Η δράση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) στο Πωγώνι Ιωαννίνων το 1947 και η στρατολογία νέων από τα χωριά της περιοχής

Μία από τις σημαντικότερες μάχες του Εμφυλίου ήταν αυτή που έγινε στο όρος Μουργκάνα της Ηπείρου στα ελληνοαλβανικά σύνορα τον Σεπτέμβριο του 1948. Μετά από σφοδρές συγκρούσεις οι κυβερνητικές δυνάμεις κατέλαβαν το «απάτητο κάστρο της λευτεριάς» (κατά τον Μάρκο Βαφειάδη). Όπως αναφέραμε και στο σχετικό άρθρο της 8/9/2019, ο Αμερικανός Αντιστράτηγος James van Fleet μετά την κατάληψη της Μουργκάνας σε συγχαρητήριο τηλεγράφημά του προς τον επικεφαλής της επιχείρησης Θρασύβουλο Τσακαλώτο έγραφε: «Η Μουργκάνα εφαίνετο ακατάβλητος ως ο βράχος του Γιβραλτάρ».

Πώς όμως έφτασε η Μουργκάνα να γίνει «απάτητο κάστρο της λευτεριάς»; Αποκαλυπτικά είναι όσα γράφει ο Δήμος Κ. Βότσικας (1920-2006) στο βιβλίο του «Η ΗΠΕΙΡΟΣ ΞΑΝΑΖΩΝΕΤΑΙ Τ’ ΑΡΜΑΤΑ», ΑΘΗΝΑ, 1983.

Ποιος ήταν ο Δήμος Κ. Βότσικας

Ο Δημοσθένης Βότσικας γεννήθκε το 1920 στο Σταυράκι Ιωαννίνων. Το 1937 οργανώθηκε στην ΟΚΝΕ και το 1942 στο ΚΚΕ. Πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, της οποίας έγινε ηγετικό στέλεχος στον νομό Ιωαννίνων. Πιάστηκε από τον ΕΔΕΣ και κλείστηκε στο στρατόπεδο της Αγίας Παρασκευής Γεωργάνων όπου βασανίστηκε άγρια.

Στη συνέχεια συνελήφθη από τους Γερμανούς και κλείστηκε στη Ζωσιμαία Σχολή όπου και βασανίστηκε. Συνελήφθη εκ νέου μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας και κλείστηκε στις φυλακές του Αγίου Κοσμά. Αφέθηκε ελεύθερος και τον Ιούλιο του 1946 «βγήκε» στο βουνό. Πήρε μέρος σε πολλές μάχες στην Ήπειρο, ιδιαίτερα στην περιοχή της Μουργκάνας και τη Μακεδονία. Στις 12 Φεβρουαρίου 1949 τραυματίστηκε σοβαρά στη μάχη της Φλώρινας.

Κατέλαβε υψηλές θέσεις στην ιεραρχία του ΚΚΕ (Διοικητής της ιδιαίτερης φρουράς του Γενικού Αρχηγείου, ακόλουθος του Γ.Γ. της Κ.Ε. του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη κ.ά.). Από το 1949 ως το 1982 οπότε και επαναπατρίστηκε έζησε στην Τασκένδη. Πέθανε στην Αθήνα το 2006.

Η δράση του ΔΣΕ στο Πωγώνι και η εθελοντική (;) στρατολογία κοριτσιών

Σύμφωνα με όσα γράφει ο Δ.Κ. Βότσικας στο βιβλίο του «Η ΗΠΕΙΡΟΣ ΞΑΝΑΖΩΝΕΤΑΙ Τ’ ΑΡΜΑΤΑ» (σελ. 184-185), η Ταξιαρχία του Υψηλάντη (Αλέξανδρος Ρόσιος 1917-2005, κορυφαίο στέλεχος του ΔΣΕ και του ΚΚΕ και μέλος του Εκτελεστικού Γραφείου του ΠΑΣΟΚ μετά την επιστροφή του από το Καζακστάν το 1976) κινήθηκε προς το Πωγώνι στα τέλη του 1947 όπου «ασχολήθηκε» με τη στρατολογία καινούργιων ανταρτών. «Στρατολόγησε περί τους 150 καινούργιους αντάρτες από τους οποίοιυς οι 100 περίπου ήταν κορίτσια».

Στη συνέχεια ο Βότσικας κάνει αναφορά στη στρατολογία των κοριτσιών στο Πωγώνι και γράφει:

«Γύρω από τη στρατολογία των κοριτσιών στο Πωγώνι οι αντιδραστικοί της Ηπείρου με επικεφαλής τον Μητροπολίτη των Γιαννίνων και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο των Αθηνών και πάσης Ελλάδας Σπύρο Βλάχο (Σπυρίδωνα) ξεσήκωσαν μεγάλο θόρυβο. Έλεγαν ανάμεσα σε άλλα πως οι Ηπειρωτοπούλες για να μην πέσουν στα χέρια των ανταρτών ρίχνονταν από τους βράχους να σκοτωθούν όπως οι Σουλιώτισσες από το βράχο του Ζαλόγγου. Η αλήθεια ήταν τελείως διαφορετική. Οι κοπέλες αυτές όλες επονίτισσες μαζί με όλο το λαό του Πωγωνίου δέχτηκαν με μεγάλη χαρά (σημ.: αυτό θα δούμε στη συνέχεια αν ισχύει) τα τμήματα του ΔΣΕ. Αργότερα πολέμησαν γενναία (ενάντια) στον Κυβερνητικό Στρατό, πολλές όπως η Αγγέλω Μεντή, η Νίκη Συντάκα, η Πηνελόπη Μάρη, η Βίτω (σημ.: Βικτωρία) Λώλη, η Ελένη Ντεμίρη, η Μαρία Ντέμου και άλλες έπεσαν στις μάχες…». Και συνεχίζει ο Δ. Βότσικας:

«Το Τάγμα του Σπύρου Παπαδημητρίου αφού τσάκισε ισχυρή αντίσταση στο χωριό Ρεπετίστι προχώρησε προς Μαυρονόρος όπου έδωσε επίσης σκληρές μάχες με τμήματα στρατού, χωροφυλακής και Μάυδων (σημ: Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου). Στη συνέχεια τράβηξε προς Βόρειο Κασιδιάρη (όρος της Ηπείρου στον ν. Ιωαννίνων με υψόμετρο 1.329 μ.) και Αγία Μαρίνα. Τέλος το Τάγμα του Σπύρου Σκεύη ανέτρεψε ισχυρές δυνάμεις του εχθρού στην Καστάνιανη, προχώρησε προς Αγία Μαρίνα, Λια, Μπαμπούρι και Τσαμαντά. Ενάντια στο Αρχηγείο Ηπείρου και στην Ταξιαρχία του Υψηλάντη η 8η Μεραρχία του Κυβερνητικού Στρατού κίνησε 7 τάγματα τα οποία απέσυρε από το Ζαγόρι και το Μέτσοβο.

Μέχρι τέλος του Νοέμβρη (1947) όλα τα τμήματα στον Κασιδιάρη, στην Καστάνιανη, στην Αγία Μαρίνα, στη Στρατίνιστα, στη Μεγάλη Ράχη μέχρι την Πλόκιστα (προέκταση της Μουργκάνας). Τώρα το αρχηγείο (του ΔΣΕ) είχε μια στέρεη βάση, ένα υπέροχο ορμητήριο. Από δω, οι αντάρτες μπορούσαν να κινηθούν προς Ντουσκάρα (περιοχή στα χωριά των Κουρέντων), Παραμυθιά, Σούλι, Κάμπο των Γιαννίνων, Καλαμά, Πωγώνι κ.ά. Η απελευθέρωση σημαντικού τμήματος της Ηπείρου έπειτα από τόσες αποτυχίες όπως στα Γρεβενά, στο Μέτσοβο, ήταν μια μεγάλη επιτυχία όχι μόνο για το Αρχηγείο Ηπείρου, μα και για το Γενικό Αρχηγείο…

Οι «νεκροί του αγώνα» (Καστάνιανη Πωγωνίου Ιωαννίνων)

Ένα από τα πολύ ενδιαφέροντα αν και θλιβερά, στοιχεία που παρουσιάζει στη συνέχεια ο Δ. Βότσικας είναι οι «νεκροί του αγώνα» όπως γράφει. Εστιάζουμε στις έξι γυναίκες και τους δύο άνδρες από το χωριό Καστάνιανη Πωγωνίου. Σε συνδυασμό με ένα άλλο βιβλίο, του Νικ. Γ. Ζιάγκου με τίτλο «ΝΕΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ 1945-1949», τόμος Β’, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΟΚΟΛΗ, 1986, θα δούμε πού έχασαν τη ζωή τους. Δεν θα αναφέρουμε τα επίθετα όσων σκοτώθηκαν τότε, ωστόσο τα στοιχεία τους είναι στη διάθεσή μας όσο και του protothema.gr. Στη συνέχεια θα δούμε πόσο «εθελοντική» ήταν η κατάταξη στον ΔΣΕ, μέσα από μαρτυρίες ανθρώπων που ζούσαν εκείνη την εποχή στην Καστάνιανη και απογόνων των αδικοχαμένων.

Οι «νεκροί του αγώνα» κατά τους Βότσικα και Ζιάγκο ο οποίος γράφει λανθασμένα κάποια επώνυμα, ήταν οι εξής: Μαρίνα Α. του Μιχαήλ, έπεσε στις μάχες του Πύργου Στράτσανης το 1949, Δημήτρης Κ. του Γιάννη, σκοτώθηκε τον Δεκέμβρη 1948 σε μάχη στα Ψωριάρικα Γράμμου, Σοφία Κ. του Αθανάσιου, σκοτώθηκε σε μάχη στη Γκρεμίνα Κασίμη(μεταξύ Καστάνιανης και Μουργκάνας) τον Απρίλιο του 1948, Μάρθα Μ. του Μιχαήλ, σκοτώθηκε στον Πύργο Στράτσανης το 1949, Σοφία Ν. του Κωνσταντίνου, τραυματίστηκε βαριά στην κοιλιακή χώρα στο Γκόλιο Κάμενικ, πέθανε και τάφηκε στη Γράμμουστα, Αθηνά Σ. του Ηλία, σκοτώθηκε στο χωριό Έλαφος της Λάκκας Σουλίου το 1948, Νικόλαος Χ. του Παναγιώτη, σκοτώθηκε στον Γράμμο τον Δεκέμβρη του 1948, Μαρίνα Π. του Χρήστου, τραυματίστηκε στο Γκρίμποβο Ιωαννίνων, πέθανε στον Τσαμαντά (θα αναφερθούμε εκτενέστερα στη συγκλονιστική ιστορία της συγκεκριμένης).

Πόσο «εθελοντική» ήταν η στρατολόγηση στον ΔΣΕ;

Αναφερθήκαμε ειδικά στα νέα παιδιά από την Καστάνιανη Πωγωνίου που εντάχθηκαν στον ΔΣΕ και έχασαν τη ζωή τους καθώς έχουμε στη διάθεσή μας μαρτυρίες ανθρώπων εν ζωή που γνώριζαν τις/τους παραπάνω και ήταν παρούσες/παρόντες στο ακριτικό χωριό τον Νοέμβριο-Δεκέμβριο του 1947 όταν έγινε η «εθελοντική» στρατολόγηση τους στον ΔΣΕ.

Στην Καστάνιανη όπως και σε άλλα χωριά της περιοχής υπήρχαν όντως άτομα ενταγμένα στο ΕΑΜ που προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν στην ιδεολογία τους αγόρια και κορίτσια. Ωστόσο η στρατολογία δεν ήταν καθόλου εθελοντική. Οι άνδρες του ΔΣΕ κατέλαβαν το χωριό τον Δεκέμβριο του 1947. Είχαν μαζί τους «στρατολογημένες» νέες από άλλα χωριά της περιοχής. Πήραν τους καταλόγους όπου ήταν εγγεγραμμένοι οι κάτοικοι της Καστάνιανης και με συνοδεία ατόμων ενταγμένων στο ΕΑΜ επισκέπτονταν τα σπίτια του χωριού.

Αναζητούσαν κοπέλες και αγόρια μεγαλύτερα των 18 ετών, που δεν είχαν παντρευτεί . Έπαιρναν μόνο ένα μέλος κάθε οικογένειας. Χρησιμοποιούσαν ως πρόφαση ότι «έχουμε μια συγκέντρωση στην πλατεία». Στη συνέχεια συγκέντρωσαν περισσότερους από 30 νέους και νέες και κατευθύνθηκαν προς τα χωριά της Θεσπρωτίας Λια και Μπαμπούρι. Εκεί οι στρατολογημένοι και στρατολογημένες ,παρά τη θέληση τους βέβαια, χωρίζονταν σε λόχους και μετά από «ταχύρυθμη εκπαίδευση» δύο εβδομάδων ρίχνονταν βορά στις μάχες στην Ήπειρο. Την ίδια ώρα οι δικοί τους στην Καστάνιανη αγωνιούσαν καθώς δεν ήξεραν τι συμβαίνει. Κάποιοι κατόρθωσαν να διαφύγουν κατά τη μεταφορά τους στα χωριά της Θεσπρωτίας. Άνδρες του ΔΣΕ τους αναζητούσαν πάνοπλοι για να τους εκτελέσουν. Καθώς γνώριζαν όμως πολύ καλά τα κατατόπια, σώθηκαν.

Μια βδομάδα μετά τη «στρατολόγηση» μετά από εντολή του Μάρκου (Βαφειάδη), 6-7 από τις κοπέλες που δεν είχαν συμπληρώσει τα 18 τους χρόνια, επέστρεψαν στην Καστάνιανη. Μετά την ήττα του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, όσες και όσοι επέζησαν μεταφέρθηκαν στην τέως ΕΣΣΔ και τους δορυφόρους της. Επέστρεψαν μετά από χρόνια στην Ελλάδα έχοντας δημιουργήσει οικογένειες. Όσο για τις νέους και τους νέους της Καστάνιανης που δεν στρατολογήθηκαν; Έφυγαν κακήν κακώς από το χωριό τους στα τέλη του 1947 καθώς φοβούνταν νέα «εκούσια» στρατολογία από τον ΔΣΕ…Αποτέλεσμα όλων αυτών; Καστάνιανη Πωγωνίου: 625 κάτοικοι το 1940, 350 το 1951(από τα στοιχεία των επίσημων απογραφών, το χωριό από το 1953 ως πριν λίγα χρόνια ονομαζόταν Καστανή).

Αυτή είναι η πραγματικότητα, είμαστε σίγουροι ότι πολλοί θα ενοχληθούν. Όσο όμως υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που έζησαν τα τραγικά εκείνα γεγονότα και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα χωριά τους στα 16 ή τα 17 τους χρόνια και να εγκατασταθούν στα Γιάννενα, την Αθήνα και άλλες πόλεις, είναι χρέος μας να καταγράψουμε την αλήθεια. Κάτι που κάνουμε πάντα…

Η τραγική περίπτωση της Μαρίνας Π.

Η Μαρίνα ήταν μια ψηλή, πανέμορφη δεκαεννιάχρονη κοπέλα που αρπάχτηκε κυριολεκτικά από τους άνδρες του ΔΣΕ. Όσα γράφει γι’ αυτήν ο Ν. Ζιάγκος δεν είναι ακριβή. Σκοτώθηκε σε μάχη στη Μουργκάνα. Οι γονείς της και οι δύο μικρότερες αδερφές της είχαν άγνοια για την τύχη της. Όταν μετά από χρόνια επέστρεψε στην Καστάνιανη ένας απ’ όσους είχαν μεταφερθεί εκ των υστέρων σε χώρα του ανατολικού μπλοκ, ενημέρωσε τους οικείους της ότι η Μαρίνα είχε σκοτωθεί στη Μουργκάνα.

Στο σημείο όπου τάφηκε, ο ίδιος είχε τοποθετήσει έναν σταυρό με τα αρχικά της: Μ.Χ.Π. Η μητέρα της, μια ιδιαίτερα δυναμική και θαρραλέα γυναίκα πήγε στην Μουργκάνα, βρήκε το σημείο όπου είχε ταφεί η κόρη της και μάζεψε τα οστά της. Αφού κοιμήθηκε ένα βράδυ στο αφιλόξενο βουνό επέστρεψε στην Καστάνιανη. Την υποδέχθηκαν όλοι οι συγχωριανοί της που μέσα σε κλίμα οδύνης και σπαραγμού τη συνόδεψαν στο νεκροταφείο της Καστάνιανης, τον Άγιο Δημήτριο όπου αναπαύεται μέχρι σήμερα η Μαρίνα.

ΥΓ. Η πραγματική ιστορία ενίοτε μας ενοχλεί. Όπως όλες οι αλήθειες. Δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να γίνεται όμως αφορμή για διενέξεις αλλά για προβληματισμό. Μόνο αν μάθουμε την αλήθεια θα μπορέσουμε να πάμε μπροστά. Ο στρουθοκαμηλισμός και τα ψέματα όσο κι αν ικανοποιούν κάποιους, οδηγούν σε τέλματα και τραγικά αδιέξοδα…

Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Παναγιώτη Καλαμπόκα που μας έδωσε την άδεια να χρησιμοποιήσουμε τις φωτογραφίες του από την Καστάνιανη.