Η Κούβα στο χείλος της κατάρρευσης

Σχεδόν απαρατήρητη εν μέσω των διάφορων δραμάτων και κρίσεων που πλήττουν τη Λατινική Αμερική κάθε εβδομάδα, τις τελευταίες ημέρες του Φεβρουαρίου η κυβέρνηση της Κούβας ζήτησε από τα Ηνωμένα Έθνη βοήθεια για την αντιμετώπιση της αυξανόμενης έλλειψης τροφίμων.

Η άνευ προηγουμένου κραυγή για βοήθεια από ένα κομμουνιστικό καθεστώς που πάντα περηφανευόταν για το μοντέλο κοινωνικής πρόνοιάς του καταγράφει την τρομερή οικονομική στενωπό στην οποία βρίσκεται  η Κούβα. Πληγωμένη από τους αυστηροποιημένους περιορισμούς των ΗΠΑ, την αποσύνθεση της εγχώριας παραγωγής, την αδύναμη τουριστική βιομηχανία μετά τον Covid και την αδιαφορία από τους συμμάχους του, το νησί ζει τις χειρότερες οικονομικές ημέρες του από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης πριν από περισσότερες από τρεις δεκαετίες. Μια σειρά από μπλακ άουτ έφερε κόσμο στους δρόμους το περασμένο σαββατοκύριακο, να φωνάζει για “τροφή και ρεύμα” – μια σπάνια εκδήλωση κοινωνικής αναταραχής από την αναστάτωση που συγκλόνισε το νησί τον Ιούλιο του 2021, την οποία το καθεστώς περιόρισε με συντριπτική καταστολή.

Κρίση, εμπάργκο, μετανάστευση

Η σημερινή οικονομική κατάσταση είναι μια τεράστια πρόκληση για το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κούβας που ελέγχει τη ζωή της χώρας από την επανάσταση του Φιντέλ Κάστρο το 1959. Μάρτυρας της αναζήτησης εσωτερικών αποδιοπομπαίων τράγων και περισπασμών: ο πρόεδρος Miguel Díaz-Canel ανακοίνωσε μια ασυνήθιστη έρευνα εναντίον ενός παλιού συμμάχου και φίλου του, του Alejandro Gil Fernández, για φερόμενη διαφθορά μετά την απόλυσή του τελευταίου από τη θέση του υπουργού Οικονομίας.

Φυσικά, υπάρχει πάντα το εμπάργκο των ΗΠΑ, η ιστορική δικαιολογία της Κούβας σε περιόδους οικονομικής δυσφορίας. Ναι, το εμπάργκο είναι ένας αναχρονισμός του Ψυχρού Πολέμου που θα έπρεπε να είχε αρθεί εδώ και πολύ καιρό, αλλά δεν ευθύνεται για την έλλειψη τροφίμων στο νησί: από το 2001, η Κούβα έχει μπορέσει να εισαγάγει τρόφιμα και άλλα γεωργικά προϊόντα από τις ΗΠΑ αξίας πάνω από 7 δισεκατομμύρια δολάρια. Ένα εμπάργκο, δε, που επιβλήθηκε πριν από 62 χρόνια, δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί το νησί έχασε τουλάχιστον μισό εκατομμύριο πολίτες ή σχεδόν το 5% του συνολικού πληθυσμού της Κούβας, μεταξύ 2021 και 2023. Αυτοί είναι νέοι, μορφωμένοι Κουβανοί που δραπετεύουν από την πείνα, την οικονομική κακοδιαχείριση και την πολιτική καταστολή.

Μόλις ξεπεράσει κανείς την επίδειξη ενόχων για την κατάσταση με το δάχτυλο, εκείνο που βλέπει καθαρά μπροστά του είναι η κατάρρευση του σοσιαλιστικού καθεστώτος της Κούβας. Αυτή η μετάβαση μπορεί να χρειαστεί δεκαετίες. Ή θα μπορούσε να συμβεί σχεδόν με τον ίδιο τρόπο όπως εκείνος ο μεγάλος λάτρης της Κούβας Έρνεστ Χέμινγουεϊ έγραψε κάποτε για τη χρεοκοπία: “Σταδιακά, μετά ξαφνικά”. Ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο: Η κρίση δεν μπορεί να διορθωθεί χωρίς να αλλάξει ριζικά το συγκεντρωτικό, κρατικά ελεγχόμενο μοντέλο της χώρας όπου οι γραφειοκράτες κυβερνούν κάθε πτυχή της δημόσιας ζωής. Αυτή η πολιτική αλλαγή, που πρέπει να προέλθει από την κουβανική κοινωνία, απειλεί την επιβίωση του καθεστώτος και το μέλλον της επανάστασης, ένας απαράδεκτος κίνδυνος για την καλοταϊσμένη παλιά φρουρά που εξακολουθεί να διοικεί τη χώρα. Αυτή είναι η ουσία της σύγκρουσης αυτή τη στιγμή.

Αυτή η κατάσταση αποτελεί επίσης μια σημαντική δοκιμασία για την ευρύτερη περιοχή – και επίσης μια ευκαιρία. Όσο αφελές κι αν ακούγεται, φανταστείτε μια λειτουργική και πιο ελεύθερη Κούβα, με τους υψηλά καταρτισμένους επαγγελματίες και το εργατικό δυναμικό της ικανό να αξιοποιήσει τις δυνατότητες της χώρας, από τον τουρισμό μέχρι τη γεωργία και τον πολιτισμό ή ίσως ακόμη και το αργό πετρέλαιο.

Συντεταγμένη ανατροπή ή χάος;

Ωστόσο, το πιο προβλέψιμο σενάριο τώρα είναι ένα σενάριο αβεβαιότητας και χάους. Ορισμένοι Αμερικανοί βουλευτές και γερουσιαστές μπορεί να γιόρταζαν μια ξαφνική κατάρρευση του καθεστώτος της Κούβας ως επιτυχία πολιτικής. Αλλά αν αυτό όντως συνέβαινε (ένα τεράστιο αν, το ξέρω), καμία οργανωμένη αντιπολίτευση δεν περιμένει να αναλάβει και να διορθώσει την πορεία του πλοίου. Δεν ξέρουμε επίσης ποια θα ήταν η αντίδραση του κουβανικού στρατού. Όπως μου είπε ο William LeoGrande, μακροχρόνιος παρατηρητής της Κούβας και καθηγητής Λατινικής Αμερικής στη Σχολή Δημοσίων Υποθέσεων του  American University, “το αποτέλεσμα θα μπορούσε να είναι ένα αποτυχημένο κράτος με μαζική μετανάστευση και διεθνικές εγκληματικές οργανώσεις να δημιουργούν ερείσματα. Αυτό θα ήταν ένα πολύ μεγαλύτερο πρόβλημα για τις Ηνωμένες Πολιτείες – μια πιθανή καταστροφή”.

Προς το παρόν, η κυβέρνηση της Κούβας προσπαθεί να διορθώσει τα οικονομικά της προβλήματα εφαρμόζοντας ένα βαθιά αντιδημοφιλές πρόγραμμα λιτότητας που περιλαμβάνει πενταπλασιασμό των τιμών της βενζίνης – το ντίζελ και η βενζίνη από 25 CUP σε 132 CUP ή 428% – σε μια προσπάθεια να κλείσει μια τεράστια τρύπα στον προϋπολογισμό που υπολογίζεται στο 18,5% του ΑΕΠ και να συγκρατήσει τον αχαλίνωτο πληθωρισμό. Αναζητά νέα εξωτερική βοήθεια (όπως το αίτημα στον ΟΗΕ για τρόφιμα) και εργάζεται για την πλήρη ανάκαμψη της κομβικής σημασίας τουριστικής της βιομηχανίας. Υπάρχει πιθανότητα η αύξηση της τοπικής παραγωγής για μεγαλύτερες εξαγωγές, η ανάκαμψη των εμβασμάτων και κάποια άλλα “κομμάτια”, όπως το έθεσε η LeoGrande, να μπορούσαν να επανεκκινήσουν την οικονομία και να επιτρέψουν στην κυβέρνηση να επιβιώσει από τις άμεσες επιπτώσεις της κρίσης.

Αυτό θα ήταν το καλύτερο σενάριο για ένα σύστημα που έχει περάσει εδώ και πολύ καιρό την ημερομηνία “λήξης” του. Οι αριστεροί της Λατινικής Αμερικής της παλιάς σχολής, όπως ο Βραζιλιάνος Λουίς Ινάσιο Λούλα Ντα Σίλβα, ο Αντρές Μανουέλ Λόπες Ομπραδόρ από το Μεξικό, ο Γκουστάβο Πέτρο από την Κολομβία και φυσικά ο Νικολάς Μαδούρο της Βενεζουέλας, μπορεί ακόμα να αναζητούν ιδεολογική έμπνευση στην Κούβα. Όπως όμως έχουν επισημάνει άλλοι σχολιαστές, οι νεότεροι Λατινοαμερικανοί είναι στην καλύτερη περίπτωση αδιάφοροι. Επιπλέον, παρά όλες τις εικασίες για τις στρατηγικές σχέσεις της Κούβας με τη Ρωσία και την Κίνα (ο Díaz-Canel επισκέφτηκε και τις δύο το 2022) η πραγματικότητα είναι ότι, πέρα από τη γεωπολιτική τους ευθυγράμμιση και τον ανταγωνισμό τους κατά των ΗΠΑ, αυτές οι χώρες είναι απρόθυμες να χρηματοδοτήσουν μια κυβέρνηση με ιστορικό συστημικής αθέτησης χρέους.

Καθώς οι ΗΠΑ ετοιμάζονται να επιλέξουν πρόεδρο τον Νοέμβριο, η Κούβα φαίνεται επίσης θαμμένη στο κάτω μέρος των στρατηγικών προτεραιοτήτων του θείου Σαμ (εκτός από την αντιμετώπιση της εισροής Κουβανών στα νοτιοδυτικά σύνορα). Δεδομένου του αριθμού των άλλων γεωπολιτικών “δοχείων σε βρασμό” και της αρνητικής πολιτικής εμπλοκής με το κουβανικό καθεστώς μετά την άσχημη καταστολή του 2021, η επιφυλακτικότητα της κυβέρνησης Μπάιντεν είναι κατανοητή.

Όραμα

Ωστόσο, οι ΗΠΑ – αλλά και η Λατινική Αμερική και ο κόσμος – έχουν σοβαρούς λόγους να μην εγκαταλείψουν το να οραματίζονται μια σύγχρονη Κούβα και να προετοιμάζονται για μια μετάβαση, είτε ταραχώδη είτε ομαλή. Θα πρέπει να καταβληθούν περισσότερες προσπάθειες για την προώθηση των δεσμών με τον εκκολαπτόμενο ιδιωτικό τομέα της Κούβας, ο οποίος δημιουργήθηκε μετά τη νομιμοποίηση μικρότερων επιχειρήσεων το 2021. Σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς, απασχολεί ήδη περίπου το 35% του εργατικού δυναμικού του νησιού. Αυτό θα αύξανε την εμπορική δραστηριότητα και θα ενίσχυε την οικονομική αλληλεξάρτηση του νησιού με το έξω κόσμο.

Όπως όμως μου είπε ο Τζον Κάβουλιτς, πρόεδρος του Εμπορικού και Οικονομικού Συμβουλίου ΗΠΑ-Κούβας, αυτή η στρατηγική ενέχει κινδύνους για το καθεστώς: “Όταν επιτρέπεις στους επιχειρηματίες να βγάλουν χρήματα, έχει πια πολύ ορατά πλούσιους ανθρώπους στην Κούβα και άλλου ορατά μη πλούσιους ανθρώπους. Πόσο επιτυχημένος μπορεί να είναι κάποιος πριν αποφασίσει η κυβέρνηση να του αφαιρέσει όλα αυτά;”.

Ακόμη “κι έτσι, ο Κάβουλιτς πιέζει την πρεσβεία των ΗΠΑ να εγκρίνει έναν κατάλογο μικρών κουβανικών εταιρειών με τις οποίες οι Αμερικανοί θα μπορούσαν να συνεργαστούν, ενισχύοντας τις εμπορικές σχέσεις στο πλαίσιο των υφιστάμενων κανονισμών και απαγορεύσεων, ακόμη και τη στιγμή που συνεχίζεται το τρέχον πολιτικό “πάγωμα” στις σχέσεις με τις ΗΠΑ.

Μοιάζει με έναν αιώνα πριν η εποχή που ο πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα επισκέφτηκε το νησί – ο πρώτος πρόεδρος των ΗΠΑ που το έκανε μετά από 88 χρόνια – και οι Rolling Stones έπαιξαν για μισό εκατομμύριο Κουβανούς στη Ciudad Deportiva της Αβάνας. Ωστόσο, αυτό ήταν τόσο πρόσφατα, μόλις το 2016, αποδεικνύοντας ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάζουν γρήγορα και στις δύο πλευρές των Στενών της Φλόριντα.

Όπως είπε πρόσφατα ο μεγάλος Κουβανός συγγραφέας Leonardo Padura σε βραζιλιανό πρακτορείο, “στην Κούβα αυτή τη στιγμή, μας λείπουν καύσιμα, λείπουν τρόφιμα, λείπουν φάρμακα. Αλλά εκείνο που μας λείπει περισσότερο είναι η ελπίδα”. Αυτό το τελευταίο μπορεί να παραμείνει σε έλλειψη υπό την τρέχουσα κυβέρνηση. Για χάρη του λαού της Κούβας, ωστόσο, οι γείτονές της θα πρέπει να βοηθήσουν να κρατηθεί ζωντανή η ελπίδα.

Απόδοση – Επιμέλεια – Επιλογή Κειμένων (2019-2024): Γ. Δ. Παυλόπουλος