Και όμως, η οικονομία «ξεμένει» από εργαζομένους

Μπροστά σε μια δύσκολη εξίσωση που είναι αμφίβολο κατά πόσο η πολιτική ηγεσία του υπουργείου Εργασίας μπορεί να αντιμετωπίσει έγκαιρα, αποτελεσματικά και χωρίς άλλη βοήθεια, βρίσκεται η κυβέρνηση.

Την ώρα που η οικονομία ανοίγει τη δρασκελιά της, οι καλλιεργητές, οι βιομηχανίες τροφίμων, οι κατασκευαστές, οι επιχειρηματίες του τουρισμού και οι επιχειρήσεις τεχνολογίας αιχμής δυσκολεύονται να βρουν απλούς εργάτες και ανειδίκευτο προσωπικό, πολύ περισσότερο δε να βρουν εργαζομένους υψηλής εξειδίκευσης.

Το αποτέλεσμα είναι οι επιχειρήσεις να αναβάλλουν τα σχέδια τους ή να βάζουν όρια στην παραγωγή τους και να αισθάνονται ότι απειλούνται από το ευρωπαϊκό φαινόμενο του «πληθωρισμού των αμοιβών» (δηλαδή τους υψηλότερους μισθούς που προσφέρουν άλλες ευρωπαϊκές χώρες σε Ελληνες) και των διεκδικήσεων των ήδη εργαζομένων, χωρίς να μπορούν να προσελκύσουν νέο προσωπικό, που βρίσκεται σε έλλειψη.

Ταυτόχρονα, οι οικονομικοί υπουργοί ανησυχούν καθώς, αν δεν βρεθεί λύση στο πρόβλημα, η οικονομία μπορεί να αντιμετωπίσει ένα απότομο «φρενάρισμα» στην εκκίνηση των μεγάλων έργων και προγραμμάτων του ΕΣΠΑ και του Ταμείου Ανάκαμψης, τα οποία έχουν χρόνο παράδοσης και χρονοδιάγραμμα ελέγχων από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, που βάζει το 70% των χρημάτων για τις επενδύσεις.

Η λύση που προκρίνεται από το υπουργείο Εργασίας είναι μία: η σύναψη διακρατικών συμφωνιών με τρίτες χώρες από την Αίγυπτο μέχρι το Μπαγκλαντές για «εισαγωγή» εργαζομένων, νόμιμων μεταναστών, όπως συνέβαινε πριν από μισό αιώνα στη Γερμανία και στην Αυστραλία, όταν μετανάστευαν μαζικά οι Ελληνες για να βρουν εργασία και την τύχη τους.

Ηδη ετοιμάζεται το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο που θα καθορίσει τους όρους και τους κανόνες της νόμιμης αυτής μετανάστευσης.

Την ίδια ώρα, όμως, έχουν μπει στο τραπέζι προτάσεις για τη νομιμοποίηση μεγάλου αριθμού των «παρανόμων» –όπως χαρακτηρίζονται και από πολλά κυβερνητικά στελέχη– μεταναστών που φιλοξενούνται στις δομές της Πολιτείας ή βρίσκονται σε ελεγχόμενους χώρους προκειμένου να επιστρέψουν στις χώρες καταγωγής τους.

Η προφανής αυτή αντίφαση αποτελεί ίσως ένα ιδεολογικό πρόβλημα για αρκετά κυβερνητικά στελέχη, καθώς οι ανάγκες της οικονομίας τρέχουν και απαιτούν λύση «εδώ και τώρα», όπως θα έλεγε κάποτε η ηγεσία του ΠΑΣΟΚ.

Το πρόβλημα είναι τεράστιο, καθώς οι τρέχουσες ελλείψεις σε εργατικά χέρια υπολογίζονται συντηρητικά σε 80.000 άτομα, ενώ κατ’ άλλες εκτιμήσεις μπορεί να φτάνουν και τις 100.000 εργαζομένους. Αλλες πηγές από το υπουργείο Γεωργίας ανεβάζουν τα κενά σε ό,τι αφορά τους εργάτες γης ακόμα και στις 180.000.

Η εξέλιξη αυτή έρχεται τη στιγμή που το ποσοστό ανεργίας υποχωρεί και πολύ σύντομα αναμένεται να πέσει κάτω από το 10%, καθώς η οικονομία επιστρέφει στα προ των μνημονίων χρόνια.

Ο απολογισμός, όμως, είναι δραματικός. Στα 12 χρόνια που διήρκεσε η περίοδος της οικονομικής κρίσης (τη δεκαετία των μνημονίων και δύο χρόνια της πανδημίας), στην Ελλάδα το εργατικό δυναμικό μειώθηκε κατά 362.000 άτομα (!).

Την εξέλιξη αυτή αποκάλυψε η τελευταία μελέτη της AlphaBank, οι οικονομολόγοι της οποίας σήμαναν τον κώδωνα του κινδύνου για τα μείζονα προβλήματα της υπογεννητικότητας, της γήρανσης του πληθυσμού και της συρρίκνωσης του εργατικού δυναμικού.

Οπως επισημαίνεται στην έκθεση για «το εργατικό δυναμικό και τις δημογραφικές εξελίξεις στην Ελλάδα», τον Σεπτέμβριο του 2009, μήνα κατά τον οποίο το ποσοστό της ανεργίας βρισκόταν σε επίπεδα παρόμοια με τα τρέχοντα, δηλαδή περί το 10%, το εργατικό δυναμικό ξεπερνούσε τα 5 εκατ. άτομα, εκ των οποίων οι απασχολούμενοι ήταν 4,5 εκατ. και οι άνεργοι 510.000.

Στα χρόνια που ακολούθησαν οι απασχολούμενοι μειώθηκαν σημαντικά, ενώ αντίστοιχα αυξήθηκαν οι άνεργοι, με την εικόνα να αντιστρέφεται σταδιακά από το 2014 και μετά. Τον περασμένο Σεπτέμβριο, σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, το εργατικό δυναμικό πλησίασε τα 4,7 εκατ. άτομα, με τους απασχολούμενους να ανέρχονται σε 4,2 εκατ. και τους ανέργους σε 468.000. Συνεπώς, τον Σεπτέμβριο του 2023 καταγράφεται συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού κατά 362.000 άτομα σε σύγκριση με τον ίδιο μήνα του 2009 (!).

Οι μεγάλες πληγές της χώρας

Σύμφωνα με τη μελέτη, οι βασικές εξελίξεις που οδήγησαν στη συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού κατά τη διάρκεια της περασμένης δεκαετίας, παρά την αύξηση των θεσμοθετημένων ορίων συνταξιοδότησης, αφορούσαν κατά βάση τα δύο δημογραφικά ισοζύγια, δηλαδή το ισοζύγιο γεννήσεων-θανάτων και το ισοζύγιο μεταναστευτικών ροών.

Συγκεκριμένα:

♦Η υπογεννητικότητα είναι εντονότερη στη χώρα μας και οδήγησε στη σταδιακή μείωση του πληθυσμού. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 –με εξαίρεση μερικά χρόνια πριν την οικονομική κρίση στη χώρα, ήτοι μεταξύ 2004-2010– το ισοζύγιο γεννήσεων-θανάτων πέρασε σε αρνητικό έδαφος και διαρκώς διευρύνεται.

♦Οι σημαντικές εκροές ανθρώπινου κεφαλαίου στο εξωτερικό κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, μεταξύ των οποίων άτομα υψηλής εξειδίκευσης (brain drain).

Εργάζονται και οι γυναίκες

Αξιοσημείωτο είναι ότι το 2022 αυξήθηκαν τα επιμέρους ποσοστά συμμετοχής ανδρών και γυναικών στην αγορά εργασίας, σε 77,5% και 61,4% αντίστοιχα, με το δεύτερο να είναι επίσης το υψηλότερο που έχει σημειωθεί ιστορικά. Και τα δύο ποσοστά, ωστόσο, υπολείπονταν των μέσων όρων της ΕΕ (άνδρες: 79,4%, γυναίκες: 69,5%).

Ομως το αρνητικό είναι ότι ο πληθυσμός μειώνεται. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα απογραφής που διενήργησε η ΕΛΣΤΑΤ το 2021, ο μόνιμος πληθυσμός της χώρας έχει μειωθεί κατά 3,1% την τελευταία δεκαετία, με τους κάτω των 40 ετών να έχουν μειωθεί κατά 17% και τους άνω των 40 να έχουν αυξηθεί κατά 9%.

Επιπροσθέτως, βάσει της πρόσφατης μελέτης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2024 Ageing Report, November 2023) σχετικά με τις δημογραφικές εξελίξεις στην Ελλάδα, το προσδόκιμο ζωής αναμένεται να αυξηθεί μέχρι το 2070 κατά περίπου 7,7 χρόνια για τους άνδρες (στα 86,5 έτη) και κατά 6,2 χρόνια για τις γυναίκες (στα 90,4 έτη).

To 2070 θα είμαστε κάτω από 8 εκατ. Ελληνες

Ολα αυτά συντείνουν στην εκτίμηση ότι ο πληθυσμός της χώρας θα μειωθεί κατά 2,7 εκατ. μέχρι το 2070, με το ποσοστό των άνω των 65 ετών Ελλήνων να αυξηθεί κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες. Η γήρανση του πληθυσμού οφείλεται, πρωτίστως, στον χαμηλό αριθμό γεννήσεων όπως αποτυπώνεται στον δείκτη γονιμότητας (παιδιά ανά γυναίκα). Στην Ελλάδα διαμορφώθηκε σε 1,41 το 2022 και ήταν ο ένατος χαμηλότερος μεταξύ των χωρών της ΕΕ.

Φεύγουν νέοι επιστήμονες στο εξωτερικό

Σε ό,τι αφορά τις μεταναστευτικές ροές προς το εξωτερικό, κινήθηκαν έντονα ανοδικά τα πρώτα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Ως αποτέλεσμα, οι καθαρές μεταναστευτικές ροές (εισερχόμενοι-εξερχόμενοι μετανάστες) ήταν αρνητικές μεταξύ 2010 και 2015. Σε ποσοστό περίπου 40% το ανθρώπινο κεφάλαιο που μετανάστευσε ήταν νέοι έως 29 ετών, ενώ παρόμοιο ποσοστό ανήκε στην ηλικιακή κατηγορία 30-49 ετών.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αριθμός των εξερχομένων μεταναστών σημείωσε μικρή άνοδο το 2021, όσο η πανδημική κρίση ήταν σε εξέλιξη, με το 50% αυτών να είναι νέοι έως 29 ετών.

Σημαντικό ποσοστό, τέλος, των ατόμων που μετανάστευσαν από την Ελλάδα την περίοδο της κρίσης είχε εξειδίκευση σε ψηφιακές τεχνολογίες, γεγονός που έκανε εντονότερη την έλλειψή τους στην ελληνική αγορά εργασίας.

Τι μελετά το υπουργείο Εργασίας

Μοιραία η Ελλάδα, τα επόμενα χρόνια, και όσο η οικονομία δείχνει ότι θα κινείται με υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, θα έχει ανάγκη εργατικών χεριών. Και όσο το πρόβλημα δεν μπορεί να καλυφθεί με μέτρα κατά της υπογεννητικότητας ή στήριξης της οικογένειας –τα οποία θα αποδώσουν μακροπρόθεσμα, μετά από δύο τουλάχιστον δεκαετίες–, η χώρα θα υποχρεωθεί να καταφύγει στην αναζήτηση ξένων εργαζομένων.

Οι ανάγκες είναι συγκεκριμένες και αφορούν τομείς της οικονομίας που καλπάζουν, με πρώτο τον τουρισμό και δεύτερο τις κατασκευές ιδιωτικών και μεγάλων δημοσίων έργων. Οσο κι αν το κενό καλύφθηκε προσωρινά από τους εργαζομένους των Βαλκανικών χωρών –με πρώτους τους Αλβανούς– που μετανάστευσαν μαζικά στη χώρα μας τη δεκαετία του 1990 και πλέον έχουν ενσωματωθεί στην ελληνική οικονομία και σε μεγάλο μέρος στην κοινωνία, οι μετρήσεις και οι ανάγκες δείχνουν ότι το προσωπικό δεν θα επαρκέσει για να ολοκληρωθούν όλα τα έργα που δρομολογούνται από το ΕΣΠΑ, το Ταμείο Ανάκαμψης, αλλά και μεγάλες ιδιωτικές επενδύσεις στις κατασκευές, όπως το Ελληνικό, η μετεγκατάσταση και ανάπλαση του αεροδρομίου του Ηρακλείου στην Κρήτη, η ανάπλαση του Βοτανικού και πολλά άλλα.

Στελέχη των κατασκευαστικών εταιρειών αναφέρουν ότι θα απαιτηθούν διακρατικές συμφωνίες μεταξύ της Ελλάδας και άλλων χωρών, προκειμένου να έρθουν στη χώρα μας και να εργαστούν με συγκεκριμένους όρους και αποδοχές ξένοι εργάτες. Στους ανθρώπους αυτούς θα πρέπει να εξασφαλιστεί και στέγη, μέσω προσωρινών καταλυμάτων.

Η λύση αυτή εφαρμόζεται στη Μέση Ανατολή (Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Σαουδική Αραβία, Κατάρ κ.α.), όπου επίσης δεν υπάρχει επαρκής αριθμός εργατοτεχνιτών, με αποτέλεσμα να μεταναστεύουν με ειδικές συμφωνίες άνθρωποι από τρίτες χώρες, όπως η Ινδία, το Πακιστάν και το Μπανγκλαντές.

Η πρώτη συμφωνία με την Αίγυπτο

H πρώτη διακρατική συμφωνία έγινε σε διπλωματικό επίπεδο ακριβώς έναν χρόνο πριν (τον Νοέμβριο του 2022) και προέβλεπε την είσοδο και διαμονή στην Ελλάδα εργατικού δυναμικού από την Αίγυπτο με σκοπό την εποχική απασχόληση στον γεωργικό τομέα. Επρόκειτο για 5.000 εργάτες γης κατά το πρώτο έτος πιλοτικής εφαρμογής, με διάρκεια παραμονής έως εννέα μήνες ανά περίοδο ενός έτους.

Η συμφωνία στόχευε στην κάλυψη αναγκών σε εργατικά χέρια στον αγροτικό τομέα, ενώ, όπως είχε ανακοινωθεί τότε, θα μπορούσε να αποτελέσει «οδηγό» για μελλοντικές συμφωνίες της χώρας μας, αλλά και της ΕΕ συνολικά, με τρίτες χώρες για την καταπολέμηση της παράνομης μετανάστευσης. Εφέτος οι ανάγκες αυξήθηκαν και η Ελλάδα ζήτησε να έρθουν 8.000 εργάτες γης από την Αίγυπτο, αλλά η συμφωνία ακόμη δεν έχει ολοκληρωθεί.

Τεράστιες ανάγκες στον τουρισμό

Οι ανάγκες και οι ελλείψεις προσωπικού στον τουρισμό φάνηκαν από το 2022, όταν η τουριστική αγορά είχε ανακάμψει από το πανδημικό σοκ, και μεγεθύνθηκαν το εφετινό καλοκαίρι. Συνολικά, εκτιμάται ότι ακόμη και πάνω από 80.000 εργαζόμενοι από τρίτες χώρες θα μπορούσαν να έρθουν στην Ελλάδα και να καλύψουν κενά σε ξενοδοχεία, σε καταστήματα του χώρου της εστίασης, σε συγκεκριμένες θέσεις σε μαγειρεία (π.χ. λάντζα), σε χώρους υποδοχής, ως σερβιτόροι, και σε άλλα πόστα.