Η πληγωμένη Γη

Η λίμνη Αράλη, μεταξύ Καζακστάν και Ουζμπεκιστάν, ήταν η τέταρτη μεγαλύτερη του κόσμου, με έκταση 68.000 τ. χλμ. – περίπου σαν τη μισή Ελλάδα. Στα ’60s το μεγάλο σοβιετικό όνειρο ήταν να εκτραπούν οι ποταμοί που την άρδευαν προκειμένου η ουζμπεκική λαϊκή δημοκρατία να αναχθεί σε παγκόσμια βαμβακοπαραγωγό χώρα. Το ’88 το Ουζμπεκιστάν πράγματι κατέλαβε την πρώτη θέση στις παγκόσμιες εξαγωγές, το ’91 η ΕΣΣΔ διαλύθηκε και το ’97 η Αράλη είχε συρρικνωθεί στο 10% του αρχικού της μεγέθους. Σήμερα η ανατολική της λεκάνη έχει μετονομαστεί σε «Ερημο Αράλκουμ». Από θάλασσα σε έρημο, η καταστροφή της Αράλης αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα αποτυπώματα της Ανθρωποκαίνου Εποχής – όπως έχει επικρατήσει να ονομάζεται το στάδιο της γεωλογικής ιστορίας κατά το οποίο ο άνθρωπος απέκτησε τη δυνατότητα να επηρεάζει καταλυτικά το περιβάλλον του πλανήτη. «Anthropocene» είναι και το όνομα του βιβλίου του διακεκριμένου φωτογράφου Εντουαρντ Μπερτίνσκι (εκδ. Steidl) και ενός ντοκιμαντέρ που βασίζεται στο μεγάλο φωτογραφικό project με το οποίο ο καναδός καλλιτέχνης επιχειρεί την τελευταία πενταετία να τεκμηριώσει τη μετάλλαξη της Γης από την ανθρώπινη απληστία για τους πόρους της.

Οσο παράδοξο κι αν ηχεί αυτό, οι εικόνες του Μπερτίνσκι είναι πράγματι σαγηνευτικές. Τραβηγμένες από πλατφόρμες, από υψηλές ορεινές θέσεις ή από αέρος, μοιάζουν να παρουσιάζουν υπέροχες διαγραμμίσεις του εδάφους, γοητευτικές χρωματικές εναλλαγές, παιχνιδίσματα του φωτός με το φυσικό ανάγλυφο. Θα πρέπει να διαβάσει κανείς τις λεζάντες για να αντιληφθεί ότι οι λίθινες στρώσεις που μοιάζουν με κομψοτέχνημα αιώνων σκαμμένο από τον καιρό δεν είναι παρά το ορυχείο χαλκού Τσουκουικαμάτα στη Χιλή, δείγμα ανθρώπινης υπερεξόρυξης πόρων. Η εικόνα που θυμίζει παζλ στην πραγματικότητα δείχνει τεράστια πριονιστήρια που μετατρέπουν σε ξυλεία το τροπικό δάσος έξω από το Λάγος της Νιγηρίας. Τα γιγάντια σχήματα στο χαλκόχρωμο φόντο δεν είναι φύλλα πεσμένα στο χώμα, είναι το αποτύπωμα του ορυχείου Μορέντσι στο Κλίφτον της Αριζόνα στις ΗΠΑ. Και τα τεράστια κοκκινωπά κοχύλια που φαίνονται σαν προαιώνια εδαφική διαμόρφωση αποτελούν στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα των εντατικών εργασιών στο ορυχείο ποτάσας της εταιρείας Uralkali στο Μπερεζνίκι της Ρωσίας.

Αυτές οι «παραμορφωμένες ομορφιές και οι όμορφες παραμορφώσεις», για να δανειστούμε μια ταιριαστή φράση του Ουμπέρτο Εκο από το «Ονομα του Ρόδου», συνιστούν ό,τι ο Μπερτίνσκι αποκαλεί «ανθρώπινη υπογραφή». Ο τίτλος της φωτογραφικής έκθεσής του που παρουσιάζεται αυτόν τον καιρό στη Flowers Gallery του Λονδίνου, τμήμα μιας μεγαλύτερης ταυτόχρονης στην Εθνική Πινακοθήκη του Καναδά στην Οτάβα, υπαινίσσεται ότι το πραγματικό σημάδι της ανθρώπινης παρουσίας στον πλανήτη δεν είναι οι μητροπόλεις της νεωτερικότητας ή τα διαχρονικά μνημεία του πολιτισμού, αλλά η χρήση και κατάχρηση των φυσικών πόρων στη βιομηχανική εποχή, η εξάρθρωση των οικοσυστημάτων και η εξαφάνιση των ζωικών ειδών. «Η πτώση ενός μετεωρίτη εξαφάνισε τους δεινόσαυρους» έλεγε στον «New Yorker» το 2016. «Εμείς, το ανθρώπινο είδος, έχουμε γίνει σήμερα κάτι σαν αυτόν τον μετεωρίτη. Αλλάζουμε την ισορροπία του πλανήτη, και δική μας είναι η επιλογή αν θα τον καταστρέψουμε ολοκληρωτικά ή όχι. Είναι ένα τεράστιο, πολύπλοκο πρόβλημα. Κι εμείς πλέον δεν είμαστε παρά ένα είδος θηρευτή που βρίσκεται σε κατάσταση αμόκ».

Τα πορτρέτα της καταστροφής του Μπερτίνσκι έχουν επικριθεί κατά καιρούς: οι «New York Times» χαρακτήρισαν «παραπλανητικά» κάποια δείγματα δουλειάς του το 1996 ακριβώς επειδή η γοητεία της εικόνας δεν απέδιδε με την πρώτη ματιά το περιεχόμενό της. Ο ίδιος έλεγε στον «New Yorker» ότι πάντοτε απέφευγε τον διδακτισμό: «Δημιουργώ έναν τρόπο για να κατανοήσουμε τον κόσμο». Οντως, θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι απεικονίσεις του έχουν ισχυρότερο αντίκτυπο λόγω της απόστασης μεταξύ της αφηρημένης ομορφιάς και της αντίληψης για το πραγματικό τους νόημα, η οποία ακολουθεί. «Πήραμε από τη Γη αυτά που θέλαμε και να τι αφήνουμε πίσω μας» συνοψίζει ο Εντουαρντ Μπερτίνσκι στον δικτυακό τόπο της Εθνικής Πινακοθήκης του Καναδά. Ενα τοπίο πληγών, το οποίο κανείς κοιτάζει με δέος.

INFO

«The Human Signature»: Flowers Gallery, Λονδίνο, έως τις 24 Νοεμβρίου.

«Anthropocene»: Εθνική Πινακοθήκη του Καναδά, Οτάβα, έως τις 24 Φεβρουαρίου 2019.