Η Νύχτα των Κρυστάλλων (9-10 Νοεμβρίου 1938): Το πογκρόμ κατά των Εβραίων Γερμανίας και Αυστρίας

Μια σειρά γεγονότων που έγιναν στη Γερμανία, την Αυστρία, που είχε προσαρτηθεί από τους Ναζί και σε περιοχές της Σουδητίας, στην, τότε, Τσεχοσλοβακία, η οποία είχε πρόσφατα καταληφθεί από γερμανικά στρατεύματα στις 9 και 10 Νοεμβρίου 1938 έμειναν στην ιστορία ως «Νύχτα των Κρυστάλλων» («Kristallnacht») και επίσης «Reichskristallnacht» («Αυτοκρατορική Νύχτα των Κρυστάλλων» και «Pogromnacht» («Νύχτα του πογκρόμ»). Επρόκειτο για ένα βίαιο κύμα αντισημιτικών πογκρόμ και θεωρείται ως απαρχή του Ολοκαυτώματος. Να αναφέρουμε ότι η λέξη «Kristallnacht», σύμφωνα με την Holocaust Encyclopedia, αποδίδεται και ως «Νύχτα των σπασμένων τζαμιών».

Ο κορυφαίος ιστορικός Ian Kershaw στην εισαγωγή του κεφαλαίου για τη «Νύχτα των Κρυστάλλων» γράφει τα εξής: «Στα δώδεκα χρονιά του Τρίτου Ράιχ μόνο μια φορά ο γερμανικός λαός ήρθε πρόσωπο με πρόσωπο με την απόλυτη αγριότητα της αντιεβραϊκής τρομοκρατίας. Αυτό συνέβη το πρωί της 10ης Νοεμβρίου 1938, μετά την επονομαζόμενη «Νύχτα των Κρυστάλλων» (Reichskristallnacht), ένα οιονεί μεσαιωνικό όργιο καταστροφής, λεηλασίας, εμπρησμού συναγωγών και ακραίων βανδαλισμών στο οποίο επιδόθηκε το κόμμα και η SA (Sturm Abeilung, Παραστρατιωτική οργάνωση των ναζί) κατ’ εντολήν του Υπουργού Προπαγάνδας Γκέμπελς- σύμφωνα με τα λεγόμενα του ίδιου ως μία «αυθόρμητη απάντηση» του πληθυσμού στη δολοφονία του Ακόλουθου της γερμανικής πρεσβείας, Ερνστ φομ Ρατ από τον 17χρονο Εβραίο, Χέρσελ Γκρίνσπαν, στο Παρίσι».

Τι προηγήθηκε της «Νύχτας των Κρυστάλλων»;

Μετά τη σχετικά ήρεμη διετία 1936-1937, από τις αρχές του 1938 και μετά, η κατάσταση των Εβραίων στη Γερμανία επιδεινώθηκε σημαντικά. Μετά την Anschlub της Αυστρίας και κυρίως λόγω της κρίσης στη Σουδητία, ξέσπασαν σοβαρά επεισόδια αντιεβραϊκής βίας σε διάφορες περιοχές της Φραγκονίας (περιοχή της Βαυαρίας), καθώς ακτιβιστές του κόμματος του Χίτλερ, εκμεταλλευόμενοι την ένταση και τους θριάμβους του ναζιστικού κράτους που είχαν προδικαστεί εξαπέλυσαν ένα κύμα τρομοκρατίας κατά των Εβραίων. Ας δούμε πώς περιγράφουν οι ίδιοι οι Εβραίοι τα γεγονότα της εποχής:

«Ήδη για μερικές εβδομάδες είχαν παρατηρηθεί σαφείς ενδείξεις αναβρασμού στις λαϊκές μάζες… Σε διάφορα καταστήματα, κινηματογράφους κ.λπ. έκαναν την εμφάνισή τους συνθήματα του τύπου: «Έξω οι Εβραίοι». Στο Άνσμπαχ, έδρα της περιφερειακής διοίκησης, φερ’ ειπείν, το σύνθημα αυτό βρισκόταν επί εβδομάδες πριν την κρίση σε κάθε είδους κατάστημα ανεξαιρέτως. Σε μικρότερα μέρη και στην επαρχία τα πράγματα ήταν ακόμη χειρότερα. Με ενέργειες εκφοβισμού ή υποχρεώνοντάς τους να υπογράψουν, οι άνθρωποι αναγκάζονταν να πουλήσουν σε λίγες ώρες όλα τους τα υπάρχοντα σε εξευτελιστικές τιμές και να φύγουν. Να πάνε πού; Το ίδιο ερώτημα ξανά και ξανά, ένα ερώτημα που πλέον αφορά όλους».

(WL, Wiener Library, Λονδίνο, Β155, γραμμένο τον Νοέμβριο του 1938 ή λίγο μετά. Το περιεχόμενο της WL έχει μεταφερθεί στο Τελ Αβίβ, ωστόσο στο Λονδίνο υπάρχει βιβλιοθήκη με μικροφίλμ). Σύμφωνα με έκθεση που συνέταξε στα τέλη Οκτωβρίου 1938 περιφερειακός αξιωματούχος στο Άλτσεναου της Κάτω Φραγκονίας, στην περιοχή είχαν γίνει πολλές νυχτερινές επιθέσεις σε εβραϊκά κτίρια. Σε πολλά σπίτια έσπαγαν παράθυρα, οι τοίχοι βάφτηκαν με κόκκινη μπογιά και σε δύο συναγωγές προκλήθηκαν εκτεταμένες ζημιές από λιθοβολισμό.

Ο αριθμός των επιθέσεων σε συναγωγές, πολύ πριν τη «Νύχτα των Κρυστάλλων» είχε αυξηθεί σημαντικά. Αρχικά κατεδαφίστηκαν μέσα σε πανηγυρική ατμόσφαιρα οι συναγωγές του Μονάχου και της Νυρεμβέργης το καλοκαίρι του 1938. Στο Λοϊτερχάουζεν της Μέσης Φραγκονίας η συναγωγή λεηλατήθηκε στα μέσα Οκτωβρίου από άντρες της SA, ενώ έσπασαν και παράθυρα γειτονικών σπιτιών λόγω εκτεταμένων ταραχών. Στα τέλη Οκτωβρίου 1938 ρίχτηκε βόμβα δακρυγόνου στη συναγωγή του Άνσμπαχ και γράφτηκαν συνθήματα σε εβραϊκά σπίτια, όπως: «Εβραίε, πάρε δρόμο πριν 1.1.1939». Όλα αυτά είχαν σαν αποτέλεσμα, οι Εβραίοι που παρέμειναν στη Γερμανία» (χωρίς να υπολογίζονται οι προσαρτημένες Αυστρία και Σουδητία) την 1η Οκτωβρίου 1938 να αντιστοιχούν στο 74% του πληθυσμού των Εβραίων με βάση την απογραφή του 1933.

Η «αφορμή» για τη «Νύχτα των Κρυστάλλων»

Όπως είναι φανερό από όσα αναφέραμε, οι διώξεις εναντίον των Εβραίων είχαν ξεκινήσει πολύ νωρίτερα από τον Νοέμβριο του 1938. Τελικά δόθηκε και η αφορμή. Αν εξετάσει κανείς το γεγονός, μια δολοφονία Γερμανού διπλωματικού υπαλλήλου στο Παρίσι από έναν νεαρό Εβραίο, σαφώς και είναι σοβαρή, δεν μπορεί όμως να δικαιολογήσει, ούτε και δικαιολόγησε άλλωστε, το πογκρόμ εναντίον των Εβραίων. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και ο… μετρ της άθλιας προπαγάνδας Γκέμπελς, από τον οποίο προέρχονται τουλάχιστον τρεις λέξεις της ελληνικής γλώσσας σήμερα (γκεμπελικός, γκεμπελίσκος και γκεμπελισμός), παρά τις τεράστιες προσπάθειες που έκανε να δικαιολογηθεί η «Νύχτα των Κρυστάλλων», λόγω της δολοφονίας του Γερμανού διπλωμάτη, δεν κατόρθωσε να πείσει κανέναν στο εξωτερικό, αλλά και στην ίδια τη Γερμανία… Ας δούμε το περιστατικό αυτό, το οποίο, ως φόνος είναι καταδικαστέο, αλλά δεν μπορεί να δικαιολογήσει σε καμία περίπτωση όσα ακολούθησαν.

Στις 7 Νοεμβρίου 1938 παρουσιάστηκε στη γερμανική πρεσβεία στο Παρίσι ένας 17χρονος νεαρός, ο Έρσελ Γκρίνσπαν (Herschel Grynszpan), Πολωνός, εβραϊκής καταγωγής γεννημένος στο Ανόβερο της Γερμανίας το 1921 και ζήτησε να δει κάποιον διπλωμάτη. Ο Ερνστ φομ Ρατ, 29 ετών, κατώτερος Γερμανός διπλωμάτης τότε, πήγε να συναντήσει τον Γκρίνσπαν. Ο νεαρός Εβραίος είχε απευθύνει το προηγούμενο χρονικό διάστημα απεγνωσμένες εκκλήσεις προς την πρεσβεία της Γερμανίας στο Παρίσι και μάλλον ειδικά στον φομ Ρατ που ήταν Γραμματέας της, να γίνει κάτι με τους 17.000 Εβραίους πολωνικής καταγωγής που είχαν οδηγηθεί στα σύνορα με την Πολωνία στα τέλη Οκτωβρίου 1938. Οι πολωνικές Αρχές αρνήθηκαν να τους δεχτούν και οι Εβραίοι έμειναν στα γερμανοπολωνικά σύνορα κάτω από άθλιες συνθήκες και μέσα σε δριμύ ψύχος. Η μητέρα του Γκρίνσπαν, που έμενε στη Γερμανία από το 1911 έστειλε ένα γράμμα στον γιο της ζητώντας να κάνει κάτι.

Ο Γκρίνσπαν, μόλις είδε τον φομ Ρατ, έβγαλε ένα πιστόλι και πυροβόλησε τον διπλωμάτη . Έριξε άλλους τρεις πυροβολισμούς, αλλά αστόχησε. Ο φομ Ρατ πέθανε δύο μέρες αργότερα. Όπως αναφέρεται, ο φομ Ρατ, είχε γίνει μέλος του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος του Χίτλερ το 1932, ωστόσο τον παρακολουθούσε η Γκεστάπο, γιατί υπήρχαν βάσιμες υποψίες ότι ήταν ομοφυλόφιλος… Θυμίζουμε ότι οι ομοφυλόφιλοι άνδρες ήταν υπό διωγμό στη Γερμανία του Χίτλερ, επίσημα από τις 28 Ιουνίου 1935. Δεν συνέβαινε όμως το ίδιο με τις ομοφυλόφιλες γυναίκες! Τον Οκτώβριο του 1936, ο Χίμλερ ίδρυσε εντός των Αστυνομικών Δυνάμεων Ασφαλείας, το Κεντρικό Γραφείο του Ράιχ για την καταπολέμηση της ομοφυλοφιλίας και των αμβλώσεων… Ανεξάρτητα πάντως αν ήταν ομοφυλόφιλος ή όχι ο φομ Ρατ, η δολοφονία του από τον Γκρίνσπαν, ο οποίος ζούσε παράνομα στο Παρίσι, έδωσε την αφορμή που αναζητούσαν οι ηγέτες των Ναζί για να εξοντώσουν τους Εβραίους.

Η «Νύχτα των Κρυστάλλων»

Όπως αναφέραμε, στις 9 Νοεμβρίου 1938 ο φομ Ρατ πέθανε. Η ημέρα του θανάτου του, συνέπιπτε με την επέτειο του «Πραξικοπήματος της Μπιραρίας», το 1923, μια σημαντική ημερομηνία για το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα. Οι ηγέτες του κόμματος, που είχαν συγκεντρωθεί στο Μόναχο για να γιορτάσουν την επέτειο, βρήκαν την αφορμή που έψαχναν και κατηγόρησαν την «Παγκόσμια Εβραιοσύνη» για τη δολοφονία του φομ Ρατ, ο οποίος βρισκόταν σε δυσμένεια από τους ίδιους μέχρι τότε! Την οργάνωση των όσων ακολούθησαν ανέλαβε ο Υπουργός Προπαγάνδας Γκέμπελς, ο οποίος ανακοίνωσε ότι «ο Φίρερ αποφάσισε… ότι οι διαδηλώσεις δεν πρέπει να προετοιμαστούν ή να διοργανωθούν από το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα, αλλά αν ξεσπάσουν αυθόρμητα δεν πρέπει να παρεμποδιστούν». Τα λόγια του Γκέμπελς θεωρήθηκαν ότι έδιναν το «πράσινο φως» για βιαιοπραγίες σε βάρος των Εβραίων. Δόθηκαν μάλιστα οδηγίες από τα ηγετικά στελέχη του Κόμματος στα τοπικά γραφεία του. Οι βιαιοπραγίες ξεκίνησαν αργά το βράδυ της 9ης Νοεμβρίου 1938 και διήρκησαν ως το πρωί της 10ης Νοεμβρίου. Στη 1.20 π.μ. της 10ης Νοεμβρίου 1938, ο Ράινχαρντ Χάιντριχ, ως επικεφαλής των Αστυνομικών Δυνάμεων Ασφαλείας (Sicherheitspolizei) έστειλε επείγον τηλεγράφημα στα αρχηγεία και τα τμήματα της Κρατικής Αστυνομίας, αλλά και στους επικεφαλής των Ταγμάτων Εφόδου στις διάφορες περιφέρειες, στο οποίο έδινε οδηγίες για τα επεισόδια.

Έτσι, μονάδες των Ταγμάτων Εφόδου και της Χιτλερικής Νεολαίας σε όλη τη Γερμανία, την Αυστρία και τη Σουδητία άρχισαν να καταστρέφουν επιχειρήσεις και σπίτια των Εβραίων. Πολλά από τα μέλη αυτών των οργανώσεων φορούσαν πολιτικά ρούχα για να φανεί ότι οι καταστροφές οφείλονταν στην «οργισμένη αντίδραση του κόσμου». Ο Χάιντριχ είχε δώσει σαφείς οδηγίες να μην γίνει καμία ενέργεια που θα έθετε σε κίνδυνο τη ζωή ή την περιουσία μη Εβραίων Γερμανών πολιτών, όπως και ξένων, ακόμα κι αν αυτοί ήταν εβραϊκής καταγωγής. Πριν τους βανδαλισμούς και τις λεηλασίες σε συναγωγές και εβραϊκά κτίρια, οι ταραξίες έπρεπε να αφαιρέσουν όλα τα αρχεία και να μεταφέρουν το υλικό τους στην Υπηρεσία Ασφαλείας (Sicherheitsdienst ή SP). Παράλληλα, οι τοπικές Αστυνομικές Αρχές διατάχθηκαν να συλλαμβάνουν όσο περισσότερους Εβραίους μπορούσαν να χωρέσουν στις φυλακές τους, ιδιαίτερα νέους και υγιείς.

Συνολικά καταστράφηκαν 267 συναγωγές σε Γερμανία, Αυστρία και Σουδητία. Πολλές από αυτές καίγονταν όλη τη νύχτα. Η Πυροσβεστική είχε εντολή να μην σβήνει καμιά φωτιά σε συναγωγή, επιχείρηση ή σπίτι Εβραίου, αλλά αντίθετα, να σβήνει τυχόν πυρκαγιές που εξαπλώνονταν σε σπίτια Γερμανών από τα εβραϊκά! Συνολικά οι βιτρίνες 7.500 επιχειρήσεων εβραϊκής ιδιοκτησίας έγιναν θρύψαλα. Αυτό έδωσε και την ονομασία «Νύχτα των Κρυστάλλων», στα γεγονότα της 9-10 Νοεμβρίου. Τα εμπορεύματα των επιχειρήσεων λεηλατήθηκαν, ενώ ακόμα και εβραϊκά κοιμητήρια βεβηλώθηκαν.

Τα πλέον βίαια επεισόδια έγιναν στο Βερολίνο και τη Βιέννη. Τα Τάγματα Εφόδου έμπαιναν σε σπίτια Εβραίων προκαλώντας τεράστιες ζημιές, ενώ όσοι Εβραίοι κυκλοφορούσαν στους δρόμους αναγκάζονταν να προβούν σε πράξεις αυτοεξευτελισμού. Οι κεντρικές εντολές ήταν να μην γίνουν δολοφονίες, ωστόσο, στη διάρκεια τέτοιας έκτασης επεισοδίων είναι σχεδόν αδύνατο να μην υπάρξουν θύματα. Τουλάχιστο 91 Εβραίοι έχασαν τη ζωή τους τη «Νύχτα των Κρυστάλλων». Υπήρξαν επίσης αναφορές για βιασμούς και αυτοκτονίες Εβραίων.

Καθώς οι διωγμοί εξαπλώνονταν, μονάδες των SS και της Γκεστάπο, μετά από εντολές του Χάιντριχ συνέλαβαν περίπου 30.000 Εβραίους, που μεταφέρθηκαν στο Νταχάου, το Μπούχενβαλτ, το Σαξενχάουζεν και άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης και φυλακές. Οι περισσότεροι από αυτούς αφέθηκαν ελεύθεροι μετά από τρεις μήνες, με τον προϋπόθεση ότι θα εγκαταλείψουν για πάντα τη Γερμανία.

Το λογικό θα ήταν να πληρώσουν οι γερμανικές Αρχές και οι γερμανικές ασφαλιστικές εταιρείες το κόστος των ζημιών. Ο Χέρμαν Γκέρινγκ και άλλοι υψηλόβαθμοι Γερμανοί ηγέτες κατέκριναν μεν τις αντισημιτικές διαδηλώσεις και τις ζημιές που προκλήθηκαν, ωστόσο ανέφεραν ότι εφόσον δεν είχαν καμία εμπλοκή οι Αρχές, το κόστος έπρεπε να επιβαρύνει τους Εβραίους, ως υπαίτιους των επεισοδίων! Έτσι, επιβλήθηκε πρόστιμο ενός δισεκατομμυρίων Reichsmark (μάρκων του Ράιχ), που αντιστοιχούσαν σε 400 εκ. δολάρια Η.Π.Α. της εποχής. Οι αποζημιώσεις που δόθηκαν από ασφαλιστικές εταιρείες σε κάποιους Εβραίους κατασχέθηκαν από το γερμανικό κράτος. Ακολούθησαν μια σειρά από αντισημιτικά μέτρα. Οι Εβραίοι δεν μπορούσαν να γίνουν δημόσιοι υπάλληλοι.

Τα Εβραιόπουλα που πήγαιναν σε γερμανικά σχολεία εκδιώχθηκαν. Οι Εβραίοι δεν μπορούσαν πλέον να αγοράζουν αυτοκίνητα, ούτε να αποκτούν άδεια οδήγησης. Η πρόσβασή τους στις δημόσιες συγκοινωνίες περιορίστηκε, ενώ τους απαγορεύτηκε το δικαίωμα εισόδου σε γερμανικά θέατρα, κινηματογράφους και αίθουσες συναυλιών.

Ούτε ο Γκέμπελς μπόρεσε να δικαιολογήσει τη «Νύχτα των Κρυστάλλων»

Η διεθνής κοινότητα, όταν πληροφορήθηκε τα γεγονότα στη Γερμανία αντέδρασε έντονα. Ο Γκέμπελς προσπάθησε να τα δικαιολογήσει ως «αυθόρμητη απάντηση» του γερμανικού λαού στη δολοφονία του φομ Ρατ, αλλά δεν έπεισε κανέναν. Οι περισσότεροι Γερμανοί δεν είχαν καμία απολύτως γνώση των γεγονότων της νύχτας της 9ης προς 10η Νοεμβρίου 1938. Μόνο όταν το πρωί είδαν τα συντρίμμια στις περισσότερες πόλεις κατάλαβαν. Σίγουρα, υπήρχε λαϊκός αποτροπιασμός αγανάκτηση και «έξαλλη οργή» από τη δολοφονία του φομ Ρατ. Όμως μετά το πογκρόμ, πολλοί Γερμανοί ήθελαν να εκφράσουν τα αισθήματα αποδοκιμασίας που τους διακατείχαν, αλλά δεν τολμούσαν να το κάνουν δημόσια! Ο πολύς κόσμος φοβόταν να μιλήσει .

Χαμηλόφωνα όμως ακούγονταν ύβρεις και εκφράσεις αποτροπιασμού για τη βαρβαρότητα των πράξεων και λόγια ντροπής και φρίκης. Όσοι έκαναν το λάθος να εκφραστούν δημόσια, το πλήρωσαν ακριβά. Άντρες της SA κατέδωσαν έναν τσαγκάρη από το Ρουχπόλντινγκ, επειδή είπε ότι η καταστροφή περιουσιών ισοδυναμούσε με ληστεία των Εβραίων από τον Φίρερ. Ένας πωλητής, άλλοτε μέλος του Κόμματος και της SΑ κατηγορήθηκε ότι είπε σε τρεις στρατιώτες σε μια ταβέρνα του Μονάχου ότι το κάψιμο εβραϊκών εκκλησιών ήταν αδίκημα και ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι. Ένας παλιός διοικητής στα Τάγματα Εθελοντών (Freikorps) και υψηλόβαθμος αξιωματούχος της Αστυνομίας του Μονάχου κατηγορήθηκε ότι χαρακτήρισε το κάψιμο συναγωγών, σκανδαλώδη πράξη. Τέλος μια επιστολή εύπορης κυρίας από τη πόλη Φίσεν, σε μια φίλη της κατασχέθηκε από τη Συνοριακή Αστυνομία, γιατί χαρακτήρισε το πογκρόμ «πολιτιστικό αίσχος» και ανέφερε ότι έχει προκαλέσει διάχυτη δυσαρέσκεια.

Το χειρότερο όλων για τον Χίτλερ ήταν ότι οι αρκετοί μεγαλοαστοί που τον στήριζαν ως τότε άρχισαν να βλέπουν με σκεπτικισμό τις ενέργειές του. Το γεγονός ότι ένα χρόνο αργότερα, ο Ρούντολφ Ες απαγόρευσε οποιαδήποτε επανάληψη παρόμοιων γεγονότων δείχνει ότι ο Γκέμπελς, ο εμπνευστής του πογκρόμ δεν υπολόγισε σωστά τις αντιδράσεις του κόσμου. Μάλιστα, τον Νοέμβριο του 1939 έγινε απόπειρα δολοφονίας του Χίτλερ στην Burgerbraukeller του Μονάχου. Ας μην ξεχνάμε βέβαια, ότι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ξεκινήσει τότε και τυχόν επανάληψη του πογκρόμ θα είχε πιθανότατα καταστροφικές συνέπειες για τον Χίτλερ…

Επίλογος

Μετά τη «Νύχτα των Κρυστάλλων», το Ναζιστικό καθεστώς προχώρησε, όπως αναφέραμε, στη διεύρυνση και εντατικοποίηση των αντισημιτικών μέτρων. Ακολούθησαν πολιτικές καταναγκαστικής μετανάστευσης των Εβραίων προς την Ανατολή για να υλοποιηθεί το σχέδιο μιας Γερμανίας «ελεύθερης από Εβραίους» (judenrein). Η «Νύχτα των Κρυστάλλων» θεωρείται ορόσημο για τους διωγμούς των Εβραίων και προάγγελος του Ολοκαυτώματος.

Η “Νύχτα των Κρυστάλλων” έχει πολλές ομοιότητες με τα Σεπτεμβριανά του 1955 στην Κωνσταντινούπολη. Βέβαια τότε, η βόμβα στο Τουρκικό Προξενείο στη Θεσσαλονίκη είχε τοποθετηθεί από Έλληνα Μουσουλμάνο, πράκτορα των Τούρκων. Τα Σεπτεμβριανά ήταν ουσιαστικά το τέλος της μακραίωνης ελληνικής παρουσίας στην Κωνσταντινούπολη…

Πηγές: IAN KERSHAW, «Ο ΧΙΤΛΕΡ, ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΚΑΙ Η «ΤΕΛΙΚΗ ΛΥΣΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ, 2011.

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ, «Η ΝΥΧΤΑ ΤΩΝ ΚΡΥΣΤΑΛΛΩΝ».