατάρρευσης  μπορεί, με τον χρόνο, να προκαλέσει και την απαρχή της οικονομικής κατάρρευσης των Κυθήρων. 

 

---

Δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση της εφημερίδας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ στο φύλλο Σεπτεμβρίου 2024