Η ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ.: Το τέλος της αρχαίας ελληνικής πολιτικής ιστορίας

Μία από τις μεγαλύτερες θαλάσσιες συγκρούσεις της αρχαιότητας, η έκβαση της οποίας είχε καθοριστική σημασία όχι μόνο για την τύχη της ανώτατης ηγεσίας του ρωμαϊκού κράτους, αλλά και για τη μετάβαση του ρωμαϊκού πολιτεύματος από τη Δημοκρατία στη «Συνταγματική Μοναρχία» του Οκταβιανού Αύγουστου, ήταν η ναυμαχία του Ακτίου που έγινε στις 2 Σεπτεμβρίου του 31 π.Χ. στη θαλάσσια περιοχή του ομώνυμου ακρωτηρίου, στην είσοδο του Αμβρακικού Κόλπου. Αντίπαλοι σ’ αυτή τη ναυμαχία ήταν ο Ρωμαίος στρατηγός και μετέπειτα αυτοκράτορας Οκταβιανός και ο πρώην συνεργάτης του, επίσης στρατηγός, Μάρκος Αντώνιος που είχε και τη βοήθεια της βασίλισσας της Αιγύπτου Κλεοπάτρας Ζ’ (69-30 π.Χ.). Η Κλεοπάτρα, η τελευταία και πιο ένδοξη βασίλισσα της Αιγύπτου ήρθε πρόσφατα στο προσκήνιο, καθώς αρχαιολόγοι θεωρούν ότι υπάρχει σημαντική πιθανότητα να έχει βρεθεί, δυτικά της Αλεξάνδρειας, ο τάφος της. Η Κλεοπάτρα τάφηκε μαζί με τον Μάρκο Αντώνιο περισσότερα για την ανακάλυψη αυτή σε άρθρο του protothema. gr στις 8/11/2022).

Τι προηγήθηκε της ναυμαχίας του Ακτίου;

Κατά τη μάχη των Φιλίππων της Καβάλας (Οκτώβριος του 42 π.Χ.), στην οποία ο Οκταβιανός και ο Μάρκος Αντώνιος, από τη μία πλευρά και οι Βρούτος και Κάσσιος, οι δολοφόνοι του Ιουλίου Καίσαρα, από την άλλη, βρέθηκαν αντίπαλοι.

Ο Οκταβιανός και ο Μάρκος Αντώνιος θριάμβευσαν και οι αντίπαλοί τους αυτοκτόνησαν. Ήταν πλέον φανερό ότι οι δύο νικητές στρατηγοί επιδίωκαν, ο καθένας για λογαριασμό του την άσκηση απόλυτης εξουσίας, υπονόμευαν ο ένας τον άλλον και προσπαθούσαν να ισχυροποιήσουν τις θέσεις τους. Ο γάμος του Αντώνιου με την Κλεοπάτρα το 37 π.Χ. δημιούργησε μεγαλύτερη ένταση στις σχέσεις τους. Ο Οκταβιανός που έμενε στη Ρώμη είχε αρχίσει την επιχείρηση κατασυκοφάντησης του αντιπάλου του, ο οποίος έμενε στην Αίγυπτο και είχε εμπλακεί σε μια σειρά από σκάνδαλα τα οποία προκαλούσαν τη ρωμαϊκή ηθική. Βέβαια ο Αντώνιος επηρεαζόταν πολύ από την Κλεοπάτρα, η οποία, πριν από αυτόν, είχε σαγηνεύσει και τον Ιούλιο Καίσαρα… Ο εμφύλιος πόλεμος πλέον ήταν θέμα χρόνου να ξεκινήσει.

Έλαβε μάλιστα έναν χαρακτήρα εθνικό, καθώς ο Οκταβιανός πολεμούσε για τη διατήρηση της εθνικής ανεξαρτησίας και υπόστασης του ρωμαϊκού κράτους, ενώ ο Αντώνιος είχε υποταχθεί, σύμφωνα με τον Οκταβιανό, στα θέλγητρα μιας, ξένης, γυναίκας η οποία σκόπευε, σύμφωνα πάντα με την προπαγάνδα του Οκταβιανού, να κατακτήσει τη Ρώμη.

Οι δύο αντίπαλοι προσπαθούσαν να επιρρίψουν τις ευθύνες ο ένας στον άλλο για τη σύγκρουση, ενώ ταυτόχρονα ενέτειναν τις πολεμικές τους προετοιμασίες. Ήδη από το 36 π.Χ. ο Οκταβιανός είχε αρχίσει να οργανώνει τον στόλο του στην Ιταλία. Κατασκεύασε 400 χαμηλά, επιμήκη και ευκίνητα πλοία (λιθυρνίδες) και τοποθέτησε ναύαρχο τον ικανότατο Μάρκο Βιψάνιο Αγρίππα. Από την άλλη πλευρά, ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα συγκέντρωσαν περίπου 500 πλοία, τα περισσότερα από τα οποία ήταν εφοδιασμένα με πύργους οι οποίοι έφεραν λιθοβόλες μηχανές, καταπέλτες και κόρακες, τεράστιες δηλαδή σιδερένιες αρπάγες στην άκρη στρεπτών ξύλινων δοκαριών, οι οποίες μπορούσαν με κατάλληλους χειρισμούς να ακινητοποιήσουν τα εχθρικά πλοία, ώστε να διευκολύνεται η «επιβίβαση» σε αυτά των επιτιθέμενων στρατιωτών. Μεγάλη ήταν και η βοήθεια που προσέφερε στον Αντώνιο η Κλεοπάτρα, η οποία αντιλαμβανόμενη ότι η έκβαση της σύγκρουσης θα ήταν καθοριστική και για την ίδια έσπευσε στην Έφεσο όπου βρισκόταν ο Αντώνιος φέρνοντας μαζί της όλο τον πολεμικό της στόλο (περίπου 200 πλοία) και σημαντική οικονομική ενίσχυση από 20.000 τάλαντα. Ακόμα, ανέλαβε και τη δαπάνη της τροφοδοσίας του στρατού του Αντώνιου.

Στα μέσα του 32 π.Χ. η ρωμαϊκή Σύγκλητος, μετά από υπόδειξη του Οκταβιανού, κήρυξε επίσημα τον πόλεμο εναντίον της Κλεοπάτρας. Σύντομα, τον Οκτώβριο του 32 π.Χ. ο Αντώνιος με την Κλεοπάτρα παρέπλευσαν με τον στόλο τους τις ακτές της Πελοποννήσου, ύστερα τις ακτές της Λευκάδας και τελικά αγκυροβόλησαν τα πλοία τους στο Άκτιο, ακρωτήριο του Αμβρακικού Κόλπου. Νοτιότερα, στην Ακαρνανία, είχε συγκεντρωθεί στρατιωτική δύναμη από 100.000-120.000 πεζούς και 12.000 ιππείς, που βρισκόταν κάτω υπό τις διαταγές τους. Ο Οκταβιανός, όταν πληροφορήθηκε τις κινήσεις τους, ξεκίνησε από τα ιταλικά λιμάνια Βρινδήσιον (σήμ. Μπρίντιζι) και Τάραντα, με 80.000 πεζούς και 10.000 ιππείς. Όταν έφτασε κοντά στο Άκτιο αποβίβασε τα στρατεύματά του στις ακτές της Ηπείρου, κοντά περίπου στη σημερινή Πρέβεζα.

Λίγο πριν τη ναυμαχία…

Ο Αντώνιος αν και είχε μεγαλύτερες δυνάμεις, δεν βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση. Αντίθετα είχε πολλά προβλήματα. Υπήρχε πρόβλημα με τον επισιτισμό των πληρωμάτων του, που επιδεινώθηκε μετά τον αποκλεισμό του Αμβρακικού Κόλπου από τον Μάρκο Βιψάνιο Αγρίππα.

Παράλληλα, η μεγάλη έλλειψη πληρωμάτων, τον ανάγκασε να καλύψει τα κενά με ναυτολόγηση κατοίκων των γύρω ελληνικών περιοχών. Αυτό προκάλεσε μεγάλο κύμα λιποταξίας προς το αντίπαλο στρατόπεδο. Ακόμα και στρατηγοί του Αντώνιου όπως Γναίος Δομίτιος Αηνόβαρδος και ο Κόιντος Δέλλιος προσχώρησαν στην παράταξη του Οκταβιανού.

Ενώ ο Αντώνιος προσπαθούσε να περιορίσει τις λιποταξίες και να καλύψει τα κενά στα πληρώματα του στόλου του, την άνοιξη του 31 π.Χ. εμφανίστηκε στην περιοχή ο στόλος του Οκταβιανού. Κάποιες μικρές αψιμαχίες που έγιναν, δεν ήταν επιτυχείς για τον Αντώνιο. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να καταρρακωθεί το ηθικό των στρατιωτών του και να προσχωρήσουν στον Οκταβιανό οι σύμμαχοι του Αντώνιου Δηιόταρος, βασιλιάς της Γαλατείας και Ροιμητάλκης βασιλιάς των Θρακών.

Ο Οκταβιανός δεν βιαζόταν, αλλά προσπαθούσε να κάμψει το ηθικό των στρατευμάτων του Αντώνιου. Κατέλαβε τη Λευκάδα, την Πάτρα και την Κόρινθο, αιχμαλωτίζοντας τις φρουρές τους. Έτσι περιόρισε τη δυνατότητα του Αντώνιου να ναυτολογήσει πληρώματα για τα πλοία του, κάτι που έφερε τον τελευταίο σε ακόμα δυσχερέστερη θέση. Πλέον είχε δύο λύσεις: ή να αποχωρήσει με τον στρατό του στη Μακεδονία και να αντιμετωπίσει τον Οκταβιανό στην ξηρά ή να επιχειρήσει σύγκρουση μαζί του στη θάλασσα και σε περίπτωση αποτυχίας να διασπάσει τον κλοιό του αντιπάλου και να καταφύγει στην Ανατολή, να αναδιοργανώσει τις δυνάμεις του και να συνεχίσει τον πόλεμο. Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε, μετά και από πίεση της Κλεοπάτρας, προκρίθηκε η δεύτερη λύση, αφού η πρώτη θα σήμαινε ότι ο στόλος παραδιδόταν αμαχητί στον Οκταβιανό. Διαφορετική άποψη είχε ο αρχηγός του στρατού Πόπλιος Κανίδιος Κράσσος.

Η ναυμαχία του Ακτίου (2 Σεπτεμβρίου του 31 π.Χ.)

Το πρωί της 2ας Σεπτεμβρίου του 31 π.Χ., τα πλοία του Αντώνιου άρχισαν να βγαίνουν από τον Αμβρακικό Κόλπο σε σχηματισμό μάχης. Την κίνηση αυτή δεν προσπάθησε να εμποδίσει ο Οκταβιανός, παρά την αντίθετη άποψη του ναυάρχου του Αγρίππα, που πρότεινε αποφασιστική επίθεση. Ο Οκταβιανός παρέταξε τα πλοία του σε μηνοειδή (που έχει το σχήμα μισοφέγγαρου) σχηματισμό. Άφησε τον στόλο του Αντώνιου να προχωρήσει και στη συνέχεια διέταξε τα δύο κέρατά της παράταξής του να περικυκλώσουν τους αντιπάλους. Ο Πλούταρχος και ο Δίωνας δέχονται πως μοναδικός σκοπός του Αντώνιου ήταν να διασπάσει τον ασφυκτικό κλοιό του αντιπάλου, κάτι που τελικά δεν κατάφερε λόγω προδοσίας της Κλεοπάτρας. Νεότερες έρευνες απέδειξαν ότι ο Αντώνιος επιδίωκε τη συντριβή του Οκταβιανού και μόνο σε περίπτωση ήττας να διαφύγει προς την Αίγυπτο. Πάντως σίγουρο είναι, ότι ο Αντώνιος προδόθηκε από τα στρατεύματά του.

Ενώ η ναυμαχία βρισκόταν σε κρίσιμη φάση και ο Αντώνιος, επιδιώκοντας να υπερκεράσει το αριστερό τμήμα της εχθρικής παράταξης, συγκρουόταν με τον Αγρίππα, το μεγαλύτερο μέρος του στόλου του αποστάτησε. Όλα τα πλοία του κέντρου και του αριστερού κέρατος κατέφυγαν στον Αμβρακικό Κόλπο, όπου αργότερα παραδόθηκαν, ενώ δύο μοίρες του δεξιού κέρατος παραδόθηκαν στον Αγρίππα.

Τότε ο Αντώνιος αναγκάστηκε να δώσει το σύνθημα της φυγής. Η Κλεοπάτρα έφυγε με 60 από τα πλοία της, ενώ σε λίγο ακολούθησε και ο ίδιος με 40 πλοία που κατάφερε να διασώσει. Σε ποιους λόγους όμως οφειλόταν η αποστασία αυτή; Αιτίες της ήταν οι αποτυχίες στις επιχειρήσεις στην ξηρά, η διακοπή του ανεφοδιασμού, οι επιδημίες που ενέσκηψαν και, κυρίως, οι αποστασίες των στρατηγών και οι υποψίες των ανδρών του Αντώνιου ότι τελικά πολεμούσαν για την Κλεοπάτρα.

Παράλληλα ο Αντώνιος έκαψε 140 πλοία του για να καλύψει με τα πληρώματά τους τα κενά των υπόλοιπων. Τόσο η πυρπόληση αυτών των πλοίων, όσο και η διαταγή για φόρτωση στα πλοία των μεγάλων ιστίων που ήταν απαραίτητα για μεγάλο ταξίδι, αλλά ιδιαίτερα ενοχλητικά κατά τη διάρκεια ναυμαχίας προκάλεσαν έντονη δυσαρέσκεια στους ήδη απογοητευμένους άνδρες του Αντώνιου. Έτσι, μετά τη φυγή του αρχηγού τους για χάρη της μισητής Κλεοπάτρας, οι άνδρες του Αντώνιου προτίμησαν να προσχωρήσουν στον Οκταβιανό. Πολλά πλοία έριχναν τους ξύλινους πύργους τους στη θάλασσα και προσπαθούσαν να ξεφύγουν από τον ασφυκτικό κλοιό των αντιπάλων τους. Ο Οκταβιανός όταν είδε ότι η ναυμαχία συνεχιζόταν διέταξε να χρησιμοποιηθούν αναμμένοι δαυλοί και δοχεία γεμάτα λίπος, τα οποία εξακοντίζονταν εναντίον όσων πλοίων δεν είχαν παραδοθεί. Τελικά τα περισσότερα πλοία του Αντώνιου παραδόθηκαν, πολλά καταστράφηκαν και μόνο λίγα κατάφεραν να ξεφύγουν.

Ο Οκταβιανός δεν μπορούσε να καταλάβει τι συμβαίνει και παρέμεινε όλο το βράδυ στη θάλασσα! Το επόμενο πρωί πυρπόλησε πολλά από τα πλοία που είχαν παραδοθεί και με τα χάλκινα έμβολά τους στόλισε το μνημείο που ύψωσε στο στρατόπεδό του, καθώς και στον ναό του Divus Julins στη Ρώμη. Επίσης έδωσε εντολή να χτιστεί η Νικόπολη, που βρισκόταν δίπλα στον σημερινό ομώνυμο οικισμό στον νομό Πρεβέζης.

Το τέλος του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας

Ο Μάρκος Αντώνιος με την Κλεοπάτρα κατόρθωσαν να διαφύγουν με κάποια πλοία και όλα σχεδόν τα χρήματα του πολεμικού τους ταμείου και έφτασαν στο Παραιτόνιο, στα παράλια της Λιβύης χαρακτηρίζοντας τους εαυτούς τους όχι «αμίμητους γλεντζέδες», όπως παλαιότερα, αλλά «συντρόφους ως τον θάνατο». Η έκβαση της ναυμαχίας του Ακτίου δεν σήμανε και το τέλος της σύγκρουσης Οκταβιανού και Αντώνιου, ο οποίος παρέμεινε στη Λιβύη, ενώ η Κλεοπάτρα πήγε στην Αλεξάνδρεια όπου διέδιδε ότι είχε νικήσει. Όταν έφτασε και ο Αντώνιος εκεί, είδε να τον εγκαταλείπουν και να προσχωρούν στον Οκταβιανό τέσσερις λεγεώνες του και ο πρώην σύμμαχός του, βασιλιάς της Ιουδαίας Ηρώδης. Από την πλευρά της η Κλεοπάτρα σκεπτόταν κυρίως το μέλλον των τεσσάρων παιδιών της, τρία από τα οποία είχε αποκτήσει με τον Αντώνιο (τον Αλέξανδρο Ήλιο, την Κλεοπάτρα Σελήνη Β’ και τον Πτολεμαίο Φιλάδελφο) και ένα, τον Πτολεμαίο ΙΕ’ Καισαρίωνα, πιθανότατα με τον Ιούλιο Καίσαρα(το μοναδικό βιολογικό του παιδί, αν αυτό ισχύει). Οι διαπραγματεύσεις της με τον Οκταβιανό οδηγήθηκαν σε αδιέξοδο.

Όταν τα ρωμαϊκά στρατεύματα έφτασαν στην Αίγυπτο, παρά την πρώτη νίκη του Αντώνιου εναντίον τους στο Δέλτα του Νείλου, στην επόμενη μάχη(1η Αυγούστου του 30 π.Χ.), τα στρατεύματά του προσχώρησαν στον Οκταβιανό. Ο Αντώνιος επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια. Εκεί έμαθε ότι η Κλεοπάτρα αυτοκτόνησε, κάτι που δεν ήταν αληθινό και είχε διαδοθεί σκόπιμα από τη βασίλισσα της Αιγύπτου, η οποία είχε αποσυρθεί με δύο θεραπαινίδες της, η μία από τις οποίες ονομαζόταν Ειράδα, στο μαυσωλείο που είχε χτίσει λίγο πριν. Ο Μάρκος Αντώνιος έπεσε πάνω στο ξίφος του για να αυτοκτονήσει.

Ενώ ψυχορραγούσε, έμαθε ότι η Κλεοπάτρα ζούσε και ζήτησε να τον φέρουν κοντά της. Αυτό έγινε και ο Μάρκος Αντώνιος πέθανε δίπλα της, αφού της ζήτησε να συνάψει ειρήνη με τον Οκταβιανό. Η Κλεοπάτρα που σίγουρα δεν τον αγαπούσε όσο εκείνος, παρά όσα πιστευόταν τα νεότερα χρόνια, κυρίως λόγω του έργου του Σαίξπηρ «Αντώνιος και Κλεοπάτρα», αφού έθαψε τη σορό του, συνέχισε τις διαπραγματεύσεις με τον Οκταβιανό. Σε συνάντηση που είχε μαζί του μάλιστα, γράφτηκε ότι προσπαθούσε να τον δελεάσει με τα θέλγητρά της, στα οποία ο Οκταβιανός δεν ενέδωσε. Μάλιστα απείλησε την Κλεοπάτρα ότι θα την έφερνε στη Ρώμη για να κοσμήσει τον θρίαμβό του. Επρόκειτο για παραπλανητική απειλή, καθώς κάτι τέτοιο θα προκαλούσε σφοδρές αντιδράσεις του πληθυσμού της αντιδράσεις του πληθυσμού της Αλεξάνδρειας. Ήθελε όμως να την ωθήσει έτσι στην αυτοκτονία.

Η Κλεοπάτρα αφού προσέφερε νεκρικές θυσίες στον τάφο του Αντώνιου επέστρεψε στο ανάκτορο. Εκεί έκανε ένα θερμό λουτρό, φόρεσε το στέμμα της και ζήτησε ένα πλούσιο δείπνο. Έπειτα ξάπλωσε σε ολόχρυση κλίνη και δηλητηριάστηκε, είτε με φάρμακο που ήπιε, είτε με το δηλητήριο φιδιού που έφερε κρυμμένο σε πανέρι με σύκα κάποιος χωρικός κατά τη διάρκεια του τελευταίου φαγητού της, μετά από μυστική εντολή της. Οι απεσταλμένοι του Οκταβιανού «…την είδαν νεκρή, ξαπλωμένη πάνω σε μια χρυσή κλίνη, στολισμένη με όλα τα βασιλικά της κοσμήματα». Τα τρία παιδιά που είχε αποκτήσει με τον Αντώνιο η Κλεοπάτρα μεταφέρθηκαν από τον Οκταβιανό στη Ρώμη, όπου ανέλαβε την ανατροφή τους η αδελφή του Οκταβία. Ο Πτολεμαίος ΙΕ’ Καισαρίων που είχε ονομαστεί το 34 π.Χ. «βασιλεύς βασιλέων» από τον Μάρκο Αντώνιο, συνελήφθη από ανθρώπους του Οκταβιανού στην Αίγυπτο και θανατώθηκε (30 π.Χ.).

Οι συνέπειες της ναυμαχίας του Ακτίου

Στη ναυμαχία του Ακτίου σκοτώθηκαν, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, περίπου 5.000 άνδρες. Η νίκη του Οκταβιανού, αν και δεν σηματοδότησε το τέλος της σύγκρουσης του με τον Μάρκο Αντώνιο όπως αναφέραμε, του άνοιξε τον δρόμο για το αυτοκρατορικό αξίωμα. Ο θάνατος του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας και η υποταγή της Αιγύπτου, είχαν σαν αποτέλεσμα την κατάλυση και του τελευταίου ελληνιστικού κράτους και το τέλος της αρχαίας ελληνικής πολιτικής ιστορίας… Όσο για την Κλεοπάτρα, όσα γράφει ο Δίων εξιστορούν όλη τη ζωή της: «Αιχμαλώτισε τους δύο μεγαλύτερους Ρωμαίους της εποχής της και εξαιτίας του τρίτου κατέστρεψε τη ζωή της».

Πηγές: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ», ΤΟΜΟΣ Ε, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ
Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ, ΤΟΜΟΣ 6.