Καταγγελία για απόπειρα βιασμού στα βενετοκρατούμενα Κύθηρα (1702)

"Me too" στα βενετοκρατούμενα Κύθηρα. Από την κυρία Χρύσα Μαλτέζου ομ. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

την Δεκ 4, 2022

Γιὰ τὴ μελέτη τῆς ἱστορίας τοῦ βενετοκρατούμενου ἑλληνικοῦ κόσμου, οἱ δικογραφίες ποὺ ἐντοπίζονται στὰ διάφορα ἀρχεῖα ἀποτελοῦν πολύτιμο ἐργαλεῖο ἔρευνας, γιατὶ μέσα ἀπὸ τὸ πληροφοριακὸ ὑλικὸ ποὺ προσφέρουν ὄχι μόνον ἀναδεικνύουν πρόσωπα, πράγματα καὶ καταστάσεις τῆς ἐποχῆς, ἀλλὰ κυρίως προβάλλουν τὶς νοοτροπίες τῶν καιρῶν. 1Στὴν ἐργασία μου θὰ ἀσχοληθῶ μὲ μία δικογραφία τοῦ 1702 ποὺ ἀπόκειται στὸ τοπικὸ ἀρχεῖο Κυθήρων, ἡ ὁποία ἔχει ὡς θέμα τὴν ἀπόπειρα βιασμοῦ γυναίκας.2

Γιὰ τὴν ποινικὴ δικαιοσύνη εἰδικότερα στὴν Κρήτη βλ. Ρομίνα Τσακίρη, Ποινὲς καὶ κοινωνία στὴ βενετοκρατούμενη Κρήτη (16ος αἰώνας), Ἀθήνα 2008 (διδακτορικὴ διατριβὴ ἀναρτημένη στὸ Ἐθνικὸ Ἀρχεῖο Διδακτορικῶν Διατριβῶν), ἡ ἴδια, «Consistency and rupture in punishments in Crete under the Venetian rule (13th-17th century), Πρακτικὰ τοῦ 5ου Εὐρωπαϊκοῦ Συνεδρίου Νεοελληνικῶν Σπουδῶν τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑταιρείας Νεοελληνικῶν Σπουδῶν (Θεσσαλονίκη, 2-5 Ὀκτωβρίου 2014): Συνέχειες, ἀσυνέχειες, ρήξεις στὸν ἑλληνικὸ κόσμο (1204-2014): Οἰκονομία, κοινωνία, ἱστορία, λογοτεχνία, τ. 5, ἐπιμ. Κ. Δημάδης, Ἀθήνα 2015, σ. 185-205, ἡ ἴδια, «Μία σπουδὴ γιὰ τὴν ἐπιβολὴ τοῦ βενετικοῦ δικαίου στὴν περιφέρεια τοῦ κράτους, μὲ ἔμφαση στὴν ποινικὴ διαδικασία.Ἡ περίπτωση τῆς Κρήτης (13ος-17ος αἰ.)», Κρητικὰ Χρονικὰ 38 (2018), 85-108. Γιὰ περιπτώσεις κακοποίησης γυναικῶν στὴν Κρήτη κατὰ τὸν 14ο αἰώνα βλ. Elisabeth Santschi, Régestes des Arrêts Civils et des Mémoriaux (1363- 1399) des Archives du Duc de Crète, Venise 1976, σ. 43 ἀρ. 184, σ. 52 ἀρ. 222.

Ἡ λατινοκρατία ἐγκαθιδρύθηκε στὰ Κύθηρα κατὰ τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 13ου αἰώνα, ὅταν τό «λιμῶδες, πετρῶδες καὶ διψῶδες» νησὶ3 ἀποσπά- στηκε ἀπὸ τὴ σφαίρα τῆς βυζαντινῆς ἐπιρροῆς καὶ μετατράπηκε σὲ φέουδο τῆς βενετικῆς οἰκογένειας τῶν Βενιέρ. Μετὰ τὴν ἀνάμιξη, τὸ 1363, τῶν Βε- νιὲρ στὸ ἐπαναστατικὸ κίνημα τῶν φεουδαρχῶν τῆς Κρήτης ἐναντίον τῆς Βενετίας, τὰ Κύθηρα περιῆλθαν κάτω ἀπὸ τὸν ἄμεσο ἔλεγχο τῶν Βενετῶν καὶ προσκολλήθηκαν στὴν τροχιὰ τῆς πολιτείας τοῦ Ἁγίου Μάρκου, κτισμέ- νης στὰ τενάγη τῆς Ἀδριατικῆς. Τὸ νησὶ ποὺ ἡ παράδοση θέλει νὰ εἶναι ἡ γενέτειρα τῆς Ἀφροδίτης παρέμεινε, μὲ ἐξαίρεση βραχὺ χρονικὸ διάστημα τουρκικῆς κατοχῆς (1715-1718), βενετικὴ κτήση ὣς τὸ 1797, ἔτος κατάλυ- σης τῆς Γαληνοτάτης Δημοκρατίας τῆς Βενετίας ἀπὸ τὸν Ναπολέοντα.4

Στὶς ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰώνα οἱ Βενετοὶ χρησιμοποιοῦσαν τὰ Κύθηρα ὡς παρατηρητήριο τῶν κινήσεων τοῦ τουρκικοῦ στόλου στὸ Αἰγαῖο. Ὕστερα ἀπὸ τὴν ἀπώλεια τῆς Κρήτης ποὺ εἶχε καταρρακώσει τὸ γόητρο τῶν Βενε- τῶν, τὰ Κύθηρα, λόγω τῆς γεωγραφικῆς τους θέσης σὲ κομβικὸ θαλάσσιο ἐμπορικὸ δρόμο, ἐξυπηρετοῦσαν τὶς ἀνάγκες τῶν μητροπολιτικῶν κυβερνη- τικῶν ὀργάνων ποὺ πάσχιζαν νὰ ἀντιμετωπίσουν τὸν τουρκικὸ κίνδυνο, ὁ ὁποῖος ἀπειλοῦσε ὅσες περιοχὲς τοῦ λεγόμενου Κράτους τῆς Θάλασσας (Stato da Mar) παρέμεναν κάτω ἀπὸ τὴ σημαία τῆς Γαληνοτάτης. Ἡ κυθηραϊκὴ κοινωνία εἶχε γνωρίσει τοὺς κραδασμοὺς τοῦ κρητικοῦ πολέμου καὶ εἶχε δεχθεῖ στοὺς κόλπους της, μετὰ τὴν τουρκικὴ κατάκτηση τῆς μεγαλονή- σου, πρόσφυγες ποὺ εἶχαν ἔρθει εἴτε γιὰ νὰ ἐγκατασταθοῦν ἐκεῖ εἴτε γιὰ νὰ προωθηθοῦν σὲ ἄλλες βενετικὲς κτήσεις.5 Σὲ προγενέστερους ἐπίσης χρό- νους εἶχαν ζητήσει ἄσυλο στὰ Κύθηρα πρόσφυγες ἀπὸ βενετοκρατούμενα ἐδάφη τοῦ Μοριᾶ (Κορώνη, Μονεμβασία), ἐνῶ κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Ἕκτου βενετοτουρκικοῦ πολέμου κάτοικοι διαφόρων πελοποννησιακῶν περιοχῶν, γιὰ νὰ γλυτώσουν ἀπὸ τὰ δεινὰ τῆς ἐμπόλεμης βενετοτουρκικῆς σύγκρου- σης, μετανάστευσαν στὰ γειτονικὰ Κύθηρα. 6 Ἡ ἀναστάτωση ποὺ προκλήθη- κε στὸν κυθηραϊκὸ νησιωτικὸ χῶρο ἀπὸ τὶς μεταναστευτικὲς κινήσεις συνέ- βαλε στὴ διαμόρφωση νέων ἰδεῶν καὶ συμπεριφορῶν. Παρατηρεῖται συγ- χρόνως καὶ ἕνα ἐπιπλέον φαινόμενο, ἐκεῖνο τῆς ἔκφρασης καχυποψίας ἀπέ- ναντι στοὺς πρόσφυγες ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ ντόπιου πληθυσμοῦ ποὺ στὴν πλειονότητά του ταλανιζόταν ἀπὸ τὴν ἔνδεια. Τὴν κοινωνικὴ αὐτὴ πραγμα- τικότητα εἶναι ἀνάγκη νὰ ἔχει ὑπόψη του ὁ ἐρευνητής, γιὰ νὰ πλησιάσει ἀσφαλέστερα τὰ πρόσωπα ποὺ ἀναφέρονται στὴ δικογραφία τοῦ 1702 καὶ νὰ ἀνιχνεύσει καλύτερα τὶς ἀντιλήψεις τους.

Σύμφωνα λοιπὸν μὲ τὴ δικογραφία, ἕνα χειμωνιάτικο πρωϊνὸ τοῦ ἔτους 1702 παρουσιάστηκε ἐνώπιον τοῦ προνοητῆ τῶν Κυθήρων Marco da Riva ἡ Ἀννέζα, γυναίκα τοῦ Τζώρτζη Χριστοφόρου, κάτοικος Βούργου, κρατώντας στὴν ἀγκαλιά της ἕνα μωρό. Ὅπως ἀνέφερε ἡ ἴδια, εἶχε ἔρθει μὲ τὸν ἄντρα της νὰ κατοικήσουν στὸν Βοῦργο, ἀπὸ τὸ Λιβάδι, ὅπου εἶχαν ἕνα ἀκίνητο χωρὶς ἀξία, μὲ τὴν ἐλπίδα μιᾶς καλύτερης ζωῆς. Τὴ νύκτα τῆς 12ης πρὸς τὴ 13η Ἰανουαρίου, συνέχισε, μόνη της καθὼς ἦταν στὸ σπίτι, γιατὶ ὁ ἄντρας της ἦταν στὸ Λιβάδι, εἶχε πέσει νὰ κοιμηθεῖ ἀπὸ νωρίς. Ἦταν μία ἡ ὥρα (= 5-6 π.μ.), 7ὅταν, ἐνῶ ἐκείνη κοιμόταν, κτύπησε τὴν πόρτα τοῦ σπιτιοῦ ὁ Μα- νέας Τζάνες ποὺ τῆς εἶπε, στὴν ἐρώτησή της τὶ ἤθελε, πὼς ἤθελε νὰ μιλήσει στὸν ἄντρα της. Ὅταν τὸν πληροφόρησε ὅτι ὁ τελευταῖος ἔλειπε, ὁ Τζάνες ἔφυγε, γιὰ νὰ ἐπιστρέψει τὰ μεσάνυκτα. Φτάνοντας στὸ σπίτι, τράβηξε ἀπὸ τὴν πόρτα τὸ ξύλο ποὺ ἀσφάλιζε ἀπὸ μέσα τὴν εἴσοδο, πλησίασε στὸ κρεβ- βάτι, ὅπου ἡ γυναίκα κοιμόταν, τῆς ἔκλεισε μὲ τὸ χέρι του τὸ στόμα καὶ ἀπο- πειράθηκε νὰ τὴ βιάσει. Ἡ Ἀννέζα ἀμύνθηκε καὶ φωνάζοντας προσπάθησε νὰ ἀντισταθεῖ στὶς σεξουαλικές του ὀρέξεις. Τελικά, μπροστὰ στὴν ἀντίδρα- σή της, ὁ Τζάνες ἀναγκάστηκε νὰ φύγει ἀπό τὸ σπίτι της, χωρὶς νὰ προφτά- σει νὰ ἐκπληρώσει τὶς ἐπιθυμίες του.Ἡ γυναίκα ὑπέβαλε μήνυση κατὰ τοῦ φερόμενου ὡς δράστη στὴ δικαστικὴ καγκελλαρία καὶ ζήτησε νὰ τιμωρηθεῖ γιὰ τὴν ἄνομη πράξη του.

Στὶς ἐρωτήσεις τῶν ὀργάνων τῆς δικαιοσύνης ἂν τὸ μωρὸ ποὺ κρατοῦσε ἦταν δικό της καὶ τὶ γνώριζε γιὰ τὸν Τζάνε, ἡ Ἀννέζα ἀπάντησε ὅτι τὸ βρέ- φος, ἕνα δεκαπέντε ἡμερῶν ἀγόρι, ἦταν δικό της καὶ ὅτι ἤξερε μόνο πὼς ὁ Τζάνες ἦταν νέος καὶ ἄγαμος καὶ ὅτι ὁ πατέρας του ὀνομαζόταν Ἀντώνιος καὶ ἦταν μαγαζάτορας (fa bottega). Ἀκόμη στὴν ἐρώτηση ἂν εἶχε δεῖ κανεὶς τὸν Τζάνε νὰ μπαίνει στὸ σπίτι της ἢ ἂν τὴν εἶχε ἀκούσει κανεὶς νὰ φωνάζει, ἀπάντησε α) ὅτι δὲν ἤξερε ἂν εἶχε δεῖ κανεὶς τὸν δράστη νὰ εἰσβάλλει στὸ σπίτι της, γιατὶ κοιμόταν, καὶ β) ὅτι δὲν πρέπει νὰ εἶχαν ἀκουστεῖ οἱ φωνές της, γιατὶ τὸ σπίτι της βρισκόταν μακριὰ ἀπὸ ἄλλα. Πρόσθεσε ὅτι ὅσοι ἐκ τῶν ὑστέρων εἶχαν πληροφορηθεῖ ἀπὸ ἐκείνην τὸ περιστατικό, τῆς ἔλεγαν ὅτι δὲν θὰ εὔρισκε τὸ δίκιο της, ἐπειδὴ χωρὶς μάρτυρες ἦταν ἀδύνατο νὰ τι- μωρηθεῖ ὁ ὑπαίτιος. Ὅμως, ἐκείνη τοὺς εἶχε ἀνταπαντήσει πὼς εἶχε ἐμπιστο- σύνη στὴ δικαιοσύνη καὶ πὼς ἦταν βέβαιη ὅτι θὰ ἐπιβαλλόταν στὸν Τζάνε ἡ ποινὴ ποὺ τοῦ ἄξιζε. Ὡς μάρτυρες, γιὰ νὰ καταθέσουν ὅτι τὴ γνώριζαν, ζήτη- σε νὰ κληθοῦν ὁ Νικολάκης Ντόρια, ἁρχηγὸς τῶν πυροβολητῶν στὴν Φορ- τέτσα, ὁ Δημήτρης Στάης τοῦ Θοδωρῆ, κάτοικος Βούργου, μάγειρας στὸ δικαστικὸ μέγαρο (palazzo pretorio), ὁ Ἰούλιος Μόρμορης,8 ὁ Μανόλης Κακα- λάκης τοῦ ποτὲ Νικολό, κάτοικος Βούργου, ὁ Παῦλος Τούρτας τοῦ Γιάννη, ἀπὸ τὶς Καρβουνάδες, κάτοικος Βούργου, καὶ ὁ Γιώργης Γρυπάρης, ἐπικα- λούμενος Μηλιώτης, γιὸς τοῦ μαστρο-Γιάννη, κτίστης.9

Ὅταν τελείωσε ἡ ἀκρόαση, ὁ προνοητὴς διέταξε τὸν δικαστικὸ καγκελ- λάριο νὰ μεταβεῖ στὸ σπίτι τῆς Ἀννέζας καὶ νὰ ἐλέγξει ἂν ἡ πόρτα εἶχε παρα- βιαστεῖ. Ἐκτελώντας τὸν ὁρισμὸ τοῦ προνοητῆ, ὁ ὑπάλληλος πῆγε στὸν ἔξω Βοῦργο (Βorgo aperto), ὅπου βρισκόταν τὸ σπίτι, καὶ διαπίστωσε ὅτι ἦταν εὔκολο νὰ παραβιαστεῖ ἡ πόρτα, γιατὶ μία σχισμὴ ἀνάμεσα στὸν τοῖχο καὶ στὸ ξύλο ποὺ τὴν ἀμπάρωνε ἐπέτρεπε τὸ ἄνοιγμα ἀπὸ ἔξω. Ἀνέφερε, ἐπίσης, ὅτι τὸ σπίτι ἦταν κτισμένο ἀπόμερα, ὅτι ἦταν φτωχικὸ καὶ μονόχωρο καὶ ὅτι στὸ δωμάτιο δὲν ὑπῆρχε παρὰ ἕνα μόνο κρεββάτι μὲ ὑγρὰ σκεπάσματα. Μετὰ τὴν αὐτοψία ποὺ πραγματοποίησε ὁ καγκελλάριος, ὁ προνοητὴς διέ- ταξε νὰ κληθοῦν νὰ καταθέσουν τὰ ἄτομα ποὺ εἶχε ὑποδείξει ἡ Ἀννέζα. Ὁ Νικολάκης Ντόρια κατέθεσε ὅτι τὴ γνώριζε, γιατὶ ὁ ἄντρας της ἦταν μαθη- τευόμενος πυροβολητής, ὅτι θεωροῦσε πὼς ἦταν dona da bene, modesta et honorata καὶ ὅτι δὲν ἤξερε ἂν τὴν κακολογοῦσε ὁ κόσμος, ὁ ὁποῖος ἄλλωστε κατὰ τὴ γνώμη του ἔλεγε πάντα κακὸ γιὰ ὅλους. Ὁ Γιώργης Μηλιώτης κατέ- θεσε ὅτι τὴ γνώριζε, γιατὶ ἡ γυναίκα κατοικοῦσε κοντὰ στὸ σπίτι του, ὅτι ἦταν dona maritata, honorata et da bene καὶ στὴν ἐρώτηση ἃν τὴν εἶχε ἀκού- σει νὰ φωνάζει τὴ συγκεκριμένη νύκτα ἀπάντησε ἀρνητικά. Ὁ Παῦλος Τούρ- τας καὶ ὁ Μανόλης Κακαλάκης κατέθεσαν ὅτι γνώριζαν τὴν Ἀννέζα (ὁ πρῶτος ἀπὸ παλιά, προτοῦ ἔρθει νὰ κατοικήσει στὸν Βοῦργο καὶ ὁ δεύτερος ἐδῶ καὶ ἕναν χρόνο, ἀπὸ τὸν περασμένο Αὔγουστο, ὅταν εἶχε ἔρθει να μείνει στὸν Βοῦργο) καὶ ὅτι ἦταν dona honorata, maritata et da bene. Ὁ Ἰούλιος Μόρμορης τοῦ Τζώρτζη κατέθεσε ὅτι δὲν ἤξερε τίποτα ἀπὸ ὅσα εἶχε καταγ- γείλει ἡ Ἀννέζα, ἐκτὸς ἀπὸ ὅτι κατοικοῦσε στὸν ἔξω Βοῦργο, ὅτι δὲν εἶχε ἀκούσει νὰ μιλοῦν εἰς βάρος της, ὅτι πίστευε πὼς ἦταν ἔντιμη, χωρὶς ὅμως νὰ τὴ γνωρίζει. Τελευταῖος κατέθεσε ὁ Δημήτρης Στάης, ὁ ὁποῖος εἶπε ὅτι γνώριζε τὴ γυναίκα, ὅτι ἦταν dona honorata, ὅτι ἦταν παντρεμένη μία δεκα- ετία περίπου μὲ τὸν Χριστόφορο, ὅτι πρὶν παντρευτεῖ ἐργαζόταν ὡς ὑπηρέ- τρια στὸ σπίτι κάποιου Μανόλη Βενιὲρ καὶ ὅτι εἶχε, ὅπως λεγόταν, ἀποκτή- σει ἀπὸ τὸν ἀδελφό του, Φραγγιά, ἕνα παιδί.

Ὁ προνοητὴς στὴ συνέχεια διέταξε νὰ προσαχθεῖ σὲ δίκη ὁ Τζάνες, μὲ τὴν κατηγορία ὅτι εἶχε ἐπιδιώξει νὰ βιάσει καὶ νὰ ἐκπορνεύσει (per violarla e prostituirla a tuoi capriciosi e libidinosi penssieri) τὴν ἐνάρετη καὶ παντρεμέ- νη Ἀννέζα (dona di bona vita, femina maritata) καὶ ὅτι σπάζοντας τὴν πόρτα καὶ μπαίνοντας στὸ σπίτι της, εἶχε ἐνεργήσει ἐναντίον τῶν νόμων τῆς Γαλη- νοτάτης ποὺ ἐξασφάλιζαν τὴν ἐλευθερία καὶ τὴν εἰρήνη τῶν ὑπηκόων της (sturbare la quiete dei sudditi contro la libertà permessa dalle leggi del Principe). Ὁ Τζάνες ἐμφανίστηκε στὸ δικαστήριο καὶ ἀνέφερε ὅτι ἀδυνατώ- ντας, λόγω ἄγνοιας τῆς ἰταλικῆς γλώσσας νὰ διαβάσει τὸ ἔγγραφο ποὺ εἶχε σταλεῖ ἀπὸ τὸν προνοητή, δὲν ἤξερε τὸν λόγο γιὰ τὸν ὁποῖο εἶχε κληθεῖ νὰ παρουσιαστεῖ στὸ δικαστήριο. Ὅταν τοῦ ζητήθηκε νὰ ἀντικρούσει τὶς κατη- γορίες, ἀπάντησε ὅτι ἦταν ὅλες ἀνυπόστατες καὶ ὅτι δὲν γνώριζε οὔτε τὴν Ἀννέζα ποὺ τὸν εἶχε καταγγείλει γιὰ ἀπόπειρα βιασμοῦ οὔτε τὸν ἄντρα της. Ἰσχυρίστηκε ὅτι τὴ νύκτα κατὰ τὴν ὁποία εἶχε δῆθεν διαπράξει τὸ ἀδίκημα ποὺ τοῦ ἀποδιδόταν, βρισκόταν στὸ σπίτι τοῦ Τζώρτζη Μαρία Ντουρέντε, ὅπου ἀφοῦ δείπνησε συντροφιὰ μὲ τὸν Ματτίο Βενιέρ, τὸν παπα -Φραντσέ- σκο Ντουρέντε καὶ τὸν Μανόλη Στάη, κοιμήθηκε μαζί τους στὸ ἴδιο σπίτι.Ὁ προνοητὴς διέταξε τὴν προφυλάκισή του, ἀλλὰ μετὰ τὸν ἄφησε ἐλεύθερο μὲ ἐγγύηση 100 ρεαλίων, ὕστερα ἀπὸ σχετικὸ αἴτημα τοῦ δικηγόρου του Ἀντω- νίου Δαρμάρου. Ὡς ἐγγυητὴς παρουσιάστηκε ἐνώπιον τῶν ἀρχῶν ὁ Τζώρ- τζης Σκορδίλης, κάτοικος Βούργου, ὁ ὁποῖος δήλωσε, ὑπογράφοντας στὰ ἑλληνικά, πὼς εἶχε ὑποθηκεύσει τὰ ἀγαθά του ἔναντι τοῦ χρηματικοῦ ποσοῦ ποὺ εἶχε ὁρίσει ὁ προνοητὴς ὡς ἐγγύηση. Μὲ τὴν παρέμβαση τοῦ Σκορδίλη, λίγες ἡμέρες ἀργότερα, οἱ βενετικὲς ἀρχὲς χορήγησαν μηνιαία ἄδεια στὸν Τζάνε, προκειμένου νὰ ταξιδεύσει γιὰ ἐπείγουσες ὑποθέσεις του στὴ Μάνη. Ἐντωμεταξὺ ἡ Ἁννέζα διατάχθηκε νὰ προσέλθει ἀκόμη μία φορὰ στὸ δικα- στήριο, γιὰ νὰ ἀνασκευάσει ὅσα εἶχε ἰσχυριστεῖ ὁ Τζάνες. Ἡ γυναίκα παρα- κάλεσε τὶς ἀρχὲς νὰ διαφυλάξουν τὴν ὑπόληψή της, γιατὶ ἀδυνατοῦσε, φτω- χὴ καθὼς ἦταν, νὰ προσλάβει δικηγόρο, γιὰ νὰ τὴν ὐπερασπιστεῖ.

Μετὰ τὴν παρέλευση τῆς προθεσμίας ποὺ εἶχε δοθεῖ στὸν Τζάνε γιὰ νὰ λείψει στὴ Μάνη καὶ ἐπειδὴ ὁ κατηγορούμενος δὲν εἶχε ἐμφανιστεῖ, ὅπως ὅφειλε, ὁ προνοητὴς τὸν διέταξε νὰ παρουσιαστεῖ ἑνώπιον τοῦ δικαστηρίου καὶ νὰ ἀπολογηθεῖ. Ὁ Τζάνες κατέθεσε τότε μέσω τοῦ δικηγόρου του γρα- πτῶς τὴν ἀπολογία του, στὴν ὁποία ἔκανε λόγο γιὰ ψευτιὲς καὶ συκοφαντίες ποὺ εἶχε ἐξαπολύσει ἐναντίον του ἡ Ἀννέζα. Τέσσερα ἦταν τὰ ἀποδεικτικὰ κατὰ τὴ γνώμη του ἄρθρα (capitoli), στὰ ὁποῖα εἶχε ἑστιάσει τὴν ὑπερασπι- στικὴ γραμμή του: α) ὑποστήριξε ὅτι ἂν εἶχε πράγματι φωνάξει ἐκεῖνο τὸ βράδυ ἡ Ἀννέζα, ζητώντας βοήθεια, οἱ φωνές της θὰ εἶχαν ἀκουστεῖ ἀπὸ τὰ γειτονικὰ σπίτια· β) στὴν προσπάθεια προφανῶς νὰ δείξει ὅτι ἡ γυναίκα ἦταν ἀνήθικη, ἀνέφερε ὅτι ἡ τελευταία εἶχε πρὶν ἀπὸ χρόνια συκοφαντήσει ἕναν παπα-Μπούκη, κατηγορώντας τον ὅτι ἐπιζητοῦσε νὰ συνάψει ἐρωτικὴ σχέση μαζί της· γ) τὴ νύκτα κατὰ τὴν ὁποία εἶχε γίνει ἡ ὑποτιθέμενη ἀπόπει- ρα βιασμοῦ, ἐκεῖνος εἶχε δειπνήσει καὶ εἶχε κοιμηθεῖ στὸ σπίτι τοῦ Ντουρέ- ντε· δ) ὁ ἴδιος ζοῦσε τίμια ζωὴ καὶ δὲν εἶχε δώσει σὲ κανέναν ἀφορμὴ νὰ ἰσχυριστεῖ γιὰ τὸ ἀντίθετο.

Στοὺς μάρτυρες ποὺ κλητεύτηκαν, μετὰ ἀπὸ τὸν ὁρισμό τους ἀπὸ τὸν Τζάνε, γιὰ νὰ βεβαιώσουν τὶς θέσεις του, ἀναγνώστηκαν λέξη πρὸς λέξη, μεταφρασμένα στὶς περισσότερες περιπτώσεις στὰ ἑλληνικά (in idioma greco de parola a parola), τὰ ἄρθρα τῆς ἀπολογίας. Ὡς πρὸς τὸ πρῶτο ἄρθρο, δύο γείτονες τῆς Ἀννέζας, ὁ Γιάννης Καλιανέσης τοῦ ποτὲ Θοδωρῆ, ἀπὸ τὸ Λι- βάδι, ἔμπορος στὸ Βοῦργο καὶ ὁ Ἀνδρέας Καραβουσάνος τοῦ ποτὲ Νικολό, ἀπὸ τὸ Λιβάδι, κάτοικος Βούργου, κατέθεσαν ὁ πρῶτος ὅτι οἱ θόρυβοι ἀπὸ τὸ ἕνα σπίτι στὸ ἄλλο ἀκούγονταν, ἐνῶ ὁ δεύτερος ὅτι μόνον ἂν μιλοῦσε κάποιος ἔξω ἀπὸ τὸ σπίτι μποροῦσε νὰ ἀκουστεῖ ἀπὸ τοὺς γείτονες. Ὡς πρὸς τὸ δεύτερο ἄρθρο, ὡς μάρτυρες κατέθεσαν ὁ Θοδωρὴς Στάης τοῦ ποτὲ Μα- νόλη, ἀπὸ τὸ Λιβάδι, ὁ Μανόλης Στάης τοῦ ποτὲ Δράκου, ἀπὸ τὸ Λιβάδι, καὶ ὁ Μιχάλης Χριστόφορος, ἐπικαλούμενος Γέρος, οἱ ὁποῖοι ὅμως δὲν διαφώτι- σαν τὰ πράγματα (ἕνας εἶπε ὅτι δὲν ἤξερε τίποτα γιὰ τὴν ὑπόθεση τοῦ παπα- Μπούκη, ἄλλος ὅτι δὲν γνώριζε ἂν ὅσα εἶχαν ἀκουστεῖ ἀνταποκρίνονταν στὴν ἀλήθεια καὶ ἄλλος ὅτι ἁπλῶς ἤξερε τὸν παπα-Μπούκη, γιατὶ τοῦ εἶχε βαφτίσει ἕνα παιδί του). Ὥς πρὸς τὸ τρίτο ἄρθρο, μὲ τὶς καταθέσεις τους οἱ μάρτυρες Μανόλης Στάης τοῦ Γιάννη Κονίδη καὶ Τζώρτζης Μαρία Ντουρέ- ντε τοῦ ποτὲ Φραντσέσκου, ἔδωσαν ἄλλοθι στὸν Τζάνε, βεβαιώνοντας ὅτι βρισκόταν σὲ ἄλλο μέρος, ὅταν διαπράχθηκε τὸ ἀδίκημα ποὺ τοῦ ἀποδιδό- ταν. Ὁ Στάης κατέθεσε ὅτι θυμόταν πὼς τὴν Πέμπτη 1η Ἰανουαρίου, στὴ μία καὶ μισὴ ὥρα περίπου, εἶχαν πάει μὲ τὸν Τζάνε στὸ σπίτι τοῦ Ντουρέντε, στὸν μέσα Βοῦργο, ὅπου βρισκόταν καὶ ὁ παπα-Φραντσέσκος Ντουρέντε (ὁ ὁποῖος ὅμως δὲν παρουσιάστηκε ἀργότερα νὰ καταθέσει ὡς μάρτυρας). Δείπνησαν ἐκεῖ, τρώγοντας γαλοποῦλες ποὺ εἶχε ὁ ἴδιος φέρει. Θυμόταν πὼς εἶχε πάει στὸ σπίτι τοῦ Τζάνε νὰ φέρει ψωμὶ ποὺ τοῦ τὸ εἶχε δώσει ἡ ἀδελφή του. Ἀφοῦ ἔφαγαν, στὶς 2 ἡ ὥρα (= 6-7 π.μ.), οἱ τρεῖς ἑτοιμάστηκαν νὰ κοι- μηθοῦν στὸ ἴδιο δωμάτιο, ὅπου ὑπῆρχε κρεββάτι, ἐνῶ ἐκεῖνος ἔφυγε νὰ κοι- μηθεῖ στὸ σπίτι του. Ὁ Ντουρέντε κατέθεσε μὲ τὴ σειρά του ὅτι ἐκείνη τὴν Πέμπτη, μετὰ τὸν ἑσπερινό (vesperο) τοῦ Ἁγίου Βασιλείου (= 3-5 μ.μ.),10 βγαίνοντας ἀπὸ τὴν ἐκκλησία, ὅπου εἶχαν ψάλει, πῆγαν νὰ δειπνήσουν στὸ σπίτι του ὁ Τζάνες ποὺ ἦταν μισομεθυσμένος, ὁ Ματτίο Βενιέρ, ἐπικαλούμε- νος Μανέας, ὁ Στάης, ὁ ὁποῖος εἶχε φέρει γαλοποῦλες καὶ λίγο ἀργότερα ὁ παπα-Φραντσέσκος. Μετὰ τὸ δεῖπνο, στὶς 2 περίπου ἡ ὥρα, ὁ Στάης ἔφυγε καὶ οἱ ὑπόλοιποι κοιμήθηκαν. Ὁ Τζάνες, ὁ Ντουρέντε καὶ ὁ παπὰς ξάπλωσαν ὅλοι μαζὶ σὲ ἕνα κρεββάτι, ἐνῶ ὁ Βενιὲρ κοιμήθηκε πάνω σὲ ἕνα σκαμνὶ στὸ ἴδιο δωμάτιο. Τέλος, ὡς πρὸς τὸ τέταρτο ἄρθρο, κατέθεσαν ὁ Νικολὸ Στάης τοῦ Τζουάννε, sergente maggiore di questa piazza, ὁ ὁποῖος ἀνέφερε πὼς ὁ Τζάνες, ποὺ ὑπηρετοῦσε στὴν πολιτοφυλακὴ στὴ θέση τοῦ ἁδελφοῦ του ποὺ ἀπουσίαζε στὴ Βενετία, ἦταν συνεπὴς στὶς ὑποχρεώσεις του, καὶ ὁ καπιτά- νος Τζουάννε Βενιέρ, ὁ ὁποῖος εἶπε ὅτι ὁ Τζάνες ἦταν ὑπαξιωματικός του καὶ ὅτι ἦταν νέος da bene.

Μετὰ τὸ πέρας τῆς ἀνακριτικῆς διαδικασίας, ἀκολούθησαν οἱ δευτερο- λογίες τῶν ἀντιδίκων, οἱ ὁποῖοι ἐπανέλαβαν τὶς θέσεις τους: ἡ Ἀννέζα ἐπέ- μεινε ὅτι ὁ Τζάνες τὴν εἶχε παρενοχλήσει σεξουαλικά, ὅτι ἦταν πλούσιος (opulente) καὶ ὅτι εἶχε τὸν τρόπο νὰ ἐμφανίζει τὶς θέσεις του πρὸς τὸ δικό του συμφέρον· ὁ Τζάνες μὲ τὴ σειρά του ὑποστήριξε ὅτι ἡ Ἀννέζα ἦταν κακό- γλωσση καὶ ἀναξιόπιστη, ὅτι γιὰ νὰ προκαλέσει τὴ συμπόνια τοῦ δικαστηρί- ου ἔλεγε ψέματα πὼς ἀδυνατοῦσε νὰ προσλάβει δικηγόρο, ἐνῶ μποροῦσε νὰ ζητήσει ἀπὸ τὶς ἀρχὲς νὰ τῆς ὁρίσουν δημόσιο δικηγόρο καὶ ὅτι στὴν Πελο- πόννησο, ὅπου εἶχε μεταβεῖ μετὰ τὴν ἀνάκτηση τοῦ «Βασιλείου τοῦ Μο- ρέως» ἀπὸ τοὺς Βενετούς, εἶχε ἀποκτήσει ἀπὸ τοὺς Τούρκους τὴ συνήθεια νὰ ἐξαπατᾶ μὲ εὐκολία τὸν κόσμο. Τὸ ταξίδι τοῦ Τζάνε στὴν κοντινὴ Μάνη, γιὰ νὰ τακτοποιήσει, σύμφωνα μὲ τὸν ἰσχυρισμό του, διάφορες ὑποθέσεις του, ὑποδηλώνει ὅτι πιθανότατα ἡ Ἀννέζα εἶχε ζήσει γιὰ κάποιο χρονικὸ δι- άστημα στὴ Λακωνία καὶ εἶχε ἐπανέλθει ἀργότερα στὰ Κύθηρα. Ἐὰν πράγμα- τι ἡ γυναίκα εἶχε μείνει γιὰ κάποιο χρονικὸ διάστημα στὴ Μάνη, τότε ἡ ἀπουσία τοῦ Τζάνε ἐκεῖ, ἐνῶ ἡ δίκη βρισκόταν σὲ ἐξέλιξη, δὲν πρέπει νὰ ἦταν τυχαία. Τὸ πιθανότερο εἶναι ὅτι εἶχε σπεύσει νὰ μεταβεῖ στὴν περιοχή, μὲ σκοπὸ νὰ συλλέξει ἀποδείξεις γιὰ ἀνάρμοστη συμπεριφορὰ τῆς Ἀννέζας, βασισμένες κυρίως στή «δημόσια φήμη» (publica fama).

Στὶς ἀρχὲς Ἰουλίου, μὲ ἐντολὴ τῶν δικαστικῶν ἀρχῶν ὁ Τζάνες, ὁδηγή- θηκε στὴ φυλακὴ καὶ λίγες ἑβδομάδες ἀργότερα, τὴν τελευταία ἡμέρα τοῦ ἴδιου μήνα, μετὰ παρέλευση δηλαδὴ ἕξι περίπου μηνῶν ἀπὸ τὴν καταγγελία τῆς Ἀννέζας, ὁ δικαστής-προνοητὴς ἄφησε ἐλεύθερο τὸν κατηγορούμενο, ἀπαλλάσσοντάς τον ἀπὸ τὶς κατηγορίες.Ἡ ἔκβαση τῆς δίκης δείχνει ὅτι τὸ δικαστήριο δὲν εἶχε πειστεῖ ἀπὸ τοὺς ἰσχυρισμοὺς τῆς Ἀννέζας, πιθανότατα ἐπειδὴ δὲν ὑπῆρχαν μάρτυρες νὰ βεβαιώσουν ὅτι ὁ κατηγορούμενος τὴν εἶχε πράγματι παρενοχλήσει σεξουαλικά. Ὁπωσδήποτε, ἀπὸ τὴν ἀνάγνωση τοῦ κειμένου τῆς δικογραφίας δὲν μπορεῖ κανεὶς νὰ ξεχωρίσει τὴν ὑποκρισία καὶ τὸ ψεῦδος ἀπὸ τὰ πραγματικὰ γεγονότα. Δὲν ξέρουμε γιὰ παράδειγμα ἂν ὁ Τζάνες εἶχε πεῖ τὴν ἀλήθεια ὅτι δὲν γνώριζε νὰ διαβάζει ἰταλικά. Δὲν ἀπο- κλείεται νὰ ψευδόταν, μὲ σκοπὸ νὰ πείσει τὶς ἀρχὲς ὅτι ἀγνοοῦσε τοὺς λό- γους, γιὰ τοὺς ὁποίους τὸν εἶχαν καλέσει ἐνώπιον τῆς δικαιοσύνης. Οὔτε ἐξηγεῖται γιατὶ ὁ Τζάνες ἐκείνη τὴ νύκτα εἶχε κοιμηθεῖ μὲ τοὺς φίλους του, παρόλο ποὺ τὸ δικό του σπίτι βρισκόταν σὲ κοντινὴ ἀπόσταση, ὅπως μαρτυ- ρεῖ ἡ κατάθεση τοῦ Στάη, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία εἶχε πάει νὰ φέρει ψωμὶ ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ κατηγορουμένου. Ἀνεξάρτητα ὡστόσο ἀπὸ τὴν ἀπαλλαγὴ τοῦ Τζάνε, ἡ δικογραφία μὲ τὶς ποικίλες πληροφορίες ποὺ περιέχει φωτίζει τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἡ νησιωτικὴ κοινωνία ἀντιλαμβανόταν τὶς παραβατικὲς πράξεις ποὺ ἀφοροῦσαν συμπεριφορὲς ἠθικῆς παρέκκλισης.Ὁ βιασμὸς ἀπο- τελοῦσε σὲ συλλογικὸ ἐπίπεδο κολάσιμη πράξη καὶ ἡ ποινὴ ποὺ ἐπέβαλλαν οἱ ἀρχὲς τῆς μητρόπολης Βενετίας στὸν δράστη ἦταν συνήθως ἡ ἐξορία καὶ ἡ φυλάκιση 18 μηνῶν ἕως 15 χρόνων.11 Ἑπομένως, καθὼς ἡ ἀπώλεια τῆς οἰκογενειακῆς τιμῆς στιγμάτιζε διὰ βίου τὸ θύμα, ἡ Ἀννέζα εἶχε ἠθικὸ δικαί- ωμα νὰ ἀπαιτήσει ἀπόδοση δικαιοσύνης γιὰ τὴν εἰς βάρος της προσβολὴ ποὺ εἶχε συντελεστεῖ μὲ τὴν ἀπόπειρα βιασμοῦ. Ἐὰν τὸ θύμα τῆς σεξουαλι- κῆς βίας ἦταν ἀνύπαντρη γυναίκα, ὁ δράστης ἐξαναγκαζόταν νὰ ὁδηγηθεῖ σὲ γάμο, διαφορετικὰ ἡ μήνυση κατέληγε σὲ οἰκονομικὸ διακανονισμό. Στὴν ἀπόσπαση χρηματικοῦ ποσοῦ ὡς ἀποζημίωση ἀπέβλεπε προφανῶς ἡ Ἀννέζα, μηνύοντας τὸν Τζάνε. Σὲ ἀντίθεση μὲ ἄλλες περιπτώσεις βιασμοῦ, κατὰ τὶς ὁποῖες ὁ σύζυγος τοῦ θύματος ἦταν ἐκεῖνος ποὺ προσέφευγε ἐνώπιον τῆς δικαιοσύνης, 12στὴν περίπτωση τῆς Ἀννέζας ἦταν ἐκείνη ποὺ μὲ τόλμη εἶχε καταγγείλει τὸν δράστη τὴν ἑπόμενη κιόλας ἡμέρα ἀπὸ τὴν ἀπόπειρα, χωρὶς τὴ μεσολάβηση τοῦ ἄντρα της, ὁ ὁποῖος ἀπουσιάζει ἀπὸ τὴν ὅλη δικαστικὴ διαδικασία. Εἶναι πιθανὸ πάντως τὸ ζευγάρι νὰ εἶχε συναποφασίσει νὰ ὑπο- βάλει ἡ γυναίκα τὴ μήνυση ἐναντίον τοῦ Τζάνε, ἐλπίζοντας νὰ ἐπιτύχει οἰκο- νομικὴ ἀποζημίωση.

Ἀναδύεται ἐπιπλέον ἀπὸ τὴ δικογραφία μία εὐδιάκριτη κοινωνικὴ ὁμάδα ποὺ ἀπαρτιζόταν ἀπὸ ἐπαγγελματίες, οἱ ὁποῖοι κατοικοῦσαν στὸν Βοῦργο καὶ στὸ Λιβάδι (τὸν νοτάριο Ἰούλιο Μόρμορη, τὸν κτίστη μαστρο-Γιώργη Μηλιώτη, τὸν δικηγόρο Ἀντώνιο Δαρμάρο, τὸν καταστηματάρχη Ἀντώνιο Τζάνε, τὸν ἔμπορο Γιάννη Καλιανέση) καὶ ἀπὸ ὑπαλλήλους τοῦ βενετικοῦ διοικητικοῦ ὀργανισμοῦ, οἱ ὁποῖοι ὑπηρετοῦσαν στὴ Φορτέτσα (τὸν sargente maggiore della piazza Νικολὸ Στάη, τὸν καπιτάνο Τζουάννε Βενιέρ, τὸν ἀρ- χηγὸ τῶν πυροβολητῶν Νικολάκη Ντόρια, τὸν μάγειρα στὸ δικαστικὸ μέγα- ρο Δημήτρη Στάη, τὸν πολιτοφύλακα Τζάνε, τοὺς δικαστικοὺς κλητῆρες Κο- σμὰ Πρινέα, Νικολὸ Ἀμάραντο καὶ Γιώργη Νοταρά). Εἰκονογραφεῖται συγ- χρόνως ἡ διάρθρωση τῆς δικαστικῆς ἐξουσίας μὲ τὸν προνοητὴ ὡς ἀνώτατο δικαστικὸ λειτουργό, τὸν δικαστικὸ καγκελλάριο (cancellier pretorio), τοὺς δικαστικοὺς ὑπαλλήλους (officiali di corte) καὶ τὸν διαλαλητή (tamburro di guardia).13Ἀξιοπρόσεκτες εἶναι ἀκόμη στὶς μαρτυρικὲς καταθέσεις οἱ ἀνα- φορὲς σὲ συνθῆκες διαβίωσης τῶν νησιωτῶν, συγκεκριμένα οἱ μνεῖες μονό- χωρων οἰκιῶν (ὅπου στὸ ἴδιο δωμάτιο ἔτρωγαν καὶ κοιμόνταν ἀκόμη καὶ τρεῖς ἄντρες μαζὶ σὲ ἕνα κρεββάτι) καὶ φαγητῶν (γαλοποῦλες καὶ ψωμὶ ποὺ ἔφαγαν στὴ γιορτὴ τοῦ Ἁγίου Βασιλείου ὁ Τζάνες καὶ ἡ συντροφιά του, χω- ρὶς περιέργως μνεία κρασιοῦ, μολονότι ἕνας ἀπὸ τοὺς μάρτυρες εἶχε καταθέ- σει ὅτι ὁ Τζάνες ἐκεῖνο τὸ βράδυ ἦταν μεθυσμένος). Ἐνδιαφέρουσα, τέλος, εἶναι ἡ ἀναφορὰ στοὺς Τούρκους, οἱ ὁποῖοι στὴ συλλογικὴ θεώρηση παρου- σιάζονται μὲ χαρακτηριστικὰ ἀπατεώνων καὶ συκοφαντῶν.

Ἡ δικογραφία τοῦ 1702 ἀνοίγει στὸν ἐρευνητὴ ἕνα παράθυρο ποὺ ἐπι- τρέπει τὴ θέαση μιᾶς πτυχῆς τῆς κυθηραϊκῆς κοινωνίας στὴν αὐγὴ τοῦ 18ου αἰώνα. Παρὰ τὴ στεγνὴ γραφειοκρατικὴ γλώσσα στὴν ὁποία εἶναι γραμμένα, τὰ πρακτικὰ τῆς δίκης προβάλλουν μὲ ἐπάρκεια τὸν κώδικα ἀξιῶν ποὺ καθο- δηγοῦσε τὴ συμπεριφορὰ καὶ τὴ δραστηριότητα τῶν κατοίκων τοῦ φτωχοῦ νησιοῦ τῶν Κυθήρων, ἀλλὰ καὶ τὴν ὀπτικὴ μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ἡ κοινωνία ἀντιμετώπιζε μεταξὺ ἄλλων τὸν ρόλο τῆς γυναίκας καὶ τοῦ ἄνδρα, τὴν ἐλευ- θερία τοῦ ἀτόμου, τὴν προσβολὴ τῆς γενετήσιας ἀξιοπρέπειας, τὸ ἄσυλο τῆς κατοικίας, τὴν ἀσφάλεια τῶν πολιτῶν, τὴ χρήση σωματικῆς βίας, τὸν πλοῦτο, τὴ φτώχεια καὶ τὴ λειτουργία τῆς δικαιοσύνης. Ἡ σεξουαλικὴ παρενόχληση, ἀδίκημα γιὰ τὸ ὁποῖο εἶχε δικαίως ἢ ἀδίκως κατηγορηθεῖ πὼς διέπραξε ὁ νεαρὸς Μανέας Τζάνες εἰς βάρος τῆς φτωχιᾶς καὶ ἀνυπεράσπιστης Ἀννέζας, εἶναι διαχρονικὸ φαινόμενο. Ἁπλῶς σὲ κάθε ἐποχὴ ἀλλάζει ὁ τρόπος τῆς πρόσληψής του ἀπὸ τὸ ὀργανωμένο κοινωνικὸ σύνολο.

1. Βλ. ἐνδεικτικὰ τὶς πλούσιες σὲ εἰδήσεις δικογραφίες ποὺ ἔχουν μελετήσει ἡ Μαρία Γ.Πατραμάνη: «Ἕνας φάκελος δικογραφίας γιὰ τὴ δράση Σκλαβούνων πειρατῶν στὴ Σίφνο καὶ στὰ Κύθηρα (1770)», Σιφνιακὰ 4 (1994), 4-22, ἡ ἴδια, «Ἀνέκδοτη δικογραφία τοῦ ἔτους 1646 γιὰ τὴν παράδοση τοῦ φρουρίου τοῦ Ρεθύμνου. Πρόδρομη ἀνακοίνωση», Πεπραγμένα τοῦ Ζ ́ Διεθνοῦς Κρητολογικοῦ Συνεδρίου, τ. Β2, Ρέθυμνο 1995 = Νέα Χριστιανικὴ Κρήτη, ἔτη ΣΤ ́-Ζ ́ (1994-1995), τεύχη 11-14, σ. 635-646 καὶ ὁ Κ.Ε. Λαμπρινός, «Νοταριακὴ τέχνη καὶ βενετικὴ ἐξουσία. Ἡ δίκη δύο κρητικῶν συμβολαιογράφων στὰ τέλη τοῦ 16ου αἰώνα», Πεπραγμένα Θ ́ Διεθνοῦς Κρητολογικοῦ Συνεδρίου, τ. Β1, Ἡράκλειο 2004, σ. 286-296.

2. Tοπικὸ Ἀρχεῖο Κυθήρων, Κατάστιχο δικαστικῆς καγκελλαρίας (τέλη 17ου-ἀρχὲς18ου αἰώνα), φφ. 298r-321v. Γιὰ τὸ πηγαϊκὸ ὑλικὸ τῆς περιόδου τῆς βενετοκρατίας ποὺ σώζεται στὸ Ἀρχεῖο Κυθήρων βλ. γενικὰ τὶς μελέτες ποὺ ἔχουν συγκεντρωθεῖ στὸν τόμο: Χρύσα Α. Μαλτέζου, Βενετικὴ παρουσία στὰ Κύθηρα. Ἀρχειακὲς μαρτυρίες, Ἀθήνα 1991, καὶ Μαρία Πατραμάνη, «Ἀρχειακὸ ὑλικὸ τῆς περιόδου τῆς βενετοκρατίας τοῦ Ἀρχείου Κυθήρων», Βενετοκρατούμενη Ἑλλάδα. Προσεγγίζοντας τὴν ἱστορία της, ἐπιστ. διεύθ. Χρύσα Μαλτέζου, ἐπιμ. κειμ. Δέσποινα Βλάσση-Ἀγγελικὴ Τζαβάρα, τ. 2, Ἀθήνα-Βενετία 2010, σ. 935-938.

3. Ἔτσι χαρακτηρίζονται τὰ Κύθηρα στὴν ἐπιστολὴ ποὺ ἔστειλε ἀπὸ τὴν Κρήτη στοὺς συμπατριῶτες του ὁ ἀρχιεπίσκοπος Μονεμβασίας, ὅταν ἡ πόλη τους παραδόθηκε τὸ 1540 στοὺς Τούρκους, παροτρύνοντας τοὺς Μονεμβασιῶτες νὰ μὴν ἐκπατριστοῦν στὰ Κύθηρα, γιατὶ ὁ τόπος δὲν ἦταν κατάλληλος νὰ τοὺς δεχθεῖ· βλ. Χρύσα Α. Μαλτέζου, «Ἄγνωστοι εἰδήσεις (1539-1540) περὶ Μητροφάνους Μονεμβασίας ἐκ τοῦ ἀρχείου τοῦ Δούκα τῆς Κρήτης», Θησαυρίσματα 5 (1968), 43, καὶ ἡ ἴδια, «Μονεμβασία καὶ Κύθηρα», Βενετικὴ παρουσία στὰ Κύθηρα, ὅ.π., ἀρ. ΙΓ ́, σ. 8-9. Βλ. ἐπίσης Φάνη Μαυροειδή, «Κοινωνία καὶ διοίκηση στὰ Κύθηρα στὶς ἀρχὲς τοῦ 17ου αἰώνα», Δωδώνη 7 (1978), 141-169 καὶ Ι.Δ. Ψαράς, «Πείνα στὰ Κύθηρα», Ἑλληνικὰ 38 (1987), 67-81, ὅπου ἐκδίδονται ἐκκλήσεις τῶν κατοίκων τοῦ νησιοῦ πρὸς τοὺς βενετοὺς ἀξιωματούχους, τῶν ἐτῶν 1604-1605 καὶ 1671, στὶς ὁποῖες περιγράφεται ἡ τραγικὴ κατάσταση ποὺ βίωνε ὁ πληθυσμὸς λόγω τῆς πείνας.

4. Γιὰ τὴν ἱστορία τῶν Κυθήρων κατὰ τὴν περίοδο τῆς λατινοκρατίας βλ. Μαλτέζου Βενετικὴ παρουσία στὰ Κύθηρα, ὅ.π., ἀρ. Η ́, Θ ́, ΙΑ ́-ΙΓ ́ καὶ Venezia e Cerigo. Atti del Simposio Internazionale, Venezia, 6-7 dicembre 2002, a cura di Marina Koumanoudi- Chryssa Maltezou, Venezia 2003· ἑλλ. μετάφρ. Νόστος 2 (2003).

5. Χρύσα Μαλτέζου, «Πρόσφυγες ἀπὸ τὴν Κρήτη στὰ Κύθηρα. Ἄγνωστες πληροφορίες ἀπὸ τὸ Ἀρχεῖο τῶν Κυθήρων», Βενετικὴ παρουσία στὰ Κύθηρα, ὅ.π., ἀρ. Ε ́. Τὶς προσφυγικὲς ροὲς ἀπὸ τὴν Κρήτη στὰ Κύθηρα ἔχει μελετήσει συστηματικὰ μὲ βάση ἀνέκδοτο ἀρχειακὸ τεκμηριωτικὸ ὑλικὸ ἡ Μαρία Γ. Πατραμάνη, Κρητικοὶ πρόσφυγες στὰ Κύθηρα 1645-1797, 3τ., Ρέθυμνο 2005 (διδακτορικὴ διατριβὴ ἀναρτημένη στὸ Ἐθνικὸ Ἀρχεῖο Διδακτορικῶν Διατριβῶν)· βλ. ἐπίσης ἡ ἴδια, «Οἱ Κρητικοὶ πρόσφυγες (1645-1669) καὶ οἱ τύχες τους στὶς νέες ἑστίες ἐγκατάστασής τους (πρόδρομη ἀνακοίνωση)», Πεπραγμένα Η ́ Διεθνοῦς Κρητολογικοῦ Συνεδρίου, Ἑταιρεία Κρητικῶν Ἱστορικῶν Μελετῶν, Ἡράκλειο 2000, σ. 187- 196, ἡ ἴδια, «Profughi Cretesi nell’isola di Cerigo (1645-1797)», Venezia e Cerigo, ὅ.π., σ. 145- 155. Γενικὰ για τὶς μεταναστευτικὲς κινήσεις στὸν ἑλληνικὸ χῶρο βλ. Ἀναστασία Παπαδία- Λάλα, «Ἐγκαταστάσεις πληθυσμῶν στὴν ἑλληνοβενετικὴ ἀνατολή (13ος-18ος αἰώνας).Μία ὄψη τοῦ μεταναστευτικοῦ φαινομένου», Γαληνοτάτη. Τιμὴ στὴ Χρύσα Μαλτέζου, ἐπιμ. Γωγὼ Κ. Βαρζελιώτη – Κ.Γ. Τσικνάκης, Ἀθήνα 2013, σ. 619-632.

6. Chryssa Μaltezou, «A Contribution to the Historical Geography of the Island of Kythira during the Venetian Occupation», Βενετικὴ παρουσία στὰ Κύθηρα, ὅ.π., ἀρ. Θ ́, σ. 155.

7. Οἱ Βενετοὶ μετροῦσαν τὶς ὧρες ἀπὸ τὴ δύση τοῦ ἡλίου (6 μ.μ. = ἡ 24η ὥρα). Βλ. Μ. Del Piazzo, Manuale di cronologia, Ρώμη 1969, σ. 18, 15-16 (πρβλ. Ἀσπασία Παπαδάκη, Θρησκευτικὲς καὶ κοσμικὲς τελετὲς στὴ βενετοκρατούμενη Κρήτη, Ρέθυμνο 1995, σ. 28 σημ. 13, σ. 29 σημ. 15).

8. Ὁ Ἰούλιος Μόρμορης ἦταν δημόσιος νοτάριος, πατέρας τοῦ ἰατροφιλοσόφου Γεωργίου, ποιητῆ τοῦ Ἀμύντα: βλ. Μαρία Γ. Πατραμάνη, «Ὁ ποιητὴς τοῦ Ἀμύντα Γεώργιος Μόρμορης καὶ ὁ κόσμος του: ψηφίδες ἀπὸ τὴν ἀνθρωπογεωγραφία τῆς κρητικῆς διασπορᾶς (1645- 1669) καὶ τὴν πνευματικὴ παραγωγὴ στὰ Κύθηρα τοῦ 18ου αἰώνα», Νόστος 5 (2008), 236 κ.ἑ.

9. Γενικὰ γιὰ τὰ ἐπώνυμα ποὺ ἀπαντοῦν στὰΚύθηρα βλ.Ἐμμ.Π.Καλλίγερος, Κυθηραϊκὰ ἐπώνυμα. Ἱστορική, γεωγραφικὴ καὶ γλωσσικὴ προσέγγιση, Ἀθήνα 2006.

10. Σύμφωνα μὲ τὸ Ἰουλιανὸ ἡμερολόγιο, ἡ μνήμη τοῦ ἉγίουΒασιλείου ἑορτάζεται στὶς 14 Ἰανουαρίου.

11. Madile Gambier, «La donna e la giustizia penale nel XVIII secolo», Stato, società e giustizia nella Repubblica veneta (sec. XV- XVIII), a cura di G.Cozzi, τ. 1, Roma 1989, σ. 554. Ἡ ἴδια ποινὴ πρέπει νὰ ἴσχυε καὶ στὸν βενετοκρατούμενο ἑλληνικὸ χῶρο.

12. Βλ.ΜαρίαΓ.Πατραμάνη,«ὉἔρωταςἐνώπιοντοῦνόμουστὰΚύθηρατῆςβενετικῆς περιόδου (17ος-18ος αἰ.)», Νόστος 6 (2010), 177- 184.

13. Βλ. γιὰ τὴν ὀργάνωση τῶν δικαστηρίων στὰ Κύθηρα Μαυροειδή, «Κοινωνία καὶ διοίκηση», ὅ.π., 161-164. Γιὰ τὰ κατάστιχα τῆς δικαστικῆς καγκελλαρίας ποὺ σώζονται στὸ ἀρχεῖο Κυθήρων βλ. Πατραμάνη, «Ἀρχειακὸ ὑλικὸ τῆς περιόδου τῆς βενετοκρατίας», ὅ.π., σ. 937.