Η καλύτερη άμυνα για να νικηθεί το bullying και το ψευτονταηλίκι

Δεν τολμώ ούτε να φανταστώ τον πόνο των γονιών του 15χρονου παιδιού στην Αργυρόπουλη που έβαλε τέλος στη ζωή του με τα πρώτα στοιχεία να δείχνουν ότι υπήρξε θύμα bullying στο σχολείο.

Βασανιστικά ερωτήματα κατέκλυσαν το μυαλό μου για το πώς μπορεί κάποιος να προλάβει το κακό, πώς να βοηθήσει το παιδί του, πώς να το προστατεύσει και πόσο δίπλα του πρέπει να είναι τελικά; Κι αν δεν σπουδαιολογήσεις μία κατάσταση; Κι αν δεν είναι απλά ένα «εντάξει παιδιά είναι, και θα μαλώσουν, και θα πλακωθούν, και θα έχουν μία ερωτική απογοήτευση…» αλλά κάτι πιο επικίνδυνο, που καταστρέφει την ψυχή και θολώνει το μυαλό;

Πώς γίνεται μικρά παιδιά να απολαμβάνουν την άσκηση βίας ή τη θέα της βίας; Πώς θα χτυπήσουμε τον σχολικό εκφοβισμό; Πώς πρέπει να αντιδρούν και τι πρέπει να κάνουν οι γονείς που το παιδί τους εκφοβίζει αλλά και τι οι γονείς που το παιδί τους εκφοβίζεται;

Ο κ. Νίκος Σιδέρης ψυχίατρος, ψυχαναλυτής, συγγραφέας και επιστημονικός διευθυντής του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας και Προσωπικής Ανάπτυξης Γαληνός, εξηγεί στο newsbeast.gr πώς θα νικήσουμε το «ψευτονταηλίκι» και πώς θα απαλλαγούμε από τους «ψευτονταήδες».

– Ποιος είναι ο όρος που αποδίδει καλύτερα το bullying στη γλώσσα μας;

«Το bullying, μέχρι πρόσφατα στην Ελλάδα, ήταν ανεκδοτικού χαρακτήρα και δεν είχε τις διαστάσεις κοινωνιολογικού φαινομένου που έχει προσλάβει σήμερα. Ο κύριος λόγος είναι ότι η ελληνική νοοτροπία και ψυχοσύνθεση έχει σαν βάση της μία κουλτούρα τιμής και ντροπής (βλ. «φιλότιμο»), που θεωρεί ξεφτίλα να επιτίθεσαι στον πιο αδύναμο (όπως κάνουν οι ψευτονταήδες). Σήμερα, μαζί με τον επείσακτο καταναλωτικό ναρκισσισμό, ήρθαν και οι νοσηροί καρποί του, όπως το bullying. Το οποίο, όπως εκτενώς εξηγώ στο βιβλίο (Bullying: Και όμως νικιέται!) δεν είναι μόνο ή κύρια εκφοβισμός. Αλλά γελοίος σαδισμός, που έχει σαν πεμπτουσία του την απόλαυση του κακού που προκαλεί κάποιος ασκώντας ασύμμετρη βία σε στόχο πολύ πιο αδύναμο. Αυτή η στάση και συμπεριφορά είναι θρασύδειλη, γελοία και κομπλεξική και έτσι πρέπει να χαρακτηρίζεται! Γι’ αυτό ο όρος που αποδίδει καλύτερα το bullying στη γλώσσα μας είναι “ψευτονταηλίκι”».

– Πώς γίνεται μικρά παιδιά να απολαμβάνουν την άσκηση βίας ή τη θέα της βίας;

«Αυτό αναλύεται εκτενέστατα στο βιβλίο, με πλήθος παραδείγματα από εμπειρίες και θεάματα που προκαλούν μεγάλη απόλαυση στα παιδιά (και στους μεγάλους) – όπως π.χ. τα παθήματα του Κογιότ ή των κωμικών χαρακτήρων στις ταινίες. Όλα αυτά συνοψίζονται σε μια κοινότατη κουβέντα, που κυκλοφορεί στις συζητήσεις σαν αυτονόητη περιγραφή: “Ξέρετε πόσο σκληρά είναι τα παιδιά…”. Το ερώτημα δεν είναι αν υφίσταται ενδογενής ροπή για απόλαυση της βίας από την παιδική ηλικία. Αλλά τι κάνει ο πολιτισμός, η κοινωνία και η διαπαιδαγώγηση ώστε αυτές οι ροπές να πλαισιωθούν και να εξημερωθούν».

– Πώς θα χτυπήσουμε τον σχολικό εκφοβισμό;

«Ο πόλεμος ενάντια στο bullying είναι μια μάχη για το φαντασιακό των παιδιών (και όχι μόνο). Πρώτα απ’ όλα, μια μάχη για τις λέξεις. Και υπάρχουν λόγοι ώστε το “bullying” να αποδίδεται ως “ψευτονταηλίκι”.

Κύριος στρατηγικός σκοπός του είναι η αποδόμηση της φαντασιακής αίγλης που περιβάλλει το ψευτονταηλίκι και, μ’ αυτό τον τρόπο, η εξουδετέρωση της νοσηρής σαγήνης που ασκεί στην παιδική ψυχή. Κύριο μέσο για την επίτευξη αυτού του σκοπού είναι η γελοιοποίηση του ψευτονταηλικιού. Ώστε, όσοι αισθάνονται τον πειρασμό να κάνουν ψευτονταηλίκια να αντιλαμβάνονται ότι δεν τους παίρνει. Το γελοίο σκοτώνει το ψευτονταηλίκι, ακόμη και σαν σκέψη.

Πέρα από την έγκαιρη ενημέρωση των παιδιών για την αληθινή (=γελοία) φύση του ψευτονταηλικιού, μπορούν να γίνουν χίλια ακόμη πράγματα, που εκτίθενται και στο βιβλίο. Στα εργαλεία που θα μπορούσαν να προωθήσουν και να εμπεδώσουν αυτή την αρνητική παράσταση και φαντασιακή απαξίωση του ψευτονταή περιλαμβάνονται: Διαγωνισμοί αφίσας, βίντεο, κινουμένων σχεδίων, τραγουδιού (όπως “Το τραγούδι του Μακαρονοσπάστη” που έγραψα ειδικά για το βιβλίο), γελοιογραφίας ή παρατσουκλιού (π.χ. “μακαρονοσπάστης”, “μακαρονόμαγκας”, “σπαγκετομάχος” κλπ.). Δημιουργία παραμυθιών, σκετς (όπως “Ο Μακαρονοσπάστης” που περιλαμβάνεται στο βιβλίο), μικρών έργων για μαριονέτες, καθώς και σύντομων θεατρικών ή φιλμ, όπου π.χ. η μπρεχτική ειρωνεία (όπως στον “Αρτούρο Ούι”) θα μπορούσαν να κάνουν κουρέλια τη μυθολογία του ψευτονταή. Επιστράτευση κωμικών και γελοιογράφων με απήχηση στα παιδιά, προκειμένου να γελοιοποιήσουν και να καταστήσουν αντικείμενο χλευασμού και ντροπής το ψευτονταηλίκι…»

– Πώς πρέπει να αντιδρούν και τι πρέπει να κάνουν οι γονείς που το παιδί τους εκφοβίζει και τι οι γονείς που το παιδί τους εκφοβίζεται;

«Ο φαντασιακός ορίζοντας της ανατροφής των παιδιών που εκφοβίζουν ορίζεται από τη φαντασίωση των γονέων-υπηκόων του καταναλωτικού ναρκισσισμού “Ό,τι ήμουν εγώ και ό,τι δεν ήμουν εγώ θα είσαι εσύ στον κύβο!”. Κατά μοιραία συνεπαγωγή, το πλάσμα που διαπλάθει αυτή η φαντασίωση ως ιδεώδες παιδί είναι ένας υπερ-νάρκισσος εντελώς χαμένος σε ανάλογες φαντασιώσεις: Η πριγκίπισσα και/ή το βασιλόπουλο που γ[…]εί και δέρνει γιατί έτσι της/του αρέσει. Η διαμόρφωση τέτοιων παιδιών τροφοδοτεί το ψευτονταηλίκι. Από τη μία, εξωραΐζει τη βαρβαρότητά του και ακυρώνει πιθανούς χαλινούς που θα συγκρατούσαν τους επιτιθέμενους. Από την άλλη, μυθοποιώντας τον ψευτονταή ευνοεί τη σαγήνη που ασκεί το ψευτονταηλίκι ακόμη και στα θύματά του. Όπως βλέπουμε δεν είναι θέμα προσωπικής ενοχοποίησης του Τάδε ή της Δείνα γονιού, αλλά προβληματική και επιβλαβής πολιτισμική πλαισίωση της κοινωνικής εικόνας και ειδικότερα της γονεϊκής λειτουργίας».

«Όσο για τα παιδιά που πέφτουν θύματα εκφοβισμού, η θωράκιση απέναντι στη σκληρότητα της ζωής γενικά, απέναντι στη σκληρότητα άλλων παιδιών ειδικότερα, πρέπει ν’ αρχίσει από την πρώτη μέρα της ζωής. Η αίσθηση προστατευτικής παρουσίας των γονέων, η εμπιστοσύνη μεταξύ γονέων και παιδιών, η αγαπητική και δημιουργική σχέση με τον άλλον και με τον κόσμο, διαμορφώνουν έναν ισχυρό μηχανισμό προστασίας του παιδιού από κάθε επίθεση και επούλωσης των αναπόφευκτων πληγών που δημιουργεί η πορεία της ζωής.

Η καλύτερη άμυνα είναι να έχει αποκτήσει έγκαιρα επίγνωση της πραγματικότητας. Ότι δηλαδή μπορεί να συναντήσει στον δρόμο του κάποια παιδιά, τα οποία απολαμβάνουν το κακό που προκαλούν ασκώντας βία σε κάποιον πιο αδύναμο. Ότι αυτή η στάση είναι θρασύδειλη, γελοία και κομπλεξική. Ότι δεν πρέπει, συνεπώς, να τους φοβάται, να τους σέβεται ή να τους θαυμάζει. Ο ισχυρός που επιτίθεται στον αδύναμο δεν δείχνει ότι είναι δυνατός, αλλά ότι είναι γελοίος: Αυτή είναι η θεμελιωδέστερη ιδέα που πρέπει να κατέχει το παιδί, και έτσι να βλέπει το λεκτικό ψευτονταηλίκι: Σαν ένδειξη γελοιότητας και κόμπλεξ του επιτιθέμενου, όχι σαν περιγραφή του εαυτού του.

Αν ωστόσο το παιδί υποστεί τέτοια επίθεση και δεν κατορθώσει να αμυνθεί και να μην πληγωθεί, τότε είναι απαραίτητη η συστηματική πλαισίωσή του, με αγάπη και λόγια, από τους γονείς του, τους παιδαγωγούς και όποιον άλλον μπορεί ή χρειάζεται να συμβάλει στην υπέρβαση της τραυματικής εμπειρίας.

Το βιβλίο μου παρέχει πλήθος αναλύσεις, αλλά και πρακτικές ενέργειες, που απομυθοποιούν το ψευτονταηλίκι, αναδεικνύουν τη γελοιότητά του και, μ’ αυτό τον τρόπο, καθιστούν τις εκδηλώσεις του λιγότερο πληγωτικές και το παιδί-θύμα καλύτερα εξοπλισμένο για ν’ αντιμετωπίσει τη δοκιμασία».

– Όπως αναζητούμε τα αίτια για τη συμπεριφορά των παιδιών που εκφοβίζουν, μπορούμε να αντιμετωπίσουμε με παρόμοιο τρόπο παρόμοια αίτια για τα παιδιά που εκφοβίζονται; Με λίγα λόγια να πέσει το «βάρος» και στους δύο και στα παιδιά με «επιθετική» συμπεριφορά, αλλά κι εκείνα που έχουν την τάση να την αποδέχονται;

«Είναι αναγκαία τόσο η άμυνα (θωράκιση των παιδιών απέναντι σε ενδεχόμενο ψευτονταηλίκι) όσο και η επίθεση (χαλιναγώγηση της ροπής για απόλαυση του κακού που προκαλεί το ψευτονταηλίκι). Μέχρι τα τώρα, το βάρος είχε πέσει στην άμυνα. Η πρότασή μου είναι το βάρος να πέσει στην επίθεση, με στόχο την απομυθοποίηση του ψευτονταή. Έτσι ώστε και όποιο παιδί νιώσει τον πειρασμό για ψευτονταηλίκια, να καταλάβει ότι δεν το παίρνει επειδή η συμπεριφορά του δεν θα θεωρηθεί μαγκιά, αλλά θρασύδειλη γελοιότητα».

Ο ισχυρός που επιτίθεται στον αδύναμο δεν δείχνει ότι είναι δυνατός, αλλά ότι είναι γελοίος: Αυτή είναι η θεμελιωδέστερη ιδέα που πρέπει να κατέχει το παιδί

– Στατιστικά, πόσο υπαρκτός είναι ο φόβος το bullying να οδηγήσει στην αυτοκτονία;

«Στατιστικά, η αυτοκτονία έχει ελάχιστες πιθανότητες. Όμως, ακόμη και ένα παιδί αν πάει χαμένο από κάτι που μπορεί να προληφθεί, όπως το ψευτονταηλίκι, πρέπει να το θεωρήσουμε ανεπίτρεπτο και απαράδεκτο».

– Το βιβλίο σας έχει τίτλο: «Bullying-κι όμως νικιέται». Πιστεύετε ότι πραγματικά νικιέται;

«Προφανώς νικιέται, επειδή κανένα παιδί δεν αντέχει την ιδέα, ή έστω και μόνο την υποψία, ότι είναι ή μπορεί να φαίνεται γελοίο αυτό που κάνει.

Όσο για το πώς; Με τα όπλα του φτωχού – κάτι που είναι αναγκαίο στη σημερινή ένδεια πόρων στην πατρίδα μας. Αυτά τα όπλα είναι: Σκέψη, Χιούμορ, Στόμα, Μολύβι, Χαρτί. Συγκεκριμένα παραδείγματα αφθονούν στο βιβλίο μου. Αλλά και πλήθος ακόμη μπορούν να επινοηθούν και να εφαρμοστούν, με τη βοήθεια και των ίδιων των παιδιών (π.χ. διαγωνισμός γελοιογραφίας στο σχολείο με θέμα το πόσο γελοίο είναι το ψευτονταηλίκι)».

• Ο Νίκος Σιδέρης είναι Ψυχίατρος, Ψυχαναλυτής, Συγγραφέας και Επιστημονικός Διευθυντής του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας και Προσωπικής Ανάπτυξης Γαληνός www.siderman.gr/www.galinos-psy.gr