Η μεγάλη νοθεία του μελιού: Πόσο αγνό είναι το μέλι που τρώμε;

Εξάλλου, ανησυχητικές διαστάσεις σε πανευρωπαϊκό επίπεδο λαμβάνει η πρακτική της ανάμιξης τοπικών μελιών με εισαγόμενα – αρκετές φορές χαμηλότερης ποιότητας και τιμής, από χώρες όπως η Κίνα και το Μεξικό. «Στις περισσότερες περιπτώσεις ακόμη και οι εργαστηριακές αναλύσεις είναι δύσκολο να εντοπίσουν την προέλευση του μελιού, εφόσον έχει προηγηθεί φιλτράρισμα», μας λέει η κ. Τανανάκη. Μια άλλη, λιγότερο επικίνδυνη μεν, εξίσου κατακριτέα δε επιλογή πολλών παραγωγών και εμπόρων, είναι η διάθεση μελιού άλλου τύπου από το αναγραφόμενο στην ετικέτα (π.χ. μέλι ανθέων αντί για θυμαρίσιο) ή ενός πολυποικιλιακού μελιού ως μονοποικιλιακό. Την άποψη της καθηγήτριας προσυπογράφει και ο πρόεδρος του Μελισσοκομικού Συλλόγου Αθηνών-Πειραιώς. «Ορισμένα μέλια, κυρίως αυτά που βρίσκουμε στα σούπερ-μάρκετ σε χαμηλή τιμή, είναι προσμίξεις μελιών αρκετών χωρών, ίσως πάνω από πέντε», σημειώνει ο κ. Τζιάσιος. «Συχνά πλέον, ελληνικές εταιρείες εισάγουν μεγάλες ποσότητες μελιού από τα Βαλκάνια ή άλλες χώρες εκτός ΕΕ, και το αναμειγνύουν με τα εγχώρια για να ρίξουν το κόστος. Ως μελισσοκόμοι ζητάμε περισσότερους ελέγχους από το κράτος για προστατέψουμε το καλό όνομα του γνήσιου ελληνικού μελιού».

Συχνά επίσης, το σαφώς κατώτερης ποιότητας μέλι ζαχαροπλαστικής (το οποίο απαγορεύεται να συσκευάζεται και να πωλείται σε βάζα) διοχετεύεται στην αγορά ως κανονικό ή αναμειγνύεται με άλλα για τον ίδιο λόγο. Όπως επισημαίνουν επαγγελματίες του κλάδου, σε αυτήν την περίπτωση για τον εντοπισμό της νοθείας θα αρκούσε απλώς η λογιστική παρακολούθηση των ποσοτήτων που αγοράζονται και πωλούνται από τα εργαστήρια και καταστήματα ζαχαροπλαστικής.

Συνολικά στην ΕΕ παράγονται περί τους 250.000 τόνους μελιού ετησίως, αλλά η ποσότητα αυτή δεν επαρκεί ούτε για το 60% της ζήτησης. Γι’ αυτό και ετησίως εισάγονται περί τους 200.000 τόνους από τρίτες χώρες. Το μεγαλύτερο μερίδιο της πίτας (πάνω από 100.000 τόνοι) προέρχεται από την Κίνα. Είναι ενδεικτικό ότι στην Κίνα η χονδρική τιμή του μελιού είναι κατά μέσο όρο €1,5 το κιλό, όταν στην Ευρώπη το (οικονομικότερο) πολυποικιλιακό στοιχίζει στον χονδρέμπορο €3,8. Η τιμή αυτή κινείται πτωτικά, καθώς οι ποσότητες που παράγονται εντός της ασιατικής χώρας έχουν σχεδόν διπλασιαστεί τα τελευταία 20 χρόνια. Εξάλλου, ασκούνται τιμολογιακές πιέσεις και από άλλες χώρες όπως η Ουκρανία, με μέση τιμή τα €2, αλλά και το Βιετνάμ ή η Ταϊλάνδη, που εξάγουν μέλι με τιμή χονδρικής κάτω από €1,5 ανά κιλό. Είναι λοιπόν τουλάχιστον πρόδηλος ο βασικός λόγος νόθευσης του μελιού.

Το πρόβλημα της νόθευσης δεν είναι καινούριο. Από το 2002 έως το 2004 είχαν απαγορευτεί οι εισαγωγές μελιού από την Κίνα. Οι πιέσεις που ασκήθηκαν ακόμη και από τα ίδια κράτη-μέλη οδήγησαν την ΕΕ σε απόφαση άρσης του ιδιότυπου «εμπάργκο», με την προϋπόθεση πρόσθετων ελέγχων και αυστηροποίησης των διαδικασιών. Στέλεχος με μακρά εμπειρία στον κλάδο μας έλεγε ότι το μόνο που άλλαξε ήταν οι ετικέτες στις συσκευασίες, ενώ έκτοτε το εισαγόμενο μέλι όχι μόνο δεν βελτιώθηκε αλλά χειροτέρευσε. Η οδηγία της Επιτροπής εφαρμόζεται μόνο στα χαρτιά, αφού το κατώτερης ποιότητας και νοθευμένο μέλι από την Ασία συνεχίζει να εισάγεται με τους τόνους. Το ακόμη πιο ανησυχητικό είναι ότι ορισμένοι τοπικοί παραγωγοί σε όλη την Ευρώπη αναμειγνύουν το δικό τους μέλι με το κατώτερης υποστάθμης εισαγόμενο, προκειμένου να αυξήσουν τα κέρδη τους, εξαπατώντας τους καταναλωτές. Οι κινεζικές αρχές πάντως επιμένουν ότι οι έλεγχοι όλων των προϊόντων και ειδικά του μελιού έχουν αυστηροποιηθεί τα τελευταία χρόνια.

Από το 2015 έχει ξεκινήσει μια μεγάλη καμπάνια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με στόχο την αξιολόγηση της αγοράς μελιού και του κατά πόσον ευσταθούν οι ανησυχίες περί νόθευσης και άλλων παραβιάσεων της κοινοτικής οδηγίας. Συμμετείχαν και οι 28 χώρες της ΕΕ, καθώς και η Νορβηγία και η Ελβετία, και συλλογικά συλλέχθηκαν πάνω από 2.264 δείγματα μελιού σε όλα τα στάδια της εφοδιαστικής αλυσίδας. Πρακτικά, διερευνήθηκε η νόθευση του μελιού με σάκχαρα και μέλια τα οποία δεν έχουν σημανθεί ως προς τη βοτανική τους ή τη γεωγραφική προέλευσή τους. Τα ύποπτα δείγματα στάλθηκαν για περαιτέρω έλεγχο στο Joint Research Centre (JRC), σύμφωνα με τα κριτήρια ποιότητας που είχαν εισηγηθεί προ δεκαετίας οι Ρέτσκε και Έλφλαϊν. Από τα τελικά ευρήματα της μελέτης προκύπτει ότι το 14% των δειγμάτων ήταν νοθευμένα. Το 7% δεν δήλωνε την πραγματική βοτανική προέλευση, το 6% ήταν νοθευμένο με σάκχαρα ή άλλα προϊόντα, ενώ μόλις το 2% δήλωνε ψευδή γεωγραφική προέλευση.

Κινέζοι μελισσοκόμοι ετοιμάζονται να μαζέψουν το μέλι, δίπλα σε ένα χωράφι ελαιοκράμβης στην επαρχία Ανχούι. [AFP]

Όσον αφορά τα στοιχεία για τα επιμέρους κράτη-μέλη, προκύπτει ότι από τα 97 δείγματα από την Ελλάδα, τα 56 κρίθηκαν «ύποπτα». Τα ποσοστά προκαλούν αν μη τι άλλο ανησυχία, δεδομένου ότι η χώρα μας κινείται πολύ υψηλά τόσο στους σχετικές πίνακες παραγωγής (στην πρώτη πεντάδα, με ετήσια παραγωγή μεταξύ 15-20.000 τόνων), όσο και στην κατά κεφαλή κατανάλωση (η Ελλάδα προηγείται μαζί με την Αυστρία).

Να επισημάνουμε επίσης ότι από το 2014 το «ανακάτεμα» του μελιού δεν συνεπάγεται νοθεία. Η οδηγία 2014/63/ΕΕ που ορίζει τις απαιτήσεις επισήμανσης εφόσον το μέλι προέρχεται από περισσότερες από μία χώρες της ΕΕ ή τρίτες χώρες, επιτρέπει την αντικατάσταση της χώρας προέλευσης από μία από τις εξής ενδείξεις: «μείγμα μελιών ΕΕ», «μείγμα μελιών εκτός ΕΕ», «μείγμα μελιών ΕΕ και εκτός ΕΕ». Αυτός είναι και ο λόγος που η πλειονότητα των «φασόν» μελιών είναι πιθανότατα νοθευμένα.

O Βασίλης Ντούρας, πρόεδρος της Ομοσπονδίας Μελισσοκομικών Συλλόγων Ελλάδας, δεν αρνείται ότι και στη χώρα μας κυκλοφορεί νοθευμένο μέλι. «Κάθε υγρό νοθεύεται» λέει στο inside story, «πολλώ δεν μάλλον το μέλι που είναι ένα ιδιαίτερα ακριβό προϊόν». Ο κ. Ντούρας επισημαίνει μάλιστα ότι το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα έντονο τα τελευταία χρόνια με τις εισαγωγές μελιού από την Κίνα. «Δεν πρόκειται για μέλι, όπως το έχουμε μάθει εμείς», μας λέει, «αλλά για ένα μίγμα που περιέχει λίγο μέλι, και σιρόπι από ρύζι ή παντζάρι». Επίσης, είναι πολύ συχνό φαινόμενο τα μέλια από την Κίνα να νοθεύονται με ισογλυκόζη που λόγω σύστασης ταιριάζει και «ξεγελά» τις βασικές αναλύσεις.

Δεν νοθεύουν όμως μόνο οι Κινέζοι τα μέλια τους με ισογλυκόζη. Το inside story πληροφορήθηκε καταγγελίες για «βιομηχανικών προδιαγραφών» νόθευση του μελιού. Μας μίλησαν επίσης για μεγάλο εργοστάσιο στην Κεντρική Ελλάδα, που παράγει τόνους υποτιθέμενου μελιού, το οποίο αποτελείται από ισογλυκόζη, χρώμα καραμέλας και τεχνητά αρώματα. Είναι ενδεικτικό ότι η ισογλυκόζη πωλείται έναντι €0,50-0,80 το κιλό, ενώ το χρώμα καραμέλας και το τεχνητό άρωμα έχουν αμελητέα τιμή. «Στην πλειονότητά τους διατίθενται από πλανόδιους πωλητές, κυρίως στην περιφέρεια, ορισμένα διοχετεύονται δε και σε λαϊκές αγορές». Την επόμενη φορά λοιπόν που θα συναντήσετε κάποιον πάγκο με πολύ φθηνά μέλια είναι αρκετά πιθανό να μην αγοράζετε «αυθεντικό» μέλι, αλλά κάποιο μίγμα αμφιβόλου προέλευσης και διατροφικής αξίας.

Το σιρόπι από ρύζι μοιάζει στο χρώμα και την υφή με το μέλι.

Ο κ. Ντούρας επισημαίνει ότι όλοι οι εγκεκριμένοι μελισσοκόμοι διαθέτουν διακριτό κωδικό, ο οποίος αναγράφεται στις ετικέτες των προϊόντων τους (το λεγόμενο μελισσοκομικό βιβλιάριο), και ουσιαστικά αποτελεί τη διαπίστευση ποιότητας των προϊόντων τους. Είναι όμως αρκετή η τυπική αυτή διαπίστευση; Οι ειδικοί αμφιβάλλουν, καθώς ακόμη και σε ελεγμένα μέλια ενδέχεται να υπάρχει ποιοτικό πρόβλημα.

«Αρκετοί παραγωγοί συλλέγουν το μέλι ανώριμο από τις κυψέλες» σημειώνει ο πρόεδρος. Η πρώιμη συγκομιδή συνοδεύεται συνήθως από τεχνητές διαδικασίες που επιταχύνουν τη φυσική διαδικασία με αναντίρρητες συνέπειες την πτώση της ποιότητας και τη μείωση των θρεπτικών συστατικών του μελιού. Η πλέον βλαπτική είναι η τεχνητή αποξήρανση (καθώς το πρώιμο μέλι είναι κατά κανόνα υδαρές), η οποία συνήθως συνδέεται με φιλτράρισμα και προσθήκη γλυκαντικών. Πολύ συχνά λοιπόν οι καταναλωτές αγοράζουν μέλι που δεν είναι μέλι. «Όταν η μέση τιμή χονδρικής ανά κιλό είναι 7 ευρώ δεν είναι λογικό να πωλείται μέλι στην τιμή των €4 και σε αυτή να χωράει το κέρδος του παραγωγού, του συσκευαστή, του εμπόρου, του μεταφορέα, όλων των μεσαζόντων και βέβαια του σούπερ μάρκετ». Προφανώς, τα ιδιαίτερα οικονομικά μέλια περιέχουν –στην καλύτερη των περιπτώσεων– άλλον τύπο μελιού από αυτόν που αναγράφεται στην ετικέτα.

Ο κ. Ντούρας σημειώνει ότι το φιλτράρισμα του μελιού δεν είναι εξ ορισμού ύποπτο, αφού είναι μια διεθνής πρακτική προκειμένου να απομακρύνονται υπολείμματα γύρης, ίχνη κεριού, ακαθαρσίες, τμήματα μελισσών κ.ά. Ορισμένες εταιρείες συσκευασίας φιλτράρουν το μέλι ώστε να αποφύγουν το φαινόμενο της κρυστάλλωσης. Εξάλλου, το φιλτράρισμα και η παστερίωση παρατείνουν τη διάρκεια ζωής του μελιού (κυρίως στα ράφια των καταστημάτων, καθώς θεωρείται ότι δεν έχει ημερομηνία λήξης).

Οι ανησυχίες όμως προκαλούνται όταν ένα μέλι έχει υποβληθεί σε υπερδιήθηση, διαδικασία που έχει ως αποτέλεσμα τη απομάκρυνση όλων σχεδόν των γυρεόκοκκων. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι γιατί οι γυρεόκοκκοι λειτουργούν ως το DNA του μελιού και μαρτυρούν με σχετική ακρίβεια την περιοχή προέλευσής του. Εξάλλου, το φιλτράρισμα αφαιρεί από το τελικό προϊόν αρκετές από τις ωφέλιμες ουσίες του. Το πάχος των γυρεόκοκκων κυμαίνεται από 2,5 έως 250μm (μικρόμετρα). Tο φιλτράρισμα αυτό βέβαια απαιτεί ειδική υλικοτεχνική υποδομή και μεγαλύτερης κλίμακας εγκαταστάσεις. Επομένως, είναι πρακτικά αδύνατο να συμβαίνει σε μικρές μονάδες ή από μεμονωμένους μελισσοκόμους.

Το φιλτραρισμένο μέλι κατά κανόνα προέρχεται από αγορές του εξωτερικού και δη την Κίνα, όπου η πρακτική είναι σχεδόν καθολική αφού οι χιλιάδες τόνοι «μελιού» που παράγονται είναι σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτοι. Σύμφωνα με μελέτη του 2011 σχεδόν τα τρία τέταρτα της αθροιστικής ποσότητας μελιού που κυκλοφορεί στα καταστήματα των ΗΠΑ είχε υποβληθεί σε υπερδιήθηση

Η Ελλάδα ως μεσάζοντας νοθευμένου μελιού;

Ο Βον Μπράιαντ ένας από τους κορυφαίους μελισσοπαλυνολόγους παγκοσμίως, αναλύει τα τελευταία 20 χρόνια δείγματα μελιού από όλον τον κόσμο στο εργαστήριο του Παλυνολογικού τμήματος στο πανεπιστήμιο Α&Μ του Τέξας.

Σε μία από τις δοκιμές του για λογαριασμό του Food Safety Network, ανακάλυψε ότι ένα μέλι προερχόμενο από την Ελλάδα δεν περιείχε γυρεόκοκκους. Από ακόλουθη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Food Safety News, προέκυψε ότι το ελληνικό δεν ήταν το μόνο, καθώς το 76% όλων των μελιών που συλλέχθηκαν τυχαία από αμερικανικά σούπερ μάρκετ είχε υποβληθεί σε υπερδιήθηση. Το ελληνικό όμως δεν περιείχε το παραμικρό ίχνος γύρης.

Το inside story επικοινώνησε με τον καθηγητή αναζητώντας περαιτέρω διευκρινίσεις. Ο κ. Μπράιαντ μας απάντησε ότι στη συγκεκριμένη δοκιμή, το ελληνικό μέλι πράγματι δεν είχε καθόλου γύρη. «Αυτό σημαίνει ότι όποιος αγόρασε και έπειτα εμφιάλωσε το συγκεκριμένο μέλι αφαίρεσε τεχνητά όλη τη γύρη από το μέλι ή αγόρασε παράνομο μέλι χωρίς γύρη και έπειτα το μεταπώλησε ως ελληνικό μέλι». Όπως συμπλήρωσε ο κ. Μπράιαντ, «δεν ξέρουμε πώς συνέβη, το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι το δείγμα που εξετάσαμε δεν περιείχε γύρη, οπότε δεν υπήρχε τρόπος να ελεγχθεί αν προέρχεται από την Ελλάδα ή όχι».

Η αν μη τι άλλο ανησυχητική διαπίστωση ότι η Ελλάδα μπορεί να λειτουργεί και ως μεσάζοντας για την εξαγωγή νοθευμένου μελιού, δεν επιβεβαιώνεται από άλλους ελέγχους, αλλά ουδείς μπορεί να ισχυριστεί το αντίθετο. Το δεδομένο είναι ότι το ελληνικό μέλι είναι ανώτερης ποιότητας και είναι μάλλον παράλογο να μπει κάποιος στην πολυδάπανη διαδικασία φιλτραρίσματος, καθώς η περιεχόμενη γύρη λειτουργεί ως «διαβατήριο» για την επίτευξη υψηλότερης τιμής. «Το ελληνικό μέλι χαρακτηρίζεται από πληθώρα γυρεοκόκκων λόγω της βιοποικιλότητας της ελληνικής χλωρίδας» μας είπε η κ. Τανανάκη, επισημαίνοντας βέβαια ότι δεν είχε στη διάθεσή της περισσότερα στοιχεία για το δείγμα. Πιθανολόγησε πάντως ότι η απουσία γύρης ήταν εσκεμμένη ώστε να μην υπάρχει δυνατότητα γεωγραφικής ταυτοποίησης.

Παράγοντες της εγχώριας αγοράς μας είπαν ότι δεν πρόκειται για μεμονωμένο περιστατικό, παρότι η πρακτική δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή εντός της χώρας. «Πρόκειται για κινέζικο μέλι το οποίο περνάει από συγκεκριμένους τυποποιητές και αναβαπτίζεται ως ελληνικό, προκειμένου να ξεπεραστούν τα εμπόδια που συναντούν οι Κινέζοι στην προσπάθειά τους να εξάγουν μέλι». Το ίδιο συμβαίνει και με άλλα εισαγόμενα μέλια που αναμειγνύονται με ελληνικά, και κυκλοφορούν νομότυπα εντός ΕΕ. Παρότι δεν πρόκειται για παράνομη πρακτική, είναι αρκετά επικίνδυνη για το brand-name του ελληνικού μελιού που χτίζεται με πολύ κόπο τα τελευταία χρόνια. Στις αναλύσεις του καθηγητή Μπράιαντ, πάντως, είναι συχνό φαινόμενο της (προφανώς, εσκεμμένα) λανθασμένης καταγραφής πληροφοριών για την προέλευση και σύνθεση του μελιού.

Αντίστοιχοι έλεγχοι γίνονται σπάνια στη χώρα μας. Όπως σημειώνει ο Βασίλης Ντούρας, πρόεδρος της Ομοσπονδίας Μελισσοκομικών Συλλόγων Ελλάδας, οι έλεγχοι ποιότητας και κατ’ επέκταση νόθευσης του μελιού είναι κατά βάση διοικητικοί. Οι χημικές αναλύσεις είναι αναλογικά ελάχιστες. Σημειώνει πάντως ότι το σύνολο σχεδόν των μελιών που εξάγονται από την Ελλάδα ελέγχονται στις χώρες προορισμού, με αποτέλεσμα να είναι «καθαρά», καθώς οι παραγωγοί δεν θα ρίσκαραν την ακύρωση μιας εξαγωγής για να ρίξουν το κόστος.

Η Χρυσούλα Τανανάκη αναγνωρίζει ότι οι έλεγχοι είναι ελάχιστοι, λόγω των περιορισμένων δυνατοτήτων, του φόρτου εργασίας, και του ελάχιστου προσωπικού του ΕΦΕΤ. «Επίσης, το νομοθετικό πλαίσιο δεν ορίζει κριτήρια νοθείας, αλλά κριτήρια ποιότητας, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται περαιτέρω ο εντοπισμός των νοθευμένων».

Όπως και με τα σκευάσματα και συμπληρώματα βιταμινών, έτσι και με το μέλι, η πιθανότητα εντοπισμού ενός νοθευμένου ή και επικίνδυνου προϊόντος είναι μικρή. Όπως χαρακτηριστικά μας έλεγε παραγωγός, «ακόμη κι αν πάρεις νοθευμένα μέλια και τα αφήσεις στην είσοδο του ΕΦΕΤ, δύσκολα θα βρεθεί κάποιος να τα εξετάσει». Μια παράλληλη διάσταση του προβλήματος είναι ότι ακόμη κι αν εντοπιστούν προβληματικά δείγματα, το ύψος των προβλεπόμενων προστίμων είναι πολύ μικρό.

Η κ. Τανανάκη αισιοδοξεί ότι στο άμεσο μέλλον οι τεχνικές εντοπισμού νοθευμένου μελιού θα είναι σαφώς πιο προηγμένες και αποτελεσματικές. «Προς το παρόν οι τεχνικές είναι μονοπαραγοντικές, αλλά στο άμεσο μέλλον θα έχουμε στη διάθεσή μας πολυπαραγοντικές μεθόδους».

Μέχρι βέβαια να εκσυγχρονιστούν και να εντατικοποιηθούν οι έλεγχοι, οι καταναλωτές είναι εν πολλοίς απροστάτευτοι. Αυτό που καλούνται να κάνουν είναι να αγοράζουν μόνο συσκευασμένο μέλι, στην ετικέτα του οποίου να αναγράφεται η βοτανική προέλευσή του, ο αριθμός παρτίδας, τα στοιχεία του παραγωγού, του τυποποιητή ή του διακινητή. Να είναι ακόμα ιδιαίτερα προσεκτικοί με τα μέλια των οποίων οι ετικέτες αναγράφουν πολλαπλές χώρες προέλευσης (φαινόμενο που δυστυχώς συναντάται σε αρκετά προϊόντα που κυκλοφορούν ευρέως). Συστήνεται επίσης στους καταναλωτές να εμπιστεύονται την όσφρηση και τη γεύση τους, καθώς ένα προϊόν που είναι εύγευστο και αρωματικό είναι συνήθως μέλι.

Κυκλοφορούν ευρέως ορισμένες συμβουλές εντοπισμού νοθευμένου μελιού (π.χ. η ανάμιξη μικρής ποσότητας με ξύδι ή ιώδιο, που σε περίπτωση νοθείας το χρωματίζει), αλλά όπως μας διαβεβαιώνουν άνθρωποι του κλάδου, πρόκειται για αστικούς μύθους.