ΚΥΘΗΡΑ: Ιστορίες από το 14ο αιώνα

Είναι γνωστή η σπανιότητα στοιχείων για το νησί μας, όχι μόνον κατά τους σκοτεινούς αιώνες της Βυζαντινής ιστορίας, αλλά και για τα χρόνια που ακολούθησαν την Ενετική κυριαρχία στο νησί. Έτσι ήταν ιδιαίτερα ευχάριστη η έκπληξη από το πρώτο κεφάλαιο του νέου βιβλίου της καθηγήτριας κυρίας Χρύσας Μαλτέζου, το οποίο ήδη έχουμε παρουσιάσει από τις στήλες μας. Στο κεφάλαιο αυτό περιέχονται σημαντικές λεπτομέρειες από μία υπόθεση που είχε απασχολήσει στις αρχές του 14ου αι., και συγκεκριμένα το 1328, το δόγη της Βενετίας και το βασιλιά της Μαγιόρκας στην Ισπανία και αφορούσε τα Κύθηρα. Εκτός από την ιστορία αυτήν καθ’ εαυτήν που έχει ενδιαφέρον, αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι ότι αναφέρονται στην ιστορία αυτήν ονόματα κατοίκων του νησιού και περιοχές των Κυθήρων που δίνουν άλλη διάσταση στην ιστορική έρευνα για τα άκρως ενδιαφέροντα αυτά θέματα. Ας δούμε, όμως, πρώτα το ιστορικό πλαίσιο της εποχής αυτής.

Στο Βυζάντιο έχει αποκατασταθεί η κυριαρχία της αυτοκρατορίας μετά τον βαρύτατο τραυματισμό από τη φραγκική κατάκτηση το 1204. Όμως πολλές περιοχές της αυτοκρατορίας παραμένουν στα χέρια των Φράγκων. Το 1328 πεθαίνει ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος και ολόκληρη η αυτοκρατορία, που έχει συρρικνωθεί ήδη δραματικά, συγκλονίζεται από καταστρεπτικές εμφύλιες συγκρούσεις την ώρα που την απειλούν Τούρκοι, Σέρβοι και Βούλγαροι, χωρίς να έχουν διευθετηθεί οι διαφορές της με τους Φράγκους, αλλά και τους Ενετούς και τους Γενουάτες. Εκείνη την εποχή, μία ισχυρή δύναμη Καταλανών μισθοφόρων, που την είχαν χρησιμοποιήσει αφρόνως οι Βυζαντινοί εναντίον των τούρκων, αυτονομείται και κατέρχεται στην ελληνική χερσόνησο κατανικώντας τον ανθό του φράγκικου στρατού στην Κωπαΐδα και τερματίζοντας οριστικά τη φραγκική κυριαρχία στην Αττική και τη Βοιωτία. Οι Καταλανοί, που κυριάρχησαν τότε και στην ισχυρή οικονομικά Θήβα, είχαν αγοράσει μέσω του εκεί εμπορικού τους πράκτορα μετάξι και δούλους με σκοπό να τα πωλήσουν στην Κύπρο. Τα δύο πλοία που μετέφεραν δούλους και εμπορεύματα κατέληξαν στα Κύθηρα, λόγω θαλασσοταραχής και εκεί οι κάτοικοι τούς επετέθησαν, σκότωσαν πολλούς από το πλήρωμα, άρπαξαν το εμπόρευμα και ελευθερώθηκαν οι δούλοι. Αυτά, τουλάχιστον, ισχυριζόταν ο βασιλιάς της Μαγιόρκας σε γράμμα του προς το δόγη της Βενετίας το 1328, ζητώντας αποζημίωση για τις απώλειες των υπηκόων του εξ αιτίας αυτού του περιστατικού. Ο δόγης της Βενετίας ανέθεσε τη διεξαγωγή ανακρίσεων στο Δούκα της Κρήτης, ο οποίος ήλθε στα Κύθηρα και εγκαταστάθηκε στον Άγιο Νικόλαο στα Καλύβια διευθύνοντας τις ανακρίσεις. Τα Καλύβια είναι ένα ακατοίκητο σήμερα χωριό λίγα μέτρα από τον κεντρικό δρόμο στο ύψος της διασταύρωσης των Φρατσίων, αλλά από την πλευρά του Μυλοποτάμου. Από το ναό του Αγίου Νικολάου προέρχεται η καταπληκτική εικόνα που βρίσκεται στη συλλογή βυζαντινών τοιχογραφιών στο Κ. Λειβάδι. Ο Δούκας της Κρήτης κάλεσε πολλούς μάρτυρες, τόσο από τους κατοίκους του νησιού, όσο και από στρατιώτες και αξιωματούχους που υπηρετούσαν στο Κάστρο του Καψαλίου. Από τις ανακρίσεις προέκυψαν πολλά στοιχεία, εντελώς διαφορετικά από τα περιγραφόμενα στο γράμμα του βασιλιά της Μαγιόρκας. Σύμφωνα, λοιπόν, με τις καταθέσεις αυτές, όντως τα πλοία των Καταλανών έφθασαν στον Αβλέμονα των Κυθήρων (που αποδεικνύεται ότι είχε από τότε την ονομασία αυτή) και οι Καταλανοί επιτέθηκαν στους κατοίκους πολλών χωριών, σκότωσαν έναν από αυτούς, έκλεψαν ζώα και τρόφιμα και λεηλάτησαν πολλά χωριά, όπως Σπανοχωριό, Δρυμώνα, Φράτσια, Παλιόκαστρο κ.α. Τότε οι κάτοικοι ζήτησαν βοήθεια από την Ενετική φρουρά του Κάστρου στο Καψάλι, αλλά ο ενετός καστελλάνος την αρνήθηκε λέγοντάς τους να προστατευθούν όπως νομίζουν, καθώς ο ίδιος είναι αρμόδιος μόνο για τη φρουρά του Κάστρου. Μετά από δύο ανεπιτυχείς προσπάθειες των ντόπιων να λάβουν βοήθεια από τη φρουρά, συγκεντρώθηκαν στα Μητάτα, οργανώθηκαν και επετέθησαν στα Καταλανικά πλοία, σκοτώνοντας μερικούς από τους επιβαίνοντες, οπότε βρήκαν ευκαιρία και διέφυγαν και μερικοί δούλοι στη γύρω ακτή. Στα γεγονότα αυτά, όπως τα περιγράφει η κυρία Μαλτέζου, συμφωνούσαν οι καταθέσεις των μαρτύρων.

Όσον αφορά, τώρα, τους μάρτυρες και τα χωριά που αναφέρονται. Μαρτυρικές καταθέσεις από την ενετική φρουρά δίνουν οι: Raynoucious de Acon, Johanous de Rena και Marinous Calegarius. Από τους κατοίκους καταθέτουν οι: Νοταράς Στρατηγός από τις Μαγγουνάδες, Μιχάλης Κοντός από το Κεραμουτό, Γιάννης Μπαμπακάρης από το Δρυμώνα, Γεώργιος Castrigo (Καστρίσιος;) από το Μεσοχωριό, Εμμανουηλ Πατρολόγος και Παύλος Πολοδόντης από το Θολάρι και ο Γεώργιος Κιπεριώτης. Στις καταθέσεις τους αναφέρουν ότι οι Καταλανοί στις επιδρομές τους, εκτός από τις κλοπές στα χωριά που προαναφέραμε, σκότωσαν τον Νικόλαο Φατσέα από το Παλιόκαστρο και χτύπησαν τους, Θεόδωρο Αρχιδιάκο από το Σπανοχώρι, τους Γιάννη Μπαμπακάρη και Γιάννη Ασοπίτη από το Δρυμώνα, το Γεώργιο Mapatuologo (Πατρολόγο;) και το Γεώργιο Κολεγάντη(;) από το Θολάρι, το Γεώργιο Φατσέα από το Παλιόκαστρο και το Νικόλαο Gorano (Γερανό;) από τα Φράτσια.

Από τα χωριά που αναφέρονται στη δικογραφία γνωρίζαμε μέχρι τώρα με βεβαιότητα μόνο για τα Μητάτα ότι υπήρχαν από τότε με την ονομασία αυτή. Είναι παραπάνω από πολύτιμες οι πληροφορίες της δικογραφίας ότι από τις αρχές του 14ου αι. (άρα και λίγο παλαιότερα) έχουμε κατοικημένα χωριά με το όνομα Δρυμώνας, Φράτσια και Κεραμουτό, ενώ μαθαίνουμε ότι κατοικούνταν τότε, ενώ τώρα είναι ακατοίκητα, άγνωστα ή κατεστραμμένα, τα χωριά, Σπανοχωριό, Μεσοχωριό, Μαγγουνάδες, Θολάρι και Παλιόκαστρο. Για τα δύο τελευταία γνωρίζουμε ότι είναι το Παλιόκαστρο, όπου ο ναός των Αγίων Kοσμά και Δαμιανού και το Θολάρι κοντά στο αεροδρόμιο. Τα δύο πρώτα δεν είναι γνωστά, όμως, από άλλες πηγές και από τη συλλογή τοπωνυμίων που έχουν ξεκινήσει τα «Κ», προκύπτει ότι το Μεσοχωριό πρέπει να ήταν οικισμός στην είσοδο του Μυλοποτάμου, από το δρόμο της Καρβουνάδας κοντά στο ναό της Αγίας Μαρίνας και το Σπανοχωριό στην περιοχή Λειβαδίου, πιθανόν στο σημερινό Κεραμουτό (και όχι στο Κάτω Λειβάδι, όπως είχαμε υποθέσει παλαιότερα). Το χωριό Μαγγουνάδες μάλλον ταυτίζεται με τα σημερινά Περλεγκιάνικα ή Ντουριάνικα, καθώς αναφέρεται και σήμερα η περιοχή αυτή.

Όσον αφορά τους κατοίκους. Το επώνυμο Φατσέας (αναφέρεται Faxe στη δικογραφία) είναι κοινότατο και σήμερα, ενώ γνωστά επίσης είναι το Μπαμπακάρης, το Στρατηγός, το Καστρίσιος και το Κοντός. Για το Καστρίσιος, καίτοι γνωρίζουμε με βαβαιότητα ότι υπάρχει στα Κύθηρα την εποχή αυτή, ίσως η παραπάνω αναφορά να παραπέμπει σε κακή γραφή του Στρατηγός και όχι στο Καστρίσιος, κάτι που δεν είναι ασφαλές. Το Γερανός είναι πολύ γνωστό επώνυμο στα Κύθηρα (Αρωνιάδικα) μέχρι το 19ο αι, οπότε και χάνεται. Για τα άλλα δεν έχουμε στοιχεία, ιδιαίτερο όμως ενδιαφέρον έχει το επώνυμο Calegarious, που αναφέρεται ανάμεσα στην ενετική φρουρά των Κυθήρων, καθώς είναι εξακριβωμένο ότι από τον τύπο αυτόν προέρχεται το κοινότατο σήμερα επώνυμο Καλλίγερος, για το οποίο γνωρίζαμε ήδη από άλλες γραπτές πηγές ότι υπάρχει στα Κύθηρα τουλάχιστον από τις αρχές του 15ου αι. με τη μορφή Calligero. Άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι έχουν σημειωθεί σημαντικές μεταβολές στα επώνυμα των κατοίκων από περιοχή σε περιοχή, κάτι που είναι άλλωστε φυσικό μετά από τόσους αιώνες. Αξίζει να παρατηρήσουμε πού συναντώνται τότε τα επώνυμα Φατσέας και Μπαμπακάρης και πού τώρα. Για το επώνυμο Κιπεριώτης και την πιθανότατη σχέση του με το σημερινό Κυπριώτης γράψαμε στο προηγούμενο φύλλο.

Ευχαριστούμε θερμά και από τη θέση αυτή την καθηγήτρια κυρία Μαλτέζου, όχι μόνο γιατί το κεφάλαιο του βιβλίου της, το οποίο είναι απαραίτητο σε κάθε μελετητή της κυθηραϊκής ιστορίας, υπήρξε η αφορμή αυτού του σημειώματος, αλλά και για την καλοσύνη της να θέσει υπ’ όψιν μας ολόκληρη τη δικογραφία, όπου υπήρχαν πολλά εντυπωσιακά στοιχεία για τα χωριά και τους κατοίκους των Κυθήρων σε μία σκοτεινή για την κυθηραϊκή ιστορία εποχή.

Δημοσιεύθηκε στο φ. 232, Ιανουάριος 2009 της έντυπης έκδοσης