Κώστας Λυκέτσος στην «Κ»: Το Αλτσχάιμερ είναι… πολλές παθήσεις

Πρωτοπορεί στις ΗΠΑ σε ένα περιβάλλον ποικιλοτρόπως… ελληνικό ο Κώστας Λυκέτσος, ηγετική μορφή διεθνώς στον αγώνα κατά του Αλτσχάιμερ, σταθερά μεταξύ των κορυφαίων Αμερικανών γιατρών. Καταρχάς, με την ερευνητική ομάδα του στο Johns Hopkins –όλοι Ελληνες, από τα πιο αμιγώς ελληνικά «κύτταρα» στην έρευνα στις ΗΠΑ– καταδύεται στα μυστικά του εγκεφάλου για τον εντοπισμό των πολλών και διαφορετικών αιτιών της άνοιας επιχειρώντας πρωτοποριακά πράγματα, όπως η ανάπλαση των νευρώνων του εγκεφάλου του ασθενούς από μερικές σταγόνες αίμα, ώστε να διερευνηθούν με απόλυτη ακρίβεια οι παθογόνοι παράγοντες.

Επειτα, «το νοσοκομείο μας είναι σε μια περιοχή της Βαλτιμόρης που λέγεται Greektown. Βρισκόμαστε πίσω από το λιμάνι όπου ξεμπάρκαραν παλιά πολλοί Ελληνες – εκεί χτίστηκε και η πρώτη εκκλησία, ο Αγιος Νικόλαος, τώρα έχουμε τέσσερις», λέει ο κ. Λυκέτσος. Ακόμη, «από τότε που ανέλαβα τη διεύθυνση, στη μηνιαία συνάντηση των 60 και πλέον μελών ΔΕΠ, προσφέρω πάντα ελληνικό φαγητό. Αισθάνονται ότι βρίσκονται σε ελληνικό περιβάλλον και όλο ρωτούν για τη χώρα μας. Οποιος Ελληνας έρχεται στο Johns Hopkins, σε εμάς απευθύνεται».

Οπως εξηγεί ο κ. Λυκέτσος, «η άνοια θα θεραπευτεί όταν κατανοήσουμε πλήρως τις αιτίες της. Η βασική θεωρία που έχει αναπτυχθεί εδώ και 15-20 χρόνια συνδέει τη νόσο με μία πρωτεΐνη με τοξικές ιδιότητες, το β-αμυλοειδές. Είναι μία πρωτεΐνη που παράγει συνεχώς ο εγκέφαλός μας, σε μεγάλες ποσότητες, δεν γνωρίζουμε γιατί, και την οποία ο υγιής οργανισμός αποβάλλει. Για χρόνια η προσπάθεια έχει εστιαστεί στο να παρασκευάσουμε φάρμακα που είτε θα ελαττώσουν την παραγωγή του β-αμυλοειδούς είτε θα αποτρέψουν την εναπόθεσή του στον εγκέφαλο σε μορφή πλάκας είτε θα το αφαιρέσουν. Εχουν δημιουργηθεί σκευάσματα και προς τις τρεις κατευθύνσεις, τα οποία έχουν δοθεί σε ασθενείς με άνοια και δεν έχουν λειτουργήσει. Εχουν δοθεί σε ασθενείς με πολύ ήπια, πρώιμα συμπτώματα και επίσης δεν έχουν λειτουργήσει. Τώρα μένει ανοικτή η πιθανότητα να λειτουργήσουν αν δοθούν πολύ νωρίτερα – γνωρίζουμε ότι η διαδικασία εναπόθεσης του β-αμυλοειδούς ξεκινάει ίσως και 20 χρόνια πριν από την εμφάνιση συμπτωμάτων. Αυτή τη στιγμή χορηγούνται –στο πλαίσιο μελετών– σε ασυμπτωματικούς ανθρώπους 70+ ετών, στους οποίους έχει διαπιστωθεί μέσω PET scan η παρουσία του β-αμυλοειδούς. Θα έχουμε την απάντηση σε τρία χρόνια».

Μετά την αποτυχία των αμυλοειδών, όπως σημειώνει ο κ. Λυκέτσος, «έχει αναπτυχθεί η εξατομικευμένη ιατρική, διότι το Αλτσχάιμερ δεν είναι μία πάθηση, αλλά πολλές παθήσεις. Για παράδειγμα, η παρουσία φλεγμονής στον εγκέφαλο επηρεάζει πολύ την πορεία της άνοιας. Ομως, τα αντιφλεγμονώδη δεν έδωσαν μέχρι στιγμής αποτελέσματα. Από την άλλη, εργαστήρια με τα οποία συνεργαζόμαστε στο Τέξας ανέπτυξαν ένα τεστ αίματος που δίνει ενδιαφέροντα στοιχεία για μερίδα ασθενών με “φλεγμονώδες Αλτσχάιμερ”, τα οποία ίσως υπαγορεύσουν θεραπεία με αντιφλεγμονώδη. Σε ασθενείς με γενετική προδιάθεση, τα φάρμακα κατά των αμυλοειδών θα έχουν μεγαλύτερη επίδραση». Επιβαρυντικός παράγοντας είναι «και η άπνοια, κατά τη διάρκεια της οποίας κλείνουν οι αναπνευστικές οδοί, 200, ακόμη και 300 φορές μέσα στη νύχτα, δεν οξυγονώνονται τα αγγεία, ο άνθρωπος ξυπνάει συνέχεια. Η άπνοια δημιουργεί άνοια. Και η κατάθλιψη, που προέρχεται από την εκφύλιση των περιοχών που ελέγχουν τη διάθεση, δημιουργεί επίσης άνοια».

Ο κ. Λυκέτσος «τρέχει» καινοτόμα ερευνητικά προγράμματα. «Μέχρι τώρα είχαμε δύο τρόπους για να εντοπίζουμε τα αίτια. Μέσω πειραματόζωων (δημιουργούσαμε ποντίκια με Αλτσχάιμερ) και μέσω μοριακών απεικονίσεων με PET scan. Εχουμε θεραπεύσει χιλιάδες ποντίκια με Αλτσχάιμερ, με φάρμακα που ωστόσo δεν βοηθούν τους ανθρώπους. Από την άλλη, με τις απεικονιστικές μεθόδους φτάνουμε σε ανάλυση 2-5 χιλιοστών, όμως οι μοριακές αλλοιώσεις είναι πολύ μικρότερες».

Η ομάδα του

Σήμερα ο κ. Λυκέτσος με την ομάδα του, τους Δημήτρη Καπόγιαννη (εξωσωμάτια), Βασιλική Μαχαιράκη (βλαστοκύτταρα) και Δημήτρη Αβραμόπουλο (γενετική), έχουν ανοίξει δύο εντελώς νέα μονοπάτια για να προσεγγίσουν τις αιτίες της νόσου. «Η πρώτη μέθοδος, την οποία αναπτύσσει ο δρ Καπόγιαννης, είναι μέσω των εξωκυτταρικών κυστιδίων ή εξωσωματίων, που εκκρίνονται από τα κύτταρα του εγκεφάλου. Μελετώντας το περιεχόμενό τους (αν ανοίξεις τον σκουπιδοτενεκέ του γείτονα, θα μάθεις πολλά για τις συνήθειες και τη ζωή του) ανακαλύπτεις από ποια κύτταρα προέρχονται (π.χ. από σεροτονεργικά) και τι συμβαίνει στον εγκέφαλο σε επίπεδο νευρώνα, κάτι αδύνατον με τις απεικονιστικές μεθόδους. Η δεύτερη προσέγγιση που αναπτύσσει η δρ Μαχαιράκη είναι τα βλαστοκύτταρα. Εχουμε αναπτύξει εξαιρετικά πρωτοποριακές μεθόδους, με τις οποίες από το αίμα του ασθενούς λαμβάνουμε έναν ορισμένο τύπο κυττάρων, από αυτά φτιάχνουμε βλαστοκύτταρα, με τα οποία μέσα σε δύο μήνες αναπτύσσουμε τα εγκεφαλικά κύτταρα του ασθενούς στο εργαστήριο για να μελετήσουμε την ασθένειά του. Πρόκειται για προσεγγίσεις που δίνουν τη δυνατότητα για εξατομικευμένη μελλοντική θεραπεία».

Πώς μπορούμε να προλάβουμε την άνοια; «Να έχουμε καλή γενική υγεία και να διατηρούμε την επαγγελματική δραστηριότητά μας. Θεωρώ ότι δεν πρέπει να παίρνει κανείς ποτέ σύνταξη. Και αν όχι να εργαζόμαστε, να προσφέρουμε σε καθημερινή βάση εθελοντική εργασία, να διαβάζουμε κ.λπ.», λέει ο κ. Λυκέτσος. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ

Τι μπορούμε να κάνουμε για να προλάβουμε την άνοια; «Κατά πρώτον, να έχουμε καλή γενική υγεία. Κατά δεύτερον, να διατηρούμε την επαγγελματική δραστηριότητά μας. Εγώ θεωρώ ότι δεν πρέπει να παίρνει κανείς ποτέ σύνταξη. Και αν όχι να εργαζόμαστε, τουλάχιστον να προσφέρουμε σε σταθερή καθημερινή βάση εθελοντική εργασία, να διαβάζουμε, να βλέπουμε φίλους, να παίζουμε μπριτζ ή να πηγαίνουμε στην εκκλησία, να συμμετέχουμε σε ομίλους, να ασκούμαστε».

Καλύτερη η φροντίδα του ασθενούς στο σπίτι από ό,τι στο γηροκομείο

Τι όπλα έχουμε ενάντια στη νόσο το 2019; «Εχουμε φάρμακα που κάνουν τα συμπτώματα πιο ήπια αλλά και μία σειρά από ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του ασθενούς και του φροντιστή. Γιατί η φροντίδα ενός ατόμου με άνοια, συχνά επί μία δεκαετία, δημιουργεί μεγάλο στρες. Ο φροντιστής έχει αυξημένο κίνδυνο να πάθει ο ίδιος άνοια όταν σταματήσει να προσφέρει τις υπηρεσίες του. Με παρεμβάσεις, που επηρεάζουν τον φροντιστή μέσω του αρρώστου και το αντίστροφο, ελαττώνουμε το βάρος του φροντιστή. Η πιο βασική είναι η καθημερινή απασχόληση του ασθενούς. Η άνοια κλιμακώνεται γρήγορα σε ένα άτομο που δεν κάνει τίποτα. Αλλες παρεμβάσεις αυξάνουν την ασφάλεια στο σπίτι και στον δρόμο (να βγει έξω, να οδηγήσει)… Στις ΗΠΑ μπορεί να διερευνηθεί με τεστ αν κάποιος είναι σε θέση να οδηγήσει. Δεν λέμε, έχεις άνοια δεν οδηγείς», σημειώνει ο κ. Λυκέτσος και συνεχίζει.

«Αλλες παρεμβάσεις περιορίζουν τα νευροψυχιατρικά συμπτώματα. Διότι δεν είναι μόνο η απώλεια μνήμης, είναι η σοβαρή απάθεια, η συνεχής ανησυχία (στις 5 το απόγευμα αρχίζει να περπατάει μέσα στο σπίτι και λέει “θέλω να πάω σπίτι”), η αϋπνία, γιατί στους ασθενείς με άνοια υπάρχει η τάση να διαταραχθεί ο κιρκάδιος (ημερήσιος) κύκλος των 24 ωρών. Γίνεται 25 και 26 ωρών, και αν δεν υπάρξει παρέμβαση, κάθε μέρα προστίθεται μια ώρα μέχρι την πλήρη ανατροπή του ωραρίου. Ενας από τους σκοπούς του ύπνου είναι να αφαιρεί τοξίνες από τον εγκέφαλο, μία από αυτές είναι το β-αμυλοειδές. Κάποιος που δεν κοιμάται έχει αυξημένες ποσότητες β-αμυλοειδούς».

Στο σπίτι ή στο γηροκομείο; «Στο σπίτι. Στην Ελλάδα η φροντίδα είναι καλύτερη γιατί οι συγγενείς προτιμούν να κρατούν τους δικούς τους στο σπίτι. Στο Johns Hopkins έχουμε εξωτερικά ιατρεία και ειδικά γηροκομεία, αλλά δεν είναι αρκετά, δεν είναι δωρεάν και δεν τα καλύπτουν όλες οι ασφάλειες. Στην Ελλάδα μπορεί να μην υπάρχουν οργανωμένες μονάδες, αλλά υπάρχει η οικογένεια».

Ο κ. Λυκέτσος είναι και από τους πρωτεργάτες της διασυνδετικής ιατρικής στις ΗΠΑ, «ένας κλάδος που ιδρύσαμε γύρω στο 2005. Είναι ο έλεγχος των ψυχιατρικών παραγόντων που επηρεάζουν την εξέλιξη μιας σοβαρής χρόνιας πάθησης (διαβήτης, εγκεφαλικά, αναπνευστικά κ.ά.) ώστε να βελτιωθεί η πορεία της. Το Johns Hopkins έχει έξι νοσοκομεία. Εδώ και 5-6 χρόνια έχουμε αναπτύξει ομάδες που ελέγχουν από ψυχιατρική και ψυχολογική σκοπιά, σε συνεργασία με τον γιατρό της βασικής νόσου, τον κάθε ασθενή που εισάγεται στο νοσοκομείο, κάνουν ψυχοθεραπεία, στηρίζουν τις οικογένειες. Οταν οι ασθενείς πάρουν εξιτήριο, παρακολουθούνται στα τμήματα των εξωτερικών ιατρείων που λειτουργούμε. Προσπαθούμε να εισάγουμε το σύστημα στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας».

Ο κ. Κώστας Λυκέτσος, ηγετική μορφή διεθνώς στον αγώνα κατά του Αλτσχάιμερ, με την ερευνητική ομάδα του, όλοι Ελληνες. Από αριστερά προς τα δεξιά, Δημήτρης Αβραμόπουλος, Κώστας Λυκέτσος, Βασιλική Μαχαιράκη, Δημήτρης Καπόγιαννης

Η αξιοκρατία

«Στην Ελλάδα υπάρχουν ομάδες επιστημόνων πρωτοποριακές παγκοσμίως, ερευνητικά κέντρα, κλινικά και διδακτικά προγράμματα εξαιρετικά. Το ΙΤΕ, π.χ., με όλα τα παραρτήματά του έχει δημιουργήσει όνομα. Από την άλλη, έχω την εντύπωση πως δεν υπάρχει αξιοκρατία. Εχω ένα συνάδελφο ιδιοφυΐα, τακτικό καθηγητή στο Hopkins, ήθελε να γυρίσει στην Ελλάδα – του προσέφεραν θέση λέκτορος… Ελληνες του εξωτερικού συμμετέχουν στην επιτροπή για τις προσλήψεις. Ορίζουν, τελευταία στιγμή, την τηλεδιάσκεψη στις 10 π.μ. ώρα Ελλάδας, στις 3 π.μ. ώρα Βαλτιμόρης. Πώς μπορεί να γίνει έτσι σοβαρή αξιολόγηση; Ωστόσο, παρά τις ανασταλτικές αυτές συνθήκες, επιδιώκουμε συνεργασίες με επιστήμονες στην Ελλάδα, για να πετύχουμε κοινούς στόχους. Τελευταία συνεργάζομαι με ομάδες στην Ιατρική Ιωαννίνων, μεταξύ άλλων για να στηθεί μια μονάδα ημερήσιας φροντίδας για ασθενείς με άνοια».

Η συνάντηση

Γευματίσαμε στο «Αθηναϊκό» της Μητροπόλεως. Πήραμε μια πράσινη σαλάτα, εκείνος ψαρονέφρι με ταλιατέλες και εγώ κοτόπουλο γιουβέτσι (λογαριασμός 34,40 ευρώ). Μιλήσαμε για τις φορτωμένες μέρες του στο Johns Hopkins, διότι ο κ. Λυκέτσος είναι ταυτόχρονα γιατρός, ερευνητής, δάσκαλος, «μια τριπλή απειλή», όπως συνηθίζουν να λένε χαριτολογώντας στο Johns Hopkins για τους πολύ λίγους που διατηρούν και τις τρεις ιδιότητες. Βλέπει ασθενείς μία ημέρα την εβδομάδα, αναλαμβάνει ένα εσωτερικό τμήμα για ένα μήνα τον χρόνο, κάνει εφημερίες, είναι στο τηλέφωνο το βράδυ, τρία Σαββατοκύριακα τον χρόνο, κάνει πρακτική διδασκαλία δίπλα στον ασθενή, δίνει διαλέξεις, «τρέχει» μεγάλα προγράμματα έρευνας. Τα τελευταία χρόνια έρχεται όλο και πιο συχνά στην Ελλάδα, δυο τρεις φορές τον χρόνο, συχνά μαζί με τα παιδιά του. «Και ταξιδεύω. Είναι προτεραιότητά μου να γνωρίσω όσο γίνεται περισσότερα μέρη της χώρας. Συνδέω όλο και περισσότερο τη ζωή μου με την Ελλάδα».

Οι σταθμοί του

1961
Γεννιέται στο Λονδίνο.

1980
Αποφοιτά από το Κολλέγιο Αθηνών και αναχωρεί για τις ΗΠΑ.

1984
Ολοκληρώνει τις σπουδές του στην Ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο Νορθουέστερν.

1988
Λαμβάνει το διδακτορικό του στην Ιατρική από το Πανεπιστήμιο Ουάσιγκτον (St. Louis).

1992-93
Γεννιούνται τα δύο παιδιά του, ο Θεόδωρος-Γιώργος και η Δάφνη-Ελένη.

1993
Διδάσκει σε καθεστώς πλήρους απασχόλησης στην Ιατρική του Johns Hopkins. Tο 2000 προάγεται σε τακτικό καθηγητή.

2006
Αναλαμβάνει τη Διεύθυνση Ψυχιατρικής και Επιστημών Συμπεριφοράς του Johns Hopkins Bayview.

2007
Κάτοχος της έδρας Elizabeth Plank Althouse για το Αλτσχάιμερ.

2019
Αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Κέντρου Εξατομικευμένης Ιατρικής για τη νόσο του Αλτσχάιμερ στο Johns Hopkins. Κατόπιν απόφασης της συγκλήτου του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων του απονέμεται ο τίτλος του Επίτιμου Καθηγητή Ιατρικής του Ιδρύματος.