Η Εκπαίδευση στα Κύθηρα από την Αγγλοκρατία μέχρι σήμερα

Το άρθρο αυτό εξετάζει την διαχρονική εξέλιξη της σχολικής υποδομής,  των μεταβολών του αριθμού των σχολικών μονάδων και του μαθητικού πληθυσμού, ως και τις συνθήκες άσκησης της εκπαιδευτικής δραστηριότητας, στην  πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, από την εποχή της Αγγλικής κυριαρχίας  του νησιού μέχρι τις μέρες μας.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι επί Ενετοκρατίας δεν υπήρχαν δημόσια σχολεία στο νησί – εκτός από την δυνατότητα πολύ περιορισμένης ιδιωτικής εκπαίδευσης της άρχουσας τάξης – στην ανάλυσή μας  διακρίνουμε 4 σημαντικούς σταθμούς στην εξελικτική πορεία της μαζικής σχολικής εκπαίδευσης στα Κύθηρα. Ξεκινώντας από το μηδέν, ο πρώτος και καθοριστικός σταθμός είναι η αρχή της  γνωριμίας των Κυθηρίων με τα γράμματα, όταν δημιουργήθηκαν τα πρώτα σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης στην δεκαετία του 1820, την εποχή της Αγγλοκρατίας, που ήταν μόνο για άρρενες μαθητές. Ορισμένα σχολικά κτίρια, όπως του Ποταμού, του Μυλοποτάμου και της Μηλαπιδέας, σώζονται σήμερα, πεπαλαιωμένα, στην αρχική τους εξωτερική μορφή. Την ίδια περίπου περίοδο άρχισε και η δευτεροβάθμια εκπαίδευση, με σχολεία στην Χώρα και στον Ποταμό.

Τα Αγγλικά σχολεία της δημοτικής εκπαίδευσης απαιτούσαν υποχρεωτική παρακολούθηση επί ποινή φορολογίας ή αναγκαστικής εργασίας. Το μεταφορικό μέσο των παιδιών στο σχολείο – το ταξί του σήμερα – ήταν ο γάιδαρος, των οποίων ο αριθμός ήταν καταγεγραμμένος, όπως π.χ. για την μεταφορά των 88 μαθητών που φοιτούσαν στο σχολείο της Μηλαπιδέας, χρησιμοποιούνταν 55 γάιδαροι. Τα σχολεία Μηλαπιδέας, Ποταμού και Φρατσίων είχαν, το 1827, συνολικά 306 μαθητές.

Επειδή οι Άγγλοι, πέρα από την εξασφάλιση βασικής εκπαίδευσης για τα αγόρια,  ήθελαν να μορφώσουν και τα κορίτσια, ξεκίνησαν με την δημιουργία, κατ’ εξαίρεσιν θα έλεγε κανείς, ενός σχολείου θηλέων στο Μέσα Βούργο της Χώρας. Η ύπαρξη ενός τέτοιου σχολείου ήταν για την εποχή του πρωτοποριακή, και είχε ως βασικό σκοπό την προετοιμασία των κοριτσιών «να γίνουν καλές σύζυγοι και μητέρες και να κυβερνούν με σύνεση τα του οίκου τους». Αντίθετα με ότι συνέβαινε στα σχολεία των αρρένων, η φοίτηση στο σχολείο των θηλέων δεν ήταν υποχρεωτική.

Ο δεύτερος μεγάλος ευεργετικός σταθμός στην εξέλιξη της εκπαίδευσης εντοπίζεται στις αρχές του 20^ου αιώνα, όταν κατασκευάζονται σύγχρονα διδακτήρια και καταργείται η λειτουργία των Αγγλικών σχολείων, τα κτίρια των οποίων, ήδη μετά την προ πολλού αναχώρηση των Άγγλων, ήταν σε πολλή άσχημη κατάσταση, καταπονημένα από τον χρόνο και την εγκατάλειψη. Μια νέα εποχή ανέτειλε τότε για την στοιχειώδη εκπαίδευση στα Κύθηρα, με την ίδρυση και λειτουργία 24 δημοτικών σχολείων (13 αρρένων, 8 θηλέων και 3 κοινών) διεσπαρμένων  σε όλο το νησί, στα οποία, το 1909, φοιτούσαν 1.424 μαθητές και μαθήτριες (πίνακας 1).

Για να έχουμε μια εικόνα της διαχρονικής εξέλιξης των σχολείων και του μαθητικού πληθυσμού, παραθέτω στον ίδιο πίνακα, τα αντίστοιχα δεδομένα μιας κοντινής και μιας μακρινής προς το 1909 εποχής. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι, στην βραχεία πρώιμη περίοδο 1909-1922, ενώ ο αριθμός των μαθητών έχει μειωθεί συνολικά κατά 18% – ο συνολικός πληθυσμός του νησιού έχει μειωθεί περίπου κατά 25%, λόγω της μετανάστευσης προς την Αμερική και την Αυστραλία στην περίοδο αυτή – το είδος και ο αριθμός των σχολείων παραμένουν γενικώς αμετάβλητα. Όλα σχεδόν τα σχολεία έχουν υποστεί αυτή την μείωση, σε ορισμένα όμως από τα μεγαλύτερα, όπως τα αρρένων του Ποταμού, των Λογοθετιανίκων και των Αρωνιαδίκων, οι απώλειες είναι μεγάλες, αντίστοιχα, 32%, 55% και 53%. Η κατάσταση αυτή συνεχίζεται και εντείνεται στην μακρά περίοδο από το 1922 έως το 1976, κατά την διάρκεια της οποίας η συρρίκνωση του αριθμού των μαθητών, και κατ’ ακολουθίαν των σχολικών μονάδων, ως απόρροια της δημογραφικής κατάρρευσης του νησιού -μείωση πληθυσμού κατά 2/3- ήταν κατακλυσμική.

Πίνακας 1. Μαθητές, Δημοτικά Σχολεία και Ελληνικά Σχολεία, 1909, 1922, 1976

 

Σχολεία	Αριθμός μαθητών			Σχολεία	Αριθμός μαθητών
Δήμος Κυθηρίων	1909	1922	1976**	Δήμος Ποταμίων	1909	1922	1976**
Ελληνικό Σχολείο	55	108	–	Ελληνικό Σχολείο	80	122	–
Δημοτικά Σχολεία Αρρένων				Δημοτικά Σχολεία Αρρένων
Χώρας	65	51	28	Ποταμού	140	96	48
Λειβαδίου	72	64	32	Λογοθετιανίκων	100	45	8
Καρβουνάδων	85	92	32	Αρωνιαδίκων	85	40	14
Πιτσινιανίκων*	–	48	–	Καστρισιανίκων	60	52	25
Μυλοποτάμου	65	43	–	Μητάτων	60	62	17
Φρατσίων	60	57	22	Καραβά	70	48	14
Δημοτικά Σχολεία Θηλέων				Δημοτικά Σχολεία Θηλέων
Χώρας	70	44	–	Ποταμού	95	91	–
Μυλοποτάμου	45	43	–	Λογοθετιανίκων	30	45	–
Κοντολιανίκων	70	68	–	Αλοϊζιανίκων	70	58	–
Πιτσινιανίκων	–	38	–	Καραβά	40	40	–
Κοινά Δημοτικά Σχολεία						–	–
Αντικυθήρων	45	–	7			–	–
Βιαραδίκων	40	21 (αρρ.)		Γραμματείο Γερακαρίου (αρρένων)	27	26	–
Αλεξανδράδων	30	–	–
ΣΥΝΟΛΟ ΜΑΘΗΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ	647*	569	137	ΣΥΝΟΛΟ ΜΑΘΗΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ	777	603	126

* Δεν περιλαμβάνεται ο άγνωστος αριθμός του σχολείου των Πιτσινιανίκων.

** Το 1976 υπάρχουν μόνο 13 σχολεία μικτά  (11 στον πίνακα και 2 ακόμα, του Καλάμου με 6 μαθητές και των Μυρτιδίων με 10 μαθητές που δεν υπήρχαν τα προηγούμενα χρόνια). Φυσικά, όλα τα άλλα σχολεία που αναφέρονται στο 1909 και στο 1922 έχουν καταργηθεί.

Πηγές: Κυθηραϊκή Επετηρίς, 1909, Κυθηραϊκή Επιθεώρησις, 1923 Πανκυθηραϊκή,  Ιούλιος 1976

 

Παρά το γεγονός ότι η κατιούσα τάση του σχολικού πληθυσμού άρχισε σταδιακά από πολύ νωρίτερα, η περίοδος από το τέλος της δεκαετίας του 1960 και το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας του 1970 (γι’ αυτό η επιλογή του 1976), θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί στην κατάταξή μας ως ο τρίτος, αυτή την φορά, ολέθριος σταθμός, στην αλληλουχία των εξελίξεων της δημοτικής εκπαίδευσης. Στην περίοδο αυτή, παρουσιάζεται  μια απότομη καμπή, κατά την οποία, λόγω έλλειψης μαθητών, καταργήθηκαν σχεδόν τα μισά δημοτικά σχολεία του νησιού, με κατάληξη, το 1976, να λειτουργούν 13 σχολεία με 279 μαθητές. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται  στην συνεχιζόμενη καταστροφική συρρίκνωση του πληθυσμού, ιδιαίτερα της έντονης μείωσης των νέων σχολικής ηλικίας (τα παιδιά 5-14 ετών, στα οποία περιλαμβάνονται οι μαθητές, μειώθηκαν κατά 42% στην περίοδο 1971-1981). Η κατηφορική αυτή πορεία συνεχίζεται και στα  επόμενα χρόνια, με κατάληξη το 1989 (προ της εισροής των μεταναστών), να λειτουργούν 8 σχολεία με 201 μαθητές και σήμερα, το 2022, 2 σχολεία με 149 Έλληνες και 64 αλλοδαπούς μαθητές.

Παράλληλα με τα δημοτικά σχολεία της Αγγλοκρατίας, άρχισε και η δημιουργία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με την ίδρυση μονάδων στην Χώρα και στον Ποταμό. Από το 1828 λειτουργούσε στην Χώρα Λύκειο τετραετούς και αργότερα πενταετούς φοίτησης, ως μέρος ενός συστήματος αναπτυχθέντος από τους Άγγλους στα Ιόνια νησιά, το οποίο μετά την Ένωση μετατράπηκε σε τριτάξιο Ελληνικό Σχολείο Κυθήρων μέχρι την κατάργησή του το 1929. Ελληνικό Σχολείο είχε και ο Ποταμός. Στα δύο αυτά Ελληνικά Σχολεία φοιτούσαν, το 1922, αντίστοιχα 108 και 122 μαθητές. Στο πρώτο πέμπτο του 20^ου αιώνα, λειτουργούσε ανεπίσημα στην Χώρα και η Βιτζαμάνιος Εμπορική Σχολή με την οικονομική υποστήριξη του Κυθήριου ευεργέτη Αμβρόσιου Βιτζαμάνη.

O τέταρτος κομβικός, θα λέγαμε, σταθμός στην εκπαίδευση – ο οποίος χρονικά προηγείται του τρίτου- είναι η ίδρυση, το 1921, του Γυμνασίου Κυθήρων στην Χώρα. Είναι κομβική η σημασία του  γιατί, εκτός του ότι παρέχει βασική μόρφωση και εφόδια για μια καλή δουλειά,  αποτελεί το αναγκαίο εφαλτήριο για ανώτερες σπουδές, επιστημονική κατάρτιση και κοινωνική ανέλιξη των Κυθηρίων. Ως προς τον τρόπο και τις προϋποθέσεις δημιουργίας του Γυμνασίου, αναφέρουμε ότι το 1921 «ιδρύθηκε» μόνο η πρώτη τάξη, που άρχισε να λειτουργεί με 42 μαθητές και μαθήτριες.  Στην συνέχεια, σε κάθε διαδοχικό έτος, με την προαγωγή των μαθητών «προαγόταν» και το Γυμνάσιο, με την δημιουργία της επόμενης τάξης, έως ότου κατέστη πλήρες εξατάξιο, στο οποίο το 1929 φοιτούσαν  117 μαθητές και 25 μαθήτριες.

Η κατ’ αυτόν τον τρόπον τμηματική ίδρυση του Γυμνασίου έγινε χωρίς καμία κρατική χρηματοδότηση, και με την προϋπόθεση ότι η Κοινότητα Κυθήρων  θα εξεύρει το κτίριο για την στέγασή του και τα απαιτούμενα έπιπλα και εφόδια για την λειτουργία του, όπως και έγινε. Εκτός από το εξατάξιο Γυμνάσιο, υπήρχε και ένα διτάξιο Ημιγυμνάσιο στον Ποταμό με 50 μαθητές και μαθήτριες.

Μετά το «πέρας» της ίδρυσης του Γυμνασίου στην πληρότητά του, δημιουργήθηκε η άμεση ανάγκη κατασκευής καταλλήλου διδακτηρίου για την στέγασή του. Αφού προηγήθηκαν πολλές συζητήσεις, αντιπαραθέσεις και προσπάθειες εξεύρεσης χρημάτων, το κτίριο περατώθηκε το 1931, με αποκλειστική ιδιωτική χρηματοδότηση,  κυρίως από τους Κυθήριους της Αμερικής και πρωταγωνιστή, για την συγκέντρωση των χρημάτων και την ανέγερση του κτιρίου, τον Γυμνασιάρχη Σπύρο Στάθη. Πολλά χρόνια αργότερα, το 1999, κατασκευάστηκε, με κρατικά χρήματα αυτή την φορά, και δεύτερο κτίριο δίπλα στο παλιό για την άνετη στέγαση στο σχολικό συγκρότημα των τότε 170 μαθητών και μαθητριών, 93 του Γυμνασίου και 77 του Λυκείου.

Σήμερα (1922), ο συνολικός αριθμός των μαθητών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι 153 (86 στο Γυμνάσιο και 67 στο λύκειο), συμπεριλαμβανομένων 66 αλλοδαπών (38 στο Γυμνάσιο και 28 στο λύκειο).  Λαμβάνοντας  υπόψη, ότι το 1999 όλοι, ή σχεδόν όλοι, οι μαθητές ήταν Κυθήριοι, ενώ σήμερα αριθμούν μόνο 87, είναι φανερό ότι ο γηγενής μαθητικός πληθυσμός της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης έχει μειωθεί δραματικά (κατά το ήμισυ),  τα τελευταία 20 τόσα χρόνια, ακολουθώντας την κατρακύλα του αριθμού των μαθητών του Δημοτικού. Η συρρίκνωση  του μαθητόκοσμου είναι, με την σειρά της,  βασική συνιστώσα του πληθυσμιακού μαρασμού του νησιού, τον οποίο περιγράψαμε σε προηγούμενο άρθρο μας στα «Κυθηραϊκά».

Εκτός από την τυπική δημοτική και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, τα Κύθηρα γνώρισαν, κατά καιρούς, και άλλες μορφές σχολείων και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. Σε αυτές ανήκει η Πατρίκιος Σχολή του Καραβά που ιδρύθηκε το 1931 από τον Καραβίτη ομογενή της Αιγύπτου Δημήτριο Πατρίκιο, με σκοπό την εκπαίδευση παιδιών στην γεωπονία. Με αυτή την ιδιότητα προσέφερε τις υπηρεσίες της 2-3 μόνο χρόνια, αναστέλλοντας την λειτουργία της κατά την διάρκεια του πολέμου. Από το 1957, ανελήφθη από το κράτος για μια περίοδο 15 ετών, με αντικείμενα διδασκαλίας, για αποφοίτους του Δημοτικού, μια γκάμα θεμάτων κυρίως γύρω από τις αγροτικές δραστηριότητες, με εξασφάλιση στους μαθητές στέγης και διατροφής. Με αυτή την μορφή λειτούργησε πάλι για ένα βραχύ διάστημα 3-4 ετών. Τέλος,  το 2007, αφού περιήλθε στην ιδιοκτησία της Κοινότητας του Καραβά, η σχολή  λειτούργησε, για ένα μικρό διάστημα  ως ΙΕΚ τεχνικών διαχείρισης συστημάτων και παροχής υπηρεσιών internet και τεχνικών βιολογικής και οικολογικής γεωργίας.

Ένα είδος περιστασιακής τεχνικής εκπαίδευσης για κορίτσια προσέφερε προπολεμικά (1937) η εταιρεία singer στα Αρωνιάδικα, διδάσκοντας στις μαθήτριες κοπτική, ραπτική, κέντημα και άλλα  αναγκαία εφόδια «διά κάθε νέαν πού θέλει να γίνη καλή σύζυγος και νοικοκυρά». Τότε περίπου λειτουργούσε στα Κύθηρα και ένα φροντιστήριο Αγγλικής και Γαλλικής γλώσσας.

Τέλος, το 1946, ιδρύεται στις  Καρβουνάδες η Αγροτική Μεταβατική Οικοκυρική Σχολή (ΑΜΟΣ), από το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας, επί υπουργίας  Δημητρίου Μαρσέλλου και με ενέργειες του πρώην Υπουργού Γρηγορίου Κασιμάτη. Σκοπός της σχολής, η οποία ξεκίνησε με 40 τακτικές και 50 έκτακτες  μαθήτριες, ήταν να εκπαιδεύσει «καλές νοικοκυρές». Ως μεταβατική, η σχολή μετακινήθηκε, το 1958, στο Μυλοπόταμο, ενώ το 1972 στεγάστηκε σε ιδιόκτητο καινούριο κτίριο στο Μυλοπόταμο, δωρεά του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, το οποίο κατασκευάστηκε με την φροντίδα και την επίβλεψη του Ολλανδού μηχανικού Γεωργίου Κόκσμα. Την  περίοδο αυτή, η σχολή φιλοξενούσε και εκπαίδευε 32 μαθήτριες, από τις οποίες 10 ήταν μη Κυθήριες. Στην  νέα της στέγη, η σχολή λειτούργησε μέχρι την κατάργησή της  το 1981.

[Το υλικό για την συγγραφή αυτού του άρθρου αντλήθηκε σχεδόν εξ΄ ολοκλήρου από την δεξαμενή των πληροφοριών και στοιχείων που έχω δημιουργήσει, μελετώντας τον Κυθηραϊκό Τύπο 100 και πλέον ετών (2328 φύλλα)]

 

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2022 ΤΗΣ ΕΝΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ «ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ»