Η εκπαίδευση στα Κύθηρα στην αγγλοκρατία

Δύο χρόνια πριν είχαμε δημοσιεύσει δύο θέματα σχετικά με τα έργα της αγγλοκρατίας στα Κύθηρα, βασισμένα σε όσα περιλαμβάνουν τα Βρετανικά Αρχεία και δημοσιεύτηκαν στο εξαίρετο βιβλίο του Peter Prineas  «Britain’s Greek Islands». Το ένα  αφορούσε την κατασκευή του Φάρου στο Μουδάρι και το άλλο τα έργα στον κεντρικό δρόμο. Είχαμε προγραμματίσει να γράψουμε λίγα πράγματα από το ίδιο βιβλίο σχετικά με την εκπαιδευτική πολιτική στα Κύθηρα, ήρθε δε, κατά ευτυχή συγκυρία, να «δέσει» το θέμα αυτό με το αντίστοιχο άρθρο του παλαιού συνεργάτη και φίλου Κοσμά Μεγαλοκονόμου για το ίδιο θέμα.

Όπως θα διαπιστώσουν οι αναγνώστες μας, σε άλλα σημεία οι απόψεις συγκλίνουν και σε άλλα αποκλίνουν. Δεν παύει όμως να αποτελούν τα κείμενα αυτά εξαιρετικά ιστορικά τεκμήρια και να απαντούν στο ερώτημα, πώς βρέθηκε ένα μικρό νησί να έχει αναπτύξει ένα πρωτοποριακό για την εποχή εκπαιδευτικό σύστημα, στο οποίο μάλιστα είχαν θέση και οι γυναίκες, κάτι αδιανόητο για την ηπειρωτική Ελλάδα, που μόλις απελάμβανε των πρώτων βημάτων της ανεξαρτησίας.

 Κομβικό σημείο στην ιστορία της εκπαίδευσης στα Επτάνησα, άρα και στα Κύθηρα, ήταν η ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας. Σχετικά με την ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας, η οποία δεν ιδρύθηκε βέβαια από τη σύντομη Γαλλοκρατία.  Η Ιόνιος Ακαδημία  ιδρύθηκε το 1824 και εγκαταστάθηκε  στο ομώνυμο κτήριο στην Κέρκυρα. Αποτέλεσε ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της Κέρκυρας  και ιδρύθηκε με μεγάλη γενναιοδωρία του φιλέλληνα Άγγλου ευγενή Φρέντερικ Νορθ, κόμη του Γκίλφορντ και Αρμοστή Παιδείας της Ιονίου Πολιτείας, την εποχή που διοικητής της (Ύπατος Αρμοστής) ήταν ο αυταρχικός και μισέλλην Τόμας Μαίτλαντ. Ήταν το πρώτο Πανεπιστήμιο στην ιστορία της νεοελληνικής παιδείας και αρχικά περιελάμβανε τέσσερις σχολές: τη Νομική, τη Θεολογική, την Ιατρική και τη Φιλοσοφική. Στη Φιλοσοφική σχολή διδάσκονταν επιπλέον μαθήματα φυσικών επιστημών και μαθηματικά. Αργότερα, συστήθηκαν και οι εξής σχολές: Πολυτεχνική, Μαιευτική, Φαρμακευτική». Ο Φιλέλλην, ευρυμαθής και γενναιόδωρος Νορθ είχε πρωτοστατήσει το 1820 στην ίδρυση των αλληλοδιδακτικών σχολείων στα Επτάνησα, ανάμεσα στα οποία και αυτά των Κυθήρων.

Για  την εκπαίδευση κατά την αγγλοκρατία στα Κύθηρα ο πρώτος που έγραψε ήταν ο Ιω. Κασιμάτης (Από την παλαιά και σύγχρονη Κυθηραϊκή ζωή):

«Ο Μακφέυλ (Σ.Σ. ανέλαβε τοποτηρητής Κυθήρων το 1818 ή 1820) επέβαλε την υποχρεωτικήν φοίτησιν των αρρένων εις τα σχολεία, εις τους γονείς δε εκείνους, οι οποίοι δεν συνεμορφούντο με την διαταγήν αυτήν, επέβαλλε πρόσθετον αγγαρείαν εκ τεσσάρων ημερομισθίων με την «κοφίναν», ή αγγαρείαν του γαϊδάρου των. Και ούτω ήρχισαν οι γονείς να στέλλουν τα παιδιά των εις το σχολείον, διά να μην πηγαίνει ο γάϊδαρός των αγγαρείαν».

Όμως την πλέον ενδιαφέρουσα περιγραφή της εκπαιδευτικής κατάστασης των Κυθήρων την  βρίσκουμε στα ίδια τα Βρετανικά Αρχεία, τα οποία εξέδωσε ο κ. Peter Prineas. Διαβάζουμε χαρακτηριστικά:

…….«Ο Stoney είχε λάβει την θέση του Τοποτηρητή  από τον  Colthurst τον Απρίλιο και για δύο μήνες, μέχρι την άφιξη του νέου Τοποτηρητή………………Στη συνέχεια, ο Stoney ξεκίνησε μια περιοδεία επιθεώρησης του νησιού ταξιδεύοντας στα βόρεια του νησιού για να επισκεφτεί τον Ποταμό, τη Σάντα Πελαγία και τον Καραβά, επιθεωρώντας καθ’ οδόν σχολεία και δημόσια έργα. Πήγε επίσης με μια βάρκα απέναντι στο Cerigotto (=Αντικύθηρα) περνώντας και το  μικρό νησάκι Pori. Στο Cerigotto έλαβε ένα χαιρετισμό από τους ντόπιους, περπάτησε όλο  το νησί και επιθεώρησε το δημοτικό σχολείο όπου βρήκε “24 παρόν” και το ίδρυμα σε “καλή τάξη”. ………………………………………………………

«Είμαστε το 1839,  ο  Colthurst, ο οποίος ήταν αυτή την περίοδο ο Τοποτηρητής,  αρέσκετο στο να επισκέπτεται τα σχολεία του νησιού. «Θα χαρείτε  να δείτε μερικά από τα σχολεία μας» είπε στον Major Fraser. «Στο σχολείο του Ποταμού, έγινε βράβευση  την περασμένη εβδομάδα σε 95 αγόρια και κορίτσια κατά μέσο όρο περίπου 8 ετών, γράφουν αξιοθαύμαστα, επαναλαμβάνουν αποσπάσματα γεωγραφίας και ιστορίας και δένουν  τα βιβλία τους πολλά από αυτά. ” Ο Colthurst εντυπωσιάστηκε με την εμπιστοσύνη που είχαν οι χωρικοί στον Διευθυντή αυτού του σχολείου. Αυτό αποδεικνύεται, σκέφτηκε, με την εγγραφή κοριτσιών μαζί με αγόρια (=μικτό σχολείο). Προέτρεψε τον Fraser να πει στον Λόρδο Nugent[1] γι’ αυτόν τον άνθρωπο. Σπάνια βρίσκεις τέτοιες αξίες σε ένα μικρό  χωριό που εργάζεται τόσο συστηματικά για τη δημόσια ευημερία.

Η Γερουσία είχε δώσει 13 λίρες για να αντικαταστήσει μια επίπεδη χωμάτινη στέγη στο σχολείο του Ποταμού, αλλά όταν ο Υπεύθυνος Έργων πήγε να το παρακολουθήσει, οι χωρικοί του είπαν ότι θα φτιάξουν μια θολωτή στέγη από λαξευμένη πέτρα με δικά τους έξοδα. Ο Colthurst εντυπωσιάστηκε από έναν άντρα που είχε σημειώσει  το όνομά του για 40 σελίνια έναντι του  κόστους και το συνέκρινε με τη γενναιοδωρία των κυρίων στην πρωτεύουσα που «με κάποια δυσκολία έδωσαν έξι σελίνια για να υποστηρίξουν ένα γυναικείο σχολείο όπου πηγαίνουν οι κόρες τους». Ο Λόρδος Nugent απάντησε ευνοϊκά στην πρόταση του Colthurst να αναγνωριστεί ο Διευθυντής του σχολείου του Ποταμού και σύντομα ένα μετάλλιο πήρε το δρόμο προς τον διδάσκαλο του Ποταμού.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Το σχολείο γυναικών στην πόλη ήταν στοιχείο υπερηφάνειας. Ιδρύθηκε το 1821, όταν οι πρόσφυγες της μεσαίας τάξης ήρθαν στο Cerigo κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης και επέμειναν σε κάποια εκπαίδευση για τις κόρες τους. Τα 57 κορίτσια που εγγράφηκαν εκεί στις αρχές του 1830 διδάσκονταν ανάγνωση, γραφή, λογαριασμούς και κεντήματα και έλαβαν επίσης μαθήματα «υπακοής και ηθικής». Το σχολείο λειτούργησε εξ ολοκλήρου με συνεισφορές των κατοίκων. Οι συνδρομητές υπέβαλαν τα ονόματά τους για να υποστηρίξουν το σχολείο για ένα χρόνο, μερικοί ένα  σελίνι ανά μήνα, άλλοι έξι πέννες, ενώ ο Ύπατος Αρμοστής και ο Τοποτηρητής έδωσαν ο καθένας ένα δολάριο ή περίπου 4/6 της στερλίνας. Στο τέλος κάθε έτους υπήρχε ένα είδος κρίσης καθώς οι άνθρωποι πιέζονταν  να ανανεώσουν τις συνεισφορές τους.

Υπήρχαν εντάσεις μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής εκπαίδευσης στο Τσιρίγο όπως και  στα άλλα νησιά του Ιονίου. Ο παπά Γρηγόριος Πετρίδης, ένας ιδιωτικός δάσκαλος με πολλούς μαθητές παραπονέθηκε ότι απειλήθηκε από τον κ. Οικονομίδη, Διευθυντή των Δημόσιων σχολείων, για την διδασκαλία του σε αγόρια στο σχολείο του.

O Τοποτηρητής  πήρε την πλευρά του παπά λέγοντας ότι δεν υπήρχε μονοπώλιο στην εκπαίδευση και οι γονείς ήταν ελεύθεροι να πληρώσουν τον παπά εφόσον τον θεωρούσαν καταλληλότερο για να διδάξει τα παιδιά τους. Αργότερα, ο Παναγιώτης  Μαλάνος, δάσκαλος στο δημόσιο σχολείο Μυλοποτάμου, παραπονέθηκε ότι ένα ιδιωτικό σχολείο ιδρύθηκε εκεί από τον Τζιοβάνι Κασιμάτη και ζήτησε να κλείσει. Ο Μαλάνος είπε ότι το σχολείο του Κασιμάτη είχε διαφορετικό  τρόπο διδασκαλίας  από τον τρόπο που παρατηρείται στα Lancastrian ιδρύματα (Σ.Σ. που διδάσκεται η Λαγγαστριανή=αλληλοδιδακτική, μέθοδος). Ο Τοποτηρητής πίστευε ότι τα χρήματα που δαπανήθηκαν στα δημόσια σχολεία «πετάχτηκαν από ένα σύστημα αχρήστων» και έπεφταν στην εκτίμηση των Τσιριγωτών τόσο πολύ που πίστευε ότι θα «ερημώνονταν πλήρως λόγω των  ικανών  ιδιωτικών δασκάλων».

Ο Colthhurst έκανε μεγάλες προσπάθειες για το Σχολείο των Θηλέων στρατολογώντας έναν εξαιρετικό δάσκαλο  από ένα από τα δημόσια σχολεία  του νησιού για να διδάξει ανάγνωση, γραφή, και αριθμητική. Φαίνεται ότι το ενδιαφέρον του ενθαρρύνθηκε από την Corinna Colthurst, η οποία βοηθούσε  στο  δημόσιο σχολείο θηλέων.

Το φθινόπωρο του 1837,  ανέφερε θριαμβευτικά στην Κέρκυρα, ότι μόλις τελείωσε ένα εντελώς νέο σχολείο για τη  σχολή θηλέων της Χώρας, εξ ολοκλήρου με συνεισφορές των πολιτών. “Οι τοίχοι είναι ισχυροί όπως εκείνοι του κάστρου κάτω από το οποίο βρίσκεται και η στέγη είναι τοξωτή (Σ.Σ. σήμερα οικία Δουρίδα). Σε όλη τη δουλειά έδωσα τη μεγαλύτερη δυνατή σταθερότητα, ώστε να μην μας υποβάλετε σε δαπάνες για επισκευές που δεν μπορούμε να αντέξουμε”.

Ο κ. Lowndes, ο Γενικός Επιθεωρητής Σχολείων της Κέρκυρας, δεν μπόρεσε να φτάσει στο μακρινό Cerigo, αλλά δείχνοντας την καλή του   διάθεσή προς το σχολείο των κοριτσιών της Χώρας,  έστειλε ένα δέμα  το οποίο ετοίμασαν οι φίλοι του από την British and Foreign School Society.

Οι εκπαιδευτικοί στα δημόσια δημοτικά σχολεία ήταν από τους χαμηλότερα αμειβόμενους δημόσιους υπαλλήλους στο Cerigo. Ο  Τοποτηρητής έστειλε στον Fraser δύο παραδείγματα καλλιγραφίας από τους μαθητές του Σχολείου της Χώρας ως απόδειξη της καλής δουλειάς. Ανέφερε ότι αυτή η καλή δουλειά οφείλετο στον κ. Picoli, τον Κερκυραίο Διευθυντή  του Σχολείου, για τον οποίο είχε προηγουμένως προτείνει αύξηση μισθού. Ο Picoli πληρωνόταν 15 δολάρια το μήνα, (ποσό για) το οποίο ο Colthurst θεωρούσε  ότι δεν ήταν αρκετό για να διατηρήσει την ευπρέπεια και την εμφάνιση που αναμένεται από έναν δημόσιο δάσκαλο.

Μετά από μια επίσκεψη στο Cerigo από τον Sir Howard Douglas το φθινόπωρο του 1839, ο Τοποτηρητής του έγραψε ένα εκτεταμένο γράμμα για τα σχολεία του Cerigo. Ο αριθμός των μαθητών στα δημόσια σχολεία ήταν 496.  Στο δημοτικό σχολείο αριθμούσαν 422 αγόρια και 12 κορίτσια. Στα γυμνάσια, υπήρχαν 62 αγόρια και καθόλου κορίτσια. Υπήρχαν, επιπλέον, 74 κορίτσια στο ιδιωτικό σχολείο κοριτσιών, και άλλα 28 αγόρια στο ιδιωτικό  σχολείο υπό την καθοδήγηση του παπά Γρηγόριου. Μεταξύ των αγοριών δημοτικής ηλικίας, σημαντικά λιγότερα από τα μισά παρακολουθούσαν το σχολείο ενώ   στα κορίτσια το ποσοστό ήταν λιγότερο από το ένα δέκατο. Ο  Τοποτηρητής επεσήμανε πολλά προβλήματα στο σχολικό σύστημα: τα κυβερνητικά σχολεία απαιτούσαν μηνιαία συνεισφορά από τους γονείς αλλά για την αγροτιά το ποσό ήταν μεγάλο και λίγοι θα το πλήρωναν,  τα σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δεν είχαν την αυστηρότητα ενός εξωτερικού εξεταστή, η αγγλική γλώσσα δεν διδασκόταν  ευρέως και χωρίς αυτό πίστευε ότι οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να πλησιάσουν την Αγγλία. Τέλος  οι πολλές θρησκευτικές  και εορταστικές μέρες παρεμπόδιζαν την εκπαίδευση των παιδιών. Ο Colthurst πρότεινε επίσης να δημιουργηθεί ένα επιπλέον δημόσιο σχολείο στα Βιαράδικα, καθώς αυτό το χωριό και το γειτονικό χωριό Μητάτα, απέχουν μία ώρα με τα πόδια από το πλησιέστερο σχολείο».

Τέλος, όσον αφορά τις απόψεις των περιηγητών της εποχής, να σημειώσουμε απλά, γιατί έχει τη σημασία του, ότι οι Frank Market  και John Davy, πέρασαν από τα Κύθηρα το 1826 και 1827 αντίστοιχα, άρα το εκπαιδευτικό έργο, που με επιταγή του Συντάγματος των Ιονίων Νήσων και της κυβερνήσεως είχε επιτελεσθεί εν τω μεταξύ μετά την πάροδο 12ετούς αγγλοκρατίας, ήταν επόμενο να έχει αποδώσει καρπούς.

Καταλήγοντας οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η εκπαιδευτική πολιτική ενός κράτους (εν προκειμένω του Ιονίου Κράτους) δεν είναι δυνατόν να επιτύχει αν δεν έχει την ενεργό συμμετοχή και αποδοχή του λαού. Κι εδώ διαπιστώνονται και τα δύο. Ασφαλώς τα Κύθηρα, όπως αναφέρει ο κ. Μεγαλοκονόμος, είχαν εξαίρετους μαστόρους, κάτι που αποδεικνύεται από τα έργα τους, αυτό όμως δεν θα ήταν αρκετό εάν δεν υπάρχει και η κρατική μέριμνα. Εξάλλου, τα σχολικά κτήρια από μόνα τους δεν αρκούν εάν δεν υπάρχουν δάσκαλοι, μαθητές και πρόγραμμα. Για λόγους, λοιπόν, ιστορικής ακριβείας αναφέρονται όλα όσα αφορούν την εκπαίδευση και ο αναγνώστης εύκολα μπορεί να εξάγει τα συμπεράσματά του.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΦΕΒΡΟΥΑΡΊΟΥ 2021 ΤΗΣ ΕΝΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ «ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ»

Πότε ιδρύθη η Ιόνιος Ακαδημία;

Στο προηγούμενο φύλλο μας είχαμε δύο άρθρα σχετικά με την εκπαίδευση στα Κύθηρα επί αγγλοκρατίας. Και στα δύο έγινε αναφορά στη σημασία της ίδρυσης της Ιονίου Ακαδημίας, είχαμε όμως διαφορετική αφετηρία όσον αφορά το χρόνο ίδρυσής της. Στο άρθρο του κ. Κ. Μεγαλοκονόμου αναφέρεται ότι ιδρύθηκε από τους Γάλλους και στο άρθρο των Γ.Π.Κασιμάτη-Ε.Π.Καλλίγερου από τους Άγγλους. Η πρώτη άποψη, του κ. Μεγαλοκονόμου βασίστηκε στην αναφορά του Π. Τσιτσίλια (Ιστορία των Κυθήρων τόμ. Β’ σελ. 210) όπου αναφέρεται: «Το σύστημα της δημοσίας εκπαιδεύσεως διετηρήθη και μετά την βραχείαν το 1807 ανακατάληψιν των νήσων υπό των Γάλλων. Τότε δε συνέστη και η Ιόνιος Ακαδημία, ήτις περιφανή κατόπιν κατέλαβε θέσιν εις την πνευματικήν της νήσου αναγέννησιν». Η δεύτερη άποψη εδράζεται στις αναφορές σειράς ιστορικών της αγγλοκρατίας, για την οποία υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία από την οποία περιοριζόμαστε εδώ στην αναφορά του «δικού μας» ιστορικού Γ. Λεοντσίνη: «Ύστερα η εξασφάλιση των δεδομένων αυτών, (εισαγωγή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου και συστηματοποίηση με την επέμβαση του κράτους, τόσο της πρωτοβάθμιας, όσο και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης) συνδέθηκε με την ανάγκη εισαγωγής και καθιέρωσης στα Επτάνησα, με κρατική μέριμνα και τριτοβάθμιου κύκλου σπουδών. Η σύλληψη, μάλιστα, από τον Guilford της ιδέας για την ίδρυση  και λειτουργία της Ιονίου Ακαδημίας  στην Κέρκυρα συνδεόταν  με την εμπειρία των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων». (Γ. Λεοντσίνης, Ζητήματα νεοτέρας Ελληνικής Ιστορίας και εκπαίδευσης, 1995, σελ. 157 κ.α.)

Η πρώτη παραπάνω άποψη εδράζεται στο «σπόρο» που έριξαν οι Γάλλοι, οι οποίοι δεν προχώρησαν σε υλοποίηση των ιδεών τους, προφανώς εξ αιτίας του βραχύβιου της β’ Γαλλικής κυριαρχίας στα Ιόνια (1807-1809) κάτι που υλοποιήθηκε από το Λόρδο Γκίλφορντ, ο οποίος έδωσε και γενναίες χορηγίες για τη λειτουργία του ιδρύματος αυτού, μετά δε το θάνατό του το ίδρυμα παρήκμασε σταδιακά. Για τη συμβολή του φιλέλληνα αυτού στην παιδεία προγραμματίζουμε ειδικό άρθρο στην εφημερίδα.

Ε.Π.Κ.

ΣΗΜΕΊΩΣΗ: Το συμπλήρωμα αυτό δημοσιεύθηκε στο φ. Μαρτίου της εφημερίδας, αλλά, λόγω συνάφειας με τα άρθρα για την αγγλοκρατία που δημοσιεύθηκαν το Φεβρουάριο δημοσιεύεται εδώ, μαζί μας αυτά.

[1] Ο λόρδος George (;) Nugent, Ιρλανδός στρατιωτικός και ποιητής ήταν φλογερός Φιλέλληνας και από τα πρώτα μέλη του Ελληνοαγγλικού Κομιτάτου Λονδίνου. Διετέλεσε Ύπατος Αρμοστής στα Ιόνια Νησιά (1832-1835). Πρότεινε στο Υπουργείο Αποικιών το 1833 να ιδρυθεί στα Επτάνησα πιστωτικό ίδρυμα και να εκδοθεί χαρτονόμισμα για να αντιμετωπισθεί η εκτεταμένη τοκογλυφία, κάτι που ολοκλήρωσε ο διάδοχός του Sir Howard Douglas.