Η μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ.: Η αρχή της μακεδονικής ηγεμονίας

Τον Αύγουστο του 338 π.Χ. έγινε στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας μία από τις πλέον πολυσυζητημένες μάχες της ιστορίας, τόσο για τον τρόπο διεξαγωγής όσο και για την πολιτική σημασία της. Αντίπαλοι ήταν από τη μία πλευρά οι Μακεδόνες με επικεφαλής τον Φίλιππο, που τον συνόδευε ο δεκαοκτάχρονος τότε Αλέξανδρος και από την άλλη, οι Αθηναίοι και οι Θηβαίοι με τους συμμάχους τους Κορίνθιους, Κερκυραίους, Αχαιούς, Ακαρνάνες, Ευβοιώτες, Μεγαρείς και Λευκαδίτες. Η Χαιρώνεια βρίσκεται στη Βοιωτία, 13 χιλιόμετρα περίπου βόρεια της Λιβαδειάς.

Τι προηγήθηκε της μάχης της Χαιρώνειας;

Ο Φίλιππος αφού κατατρόπωσε τους σκληροτράχηλους λαούς που συνόρευαν με τη Μακεδονία θέλησε να εξασφαλίσει την ηγεμονία του στην Ελλάδα για να μπορέσει να ασχοληθεί απερίσπαστος με την εκστρατεία στην Ανατολή. Στη νότια Ελλάδα, με μια σειρά από επιτυχείς ελιγμούς και διπλωματικές κινήσεις έγινε μέλος της Δελφικής Αμφικτιονίας και ως εκτελεστής αποφάσεων της κυριάρχησε βαθμιαία στον κυρίως χώρο της κλασικής Ελλάδας.

Η άλλοτε κραταιά Αθήνα όμως έθετε εμπόδια στην διαρκώς αυξανόμενη επιρροή της Μακεδονίας στην υπόλοιπη Ελλάδα. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 340 π.Χ. έστειλε πλοία στο Βυζάντιο, αποικία των Μεγαρέων που πολιορκούσε ο μακεδονικός στρατός. Οι αποτυχίες του Φίλιππου στο Βυζάντιο και την Πέρινθο και η απόσυρση του στρατού του στο εσωτερικό της Βαλκανικής ενίσχυσαν τα αντιμακεδονικά στοιχεία στη Θήβα που παρέσυραν το Βοιωτικό Κοινό να καταλάβει τη Νίκαια της Θεσσαλίας (Ιούλιος 339 π.Χ.). Αυτή η ενέργεια στρεφόταν τόσο εναντίον των Θεσσαλών, τους άρχοντες των οποίων είχε προσεταιριστεί ο Φίλιππος, όσο και εναντίον των Μακεδόνων που διατηρούσαν εκεί μικρή φρουρά.

Ο Φίλιππος βρήκε την ευκαιρία που αναζητούσε για να κινηθεί εναντίον των Αθηναίων και των Θηβαίων. Πολύ γρήγορα ετοίμασε ένα μικρό και ευκίνητο στρατιωτικό τμήμα και εισχώρησε στη Φωκίδα παρακάμπτοντας τις Θερμοπύλες όπου θα αντιμετώπιζε υποχρεωτικά τους Βοιωτούς.

Από την Ηράκλεια Τραχινία οδήγησε τους άνδρες του μέσα από χαράδρες και δύσβατους ορεινούς δρόμους στο Κυτίνιον της Δωρίδας και από εκεί στην Ελάτεια (Σεπτέμβριος ή Οκτώβριος του 339 π.Χ.) που ανήκε τότε στη Φωκίδα (σήμερα ανήκει στη Φθιώτιδα). Η Ελάτεια είχε εκκενωθεί από τους περισσότερους κατοίκους της και τα τείχη της είχαν κατεδαφισθεί. Ο Φίλιππος εγκατέστησε εκεί τον στρατό του και άρχισε να την οχυρώνει. Δεν έκανε όμως καμία περαιτέρω ενέργεια και ανέμενε να καταρρακωθεί το ηθικό των αντιπάλων του από το δέος που προκαλούσε η παρουσία του στην Ελάτεια, από την προπαγάνδα των πρακτόρων του, αλλά και από τις ενέργειες των φιλικά προσκείμενων στους Μακεδόνες πολιτών στις εχθρικές πόλεις. Παράλληλα επέτρεψε στους Φωκείς να οχυρώσουν και πάλι τις πόλεις τους και τους υποσχέθηκε μείωση από 30 σε 10 τάλαντα των εξαμηνιαίων δόσεων που όφειλαν.

Ο Δημοσθένης και η συμμαχία Αθηναίων και Βοιωτών

Η είδηση ότι ο Φίλιππος έφτασε στην Ελάτεια χωρίς να περάσει από τις Θερμοπύλες που τις κρατούσαν οι αντίπαλοί του, αναστάτωσε και πτόησε τους αντιπάλους τόσο στην Αθήνα όσο και στη Θήβα. Η ψυχολογική κατάσταση που διαμορφώθηκε στην Αθήνα αποτυπώνεται από τον Δημοσθένη στον λόγο του «Περί Στεφάνου»: «Εσπέρα μεν γαρ ην, ήκε δ’ αγγέλλων τις ως τους πρυτάνεις ως Ελάτεια κατείληπται» («Ήταν βράδυ, έφτασε κάποιος που ανήγγειλε στους πρυτάνεις ότι η Ελάτεια καταλήφθηκε»).

Μετά τον αρχικό πανικό την επόμενη μέρα οι πρυτάνεις συγκάλεσαν τη Βουλή και οι πολίτες έσπευσαν στον χώρο συνεδριάσεων της Εκκλησίας του Δήμου. Ο μόνος που μίλησε ήταν ο Δημοσθένης που είπε ότι οι Θηβαίοι εχθρεύονται τον Φίλιππο και είναι έτοιμοι να πολεμήσουν, διαφορετικά οι Μακεδόνες θα βρίσκονταν ήδη στα σύνορα της Αττικής με τη Βοιωτία. Συμπέρανε ότι έπρεπε να συμμαχήσουν Αθηναίοι και Θηβαίοι και κατάφερε να αποσπάσει την έγκριση της Εκκλησίας του Δήμου.

Πρέσβεις των Αθηναίων και του Φίλιππου έφτασαν ταυτόχρονα στη Θήβα. Επικεφαλής των Αθηναίων ήταν ο δεινός ρήτορας Δημοσθένης, πασίγνωστος για τα αντιμακεδονικά του φρονήματα καθώς πίστευε ότι η Αθήνα μπορούσε να ανακτήσει τη χαμένη της αίγλη, ενώ εκτός από Μακεδόνες, η πρεσβεία του Φίλιππου περιελάμβανε Θεσσαλούς, Αινιάνες, Δόλοπες, Αχαιούς της Φθιώτιδας και Αιτωλούς, δηλαδή εκπροσώπους όλων των συμμάχων του. Ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν κι ο περίφημος πρέσβης Πύθωνας ο Βυζάντιος. Οι Θηβαίοι άκουσαν και τις δύο πλευρές.

Αν και είχαν συνάψει σύμφωνο συμμαχίας με τον Φίλιππο, άλλαξαν τη στάση τους, παρά την προσπάθεια των απεσταλμένων του Μακεδόνα βασιλιά να τους μεταπείσουν. Έτσι, Αθήνα και Κοινό των Βοιωτών αποφάσισαν να ξεκινήσουν άμεσα πολεμικές προετοιμασίες.

Ο χειμερινός πόλεμος
Οι Αθηναίοι και οι Βοιωτοί επιστράτευσαν όλους τους ικανούς άνδρες από 20 έως 50 ετών. Οι Αθηναίοι συγκέντρωσαν 10.000 πεζούς και 600 ιππείς καθώς και 10.000 μισθοφόρους. Οι Βοιωτοί 11.000-12.000 πεζούς και 800 ιππείς. Οι δυνάμεις αυτές κατέλαβαν δύο κομβικά σημεία, τους Παραποταμίους που απείχαν 12 χιλιόμετρα από την Ελάτεια και μια θέση κοντά στη σημερινή Γραβιά, ανάμεσα στο Κυτίνιον που κατείχε ο Φίλιππος και την Άμφισσα. Επικεφαλής και των δύο τμημάτων ήταν Θηβαίοι στρατηγοί. Ο Φίλιππος είχε εγκαταστήσει τις δυνάμεις του σε δύο οχυρά σημεία: την Ελάτεια και το Κυτίνιον που απείχαν μεταξύ τους 30 χλμ. Από τον Οκτώβριο ως τον Μάιο ή τον Ιούνιο οι δύο στρατοί απέφυγαν να εμπλακούν σε μεγάλη μάχη.

Περιορίστηκαν σε κάποιες συγκρούσεις τις οποίες ο Δημοσθένης ονομάζει «την τ’ επί του ποταμού και την χειμερινήν». Και οι δύο έληξαν με ήττα των Μακεδόνων. Και αυτό γιατί ο Φίλιππος είχε αφήσει στη Μακεδονία μεγάλο μέρος του στρατού του για να ξεκουραστεί μετά τις επιχειρήσεις εναντίον των Οδρυσών, της Περίνθου, του Βυζαντίου, των Σκυθών και των Τριβαλλών που κράτησαν τρία χρόνια, αλλά και πιθανότατα για τον φόβο βαρβαρικών επιδρομών.

Προσωρινά, οι Αθηναίοι και οι Θηβαίοι ήταν απόλυτα ικανοποιημένοι. Ο Φίλιππος είχε αναχαιτισθεί, οι πιο σημαντικές συμπλοκές είχαν λήξει με αποτυχίες του, ο αθηναϊκός στόλος κυριαρχούσε στο Αιγαίο, τα σιταγωγά πλοία κατέφθαναν στον Πειραιά χωρις εμπόδια και οι τιμές των δημητριακών ήταν χαμηλότερες απ’ ό,τι τα προηγούμενα χρόνια. Οι Αθηναίοι τέλεσαν με λαμπρότητα και αγαλλίαση τις καθιερωμένες εορτές τους και οργάνωσαν και ευχαριστήριες θυσίες. Μάλιστα τότε απένειμαν για δεύτερη φορά χρυσό στέφανο στον Δημοσθένη.

Τον Ιούνιο του 338 π.Χ. ο Φίλιππος ανέλαβε δράση. Είχαν ήδη φτάσει τα τμήματα του στρατού του που είχαν μείνει στη Μακεδονία καθώς και τμήματα Θεσσαλών και άλλων συμμάχων. Κατέλαβε την Άμφισσα και τη Ναύπακτο την οποία παρέδωσε στους συμμάχους του Αιτωλούς όπως είχε υποσχεθεί. Από τη Ναύπακτο, έστειλε ένα απόσπασμα για να καταλάβει τους Δελφούς και να εισβάλει στη Βοιωτία. Αυτή η κίνηση ανάγκασε τους Αθηναίους και τους Βοιωτούς να αφήσουν τους Παραποταμίους που δεν κάλυπταν πια τη Βοιωτία και να συμπτυχθούν στη Χαιρώνεια που προσφερόταν άριστα για άμυνα.

Ανάμεσα στη Χαιρώνεια που βρίσκεται σε ένα από τα αντερείσματα του όρους Θουρίου και στην κοίτη του Βοιωτικού, μεσολαβούν μόλις δύο χιλιόμετρα. Από εκεί ήταν υποχρεωμένος να περάσει ο στρατός του Φίλιππου διασχίζοντας την κοιλάδα του Κηφισού που οδηγεί από τη Φωκίδα στη Βοιωτία.

Η μάχη της Χαιρώνειας (Αύγουστος 338 π.Χ.)
Όταν πλησίασε ο Φίλιππος με τον στρατό του στη Χαιρώνεια, η ηγεσία των αντιπάλων παρέταξε την οπλιτική φάλαγγα διαγώνια ως προς τον άξονα της κοιλάδας με μέτωπο προς τα ΒΔ. Το αριστερό της παράταξης κατέλαβαν οι Αθηναίοι, το κέντρο οι Αχαιοί και άλλοι σύμμαχοι (πιθανότατα Ευβοείς, Φωκείς και Μεγαρείς) καθώς και τμήματα μισθοφόρων στην υπηρεσία των Αθηναίων, ενώ το δεξιό οι Βοιωτοί υπό την ηγεσία του «Βοιωτάρχου» Θεαγένη. Το άκρο δεξιό κάλυπταν οι Θηβαίοι με τον Ιερό Λόχο που ήταν στηριγμένος στην όχθη του Κηφισού.

Το αριστερό τμήμα των Αθηναίων προστατεύθηκε από ελαφρά τμήματα που κατέλαβαν τις υπώρειες του φρουρίου. Όλοι μαζί οι σύμμαχοι υπολογίζεται ότι διέθεταν 35.000 πεζούς και 2.000 ιππείς. Ο Φίλιππος στη μάχη αυτή χρησιμοποίησε μόνο μακεδονικά στρατεύματα από 30.000 πεζούς και 2.000 ιππείς. Οι Αθηναίοι έσπευσαν «οδοιπορήσαντες» στη Χαιρώνεια και εξέπληξαν τους Θηβαίους για την «οξύτητα της παρουσίας» όπως αναφέρει ο Διόδωρος (ΙΣΤ’ 85, 2 κ.ε.).

Συνεπώς στην πεδιάδα του Βοιωτικού Κηφισού παρατάχθηκαν περισσότεροι από 60.000 στρατιώτες! Αν σκεφθεί κανείς ότι ο Αλέξανδρος ξεκίνησε με περίπου 30.000 άνδρες την εκστρατεία της Ασίας μπορεί να αντιληφθεί το κόστος των «ενδοελληνικών» αγώνων. Το μεγαλύτερο πρόβλημα των αντιπάλων του Φίλιππου ήταν η έλλειψη ικανών στρατηγών. «Οι αγαθότατοι των στρατηγών» Ιφικράτης, Χαβρίας και Τιμόθεος είχαν εκλείψει.

Ηγέτες των Αθηναίων ήταν οι στρατηγοί Χάρης, ο ικανότερος όλων που όμως διοικούσε πιθανότατα τους μισθοφόρους, ο Στρατοκλής που δεν είναι γνωστός από άλλη μάχη και ο Λυσικλής που όπως θα δούμε είχε τραγικό τέλος. Αλλά και οι Αθηναίοι οπλίτες δεν είχαν την εμπειρία των προγόνων τους καθώς μετά τη μάχη της Μαντίνειας (362 π.Χ.) επιστρατεύονταν σπάνια και σε μικρούς αριθμούς. Από την άλλη πλευρά υπήρχαν ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος που αν και μόλις 18 ετών είχε συντρίψει δύο χρόνια νωρίτερα, το 340 π.Χ. το θρακικό φύλο των Μαιδών. Παράλληλα τα μακεδονικά στρατεύματα ήταν εμπειροπόλεμα καθώς πολεμούσαν για τουλάχιστον τρία χρόνια τους βαρβαρικούς λαούς των Βαλκανίων.

Ο Φίλιππος απέναντι στους Αθηναίους παρέταξε τους υπασπιστές δηλαδή το ευέλικτο πεζικό του και ανέλαβε προσωπικά ο ίδιος την ηγεσία τους. Απέναντι στους Θηβαίους έστειλε τμήματα πεζεταίρων με τους ικανότερους στρατηγούς του και το βαρύ ιππικό με επικεφαλής τον Αλέξανδρο. Αν και αρκετοί αρχαίοι συγγραφείς (Δείναρχος, Αισχίνης, Διόδωρος, Πλούταρχος, Παυσανίας) αναφέρονται στη μάχη της Χαιρώνειας, οι πληροφορίες που δίνουν είναι συγκεχυμένες. Φαίνεται ότι το σχέδιο του Φίλιππου ήταν εμπνευσμένο από τις τεχνικές του Επαμεινώνδα. Συγκεκριμένα, επιδίωξε να κερδίσει τη μάχη δίνοντας διαταγή στις ισχυρότερες μονάδες των αντιπάλων, ενώ στις λιγότερο ισχυρές ανέθεσε να απασχολήσουν και να παρασύρουν τις λιγότερο εμπειροπόλεμες.

Σε όλη τη διάρκεια της μάχης ο Φίλιππος εφάρμοσε το σχέδιο του με τις απαραίτητες τροποποιήσεις. Αρχικά οδήγησε τους υπασπιστές εναντίον των Αθηναίων που αντέδρασαν. Οι Μακεδόνες άρχισαν να υποχωρούν σιγά σιγά. Ο Στρατοκλής πήρε θάρρος και νόμισε ότι οι αντίπαλοι υποχωρούν. Έδωσε μάλιστα εντολή στους άνδρες του να τους απωθήσουν «ες Μακεδονίαν»! Καθώς ο Φίλιππος υποχωρούσε με κατεύθυνση προς τα βορειοδυτικά, οι Αθηναίοι κινήθηκαν μπροστά κι αριστερά. Τα τμήματα του κέντρου για να μην αποκοπούν από τους Αθηναίους άρχισαν να προχωρούν και να κατευθύνονται προς τα αριστερά.

Σε λίγο τους μιμήθηκαν και οι Βοιωτοί. Έτσι σχηματίστηκε κενό ανάμεσα στα τμήματα των μικρών βοιωτικών πόλεων και στη θηβαϊκή φάλαγγα. Σε αυτό έσπευσε να εισχωρήσει ο Αλέξανδρος με τους εταίρους και απώθησε τους Θηβαίους προς τις όχθες του Κηφισού. Στην παράταξη των συμμάχων επικράτησε σύγχυση και αυτοί αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν προς τον νότο. Τότε ο Φίλιππος διέταξε τους υπασπιστές του δεξιού τμήματος να επιτεθούν εναντίον των Αθηναίων που εγκλωβίστηκαν υποχωρώντας στο φαράγγι του Μόλου και από εκεί προς τη Λιβαδειά.

Μόνο ο Ιερός Λόχος παρέμεινε στη θέση του αντιστεκόμενος ηρωικά όμως εξολοθρεύθηκε. Ο Φίλιππος απέφυγε να διατάξει καταδίωξη όσων αντιπάλων είχαν σωθεί. Οι απώλειες των Αθηναίων ήταν τεράστιες. 1.000 σκοτώθηκαν και 2.000 αιχμαλωτίστηκαν. Βαριές ήταν και οι απώλειες των Θηβαίων ,ενώ οι Μακεδόνες έχασαν λιγότερους άνδρες.

Οι συνέπειες της μάχης της Χαιρώνειας
Στη Χαιρώνεια συγκρούστηκαν η Μακεδονία που είχε μοναρχικό καθεστώς και οι πόλεις της Νότιας Ελλάδας με το γνωστό πολίτευμα «πόλεως». Άλλες από αυτές ήταν δημοκρατικές και άλλες ολιγαρχούμενες. Ο Φίλιππος φέρθηκε αυστηρά στους Θηβαίους και ηπιότερα στους άλλους Βοιωτούς. Με δυσκολία επέτρεψε στους Θηβαίους να θάψουν τους νεκρούς τους, τοποθέτησε μακεδονική φρουρά στην Καδμεία, απέσπασε τις Πλαταιές και τον Ορχομενό από τους Θηβαίους και επέστρεψε τις πόλεις στους παλαιούς κατοίκους τους, ενώ η κυβέρνηση της Θήβας περιήλθε στους «φιλιππίζοντας».

Από την άλλη πλευρά οι Αθηναίοι πανικοβλήθηκαν. Μέχρι την επιστροφή του Δημοσθένη που πολέμισε στη Χαιρώνεια, ψυχή της αντίστασης ήταν ο Υπερείδης. Τελικά επικράτησαμ ειρηνόφιλες τάσεις. Αλλά και ο Φίλιππος που αρχικά φερόταν προσβλητικά και με οργή στους Αθηναίους αιχμαλώτους, άλλαξε στάση μετά απ’ όσα είπε ο, εκ των αιχμαλώτων, δεινός ρήτορας Δημάδης: «Βασιλεύ, της τύχης σου περιθείσης πρόσωπον Αγαμέμνονος αυτός ουκ αισχύν πράττων έργα Θερσίτου», δηλαδή «Βασιλιά, ενώ η τύχη σου προετοίμασε πρόσωπο Αγαμέμνονα, αδιάντροπα κάνεις ενέργειες Θερσίτη». Ο Θερσίτης ήταν ίσως ο μόνος «κακός χαρακτήρας» της «Ιλιάδας». Υβριστής, φιλόνικος και θρασύς.

Μετά τα λόγια του Δημάδη ο Φίλιππος διέταξε να καούν τα πτώματα των Αθηναίων με τις συνηθισμένες τιμές και έστειλε στην Αθήνα τον Δημάδη για να μεταφέρει τις καλές του προθέσεις. Ανταποκρινόμενοι οι Αθηναίοι έστειλαν πρεσβεία στον Φίλιππο, που την αποτελούσαν ο Δημάδης, ο Αισχίνης και ο Φωκίων. Ο Φίλιππος υποσχέθηκε να αφήσει τους αιχμαλώτους χωρίς λύτρα και να στείλει στην Αθήνα την τέφρα των νεκρών. Ζήτησε μόνο, οι Αθηναίοι να διαλύσουν τις συμμαχίες τους και να παραιτηθούν από τα δικαιώματα τους στη Χερσόνησο. Τους αποχημίωσε με την προσφορά του Ωρωπού, που πήρε από τους Θηβαίους και άφησε άθικτες τις άλλες κληρουχίες τους στη Σκύρο, τη Λήμνο, τη Σάμο και την Ίμβρα.

Ζήτησε ακόμα τη συμμαχία και τη συνεργασία τους εναντίον των πειρατών. Οι Αθηναίοι με μεγάλη πλειψηφία δέχθηκαν τις προτάσεις του. Ο Φίλιππος απελευθέρωσε τους Αθηναίους αιχμαλώτους δίνοντας μάλιστα ρούχα σε όσους δεν είχαν. Λίγο αργότερα έστειλε την τέφρα των πεσόντων με τιμητική συνοδεία: τον Αλέξανδρο και δύο από τους σημαντικότερους στρατηγούς του: τον Αντίπατρο και τον Αλκίμαχο. Οι Αθηναίοι απάντησαν με τιμητικά ψηφίσματα: να στηθεί ανδριάντας του Φίλιππου στην Αγορά, να δοθούν πολιτικά δικαιώματα στον ίδιο, στον Αλέξανδρο και τους δύο στρατηγούς, οι οποίοι ονομάστηκαν, όπως και τα υπόλοιπα μέλη της αποστολής, πρόξενοι.

Οι Αθηναίοι έιχαν είδη αποδεχθεί να προσχωρήσουν αμέσως στο σύμφωνο «κοινής ειρήνης» και να συμμετάσχουν στο «συνέδριον των Ελλήνων» που σχεδίαζε ο Φίλιππος. Ο Λυσικλής κατηγορήθηκε από τον ρήτορα Λυκούργο και θανατώθηκε επειδή θεωρήθηκε υπεύθυνος της ήττας και «υπόμνημα αισχύνης και ονείδους τη πατρίδι».

Επίλογος
Η μάχη της Χαιρώνειας και η νίκη των Μακεδόνων άνοιξε το δρόμο για το «Κοινόν Συνέδριον» των Ελλήνων. Ο Φίλιππος που επιδίωκε να γίνει «της Ελλάδος ηγεμών», αναγορεύθηκε στην Κόρινθο «στρατηγός αυτοκράτωρ της Ελλάδας». Αφού όρισε τις δυνάμεις που θα πρόσφερε κάθε πόλη, συνέχισε τις ετοιμασίες για την εκστρατεία στην Ασία. Για πολλούς αιώνες, η μάχη της Χαιρώνειας θεωρούνταν ως το τέλος της ελληνικής «πόλεως» και της ελευθερίας. Ο Λέων της Χαιρώνειας έδειχνε τη γενναία υπεράσπιση μιας ελευθερίας που έσβησε.

Όμως από τον 19ο αιώνα, με πρώτο τον Droyzen δόθηκε στη μάχη η πραγματική σημασία της. Σήμαινε απλά την αλλαγή ηγεμονίας και την έναρξη της Ελληνιστικής Εποχής, με ηγεμονεύουσα δύναμει πλεόν τον μακεδονικό ελληνισμό.

Πηγή: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ», ΤΟΜΟΣ Γ2, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ