Λεωνίδιο: Τα μυστικά της Τσακωνιάς

Ένα φεστιβάλ αναρρίχησης μας δίνει αφορμή να ανακαλύψουμε την αρκαδική κωμόπολη με τα παλιά αρχοντικά, που έχουν μετατραπεί σε «φροντιστήρια» υφαντικής και τσακώνικης γλώσσας.

Από το δωμάτιο με τους ξεφλουδισμένους πράσινους τοίχους όπου έμαθα να κλίνω το ρήμα «ένι χάνου» στα τσακώνικα, παρακολουθώντας το ωραιότερο φιλολογικό μάθημα της ζωής μου, μέχρι τους αναρριχητές που αγόραζαν ντόπια μανταρίνια σατσούμα στη λαϊκή και κυκλοφορούσαν στα σοκάκια της πόλης αθόρυβα (αποδεικνύοντας πόσο διαφέρουν οι τουρίστες του χειμώνα από αυτούς του καλοκαιριού), το ταξίδι στο Λεωνίδιο ήταν για μένα μια τεράστια έκπληξη.

Αφορμή για την επίσκεψη, το αναρριχητικό φεστιβάλ που διοργανώθηκε στις αρχές Νοεμβρίου από τον Δήμο Νότιας Κυνουρίας και την Περιφέρεια Πελοποννήσου, στο οποίο συμμετείχαν διεθνείς αναρριχητές.

Το αποτέλεσμα ήταν μες στην καρδιά του φθινοπώρου η πρωτεύουσα της Τσακωνιάς να είναι πιο κοσμοπολίτικη και από την Αθήνα. Είναι υπέροχο να πηγαίνεις εκτός σεζόν σε μια επαρχιακή κωμόπολη και να μην αισθάνεσαι μοναξιά – αντιθέτως να βλέπεις Ελβετούς και Αυστριακούς να σκαρφαλώνουν στα απόκρημνα βράχια και το απόγευμα να κατακλύζουν τις ταβέρνες για να φάνε, τρεις ώρες νωρίτερα από τους Έλληνες, το βραδινό τους.

Όμως ο κυριότερος λόγος που με εντυπωσίασε το Λεωνίδιο, αυτός ο καλοφτιαγμένος παραδοσιακός οικισμός της Αρκαδίας, δεν έχει να κάνει με τους επισκέπτες του, αλλά με τους ντόπιους που γνώρισα στα μαθήματα υφαντικής και τσακώνικης γλώσσας. Και τα δύο φιλοξενούνται κάθε εβδομάδα στο αρχοντικό Τσούχλου (έδρα του Αρχείου Τσακωνιάς). Συμμετέχοντες είναι Λεωνιδιώτες διαφόρων ηλικιών, άνθρωποι που θέλουν να μάθουν καλά κάτι για το οποίο, απ’ ό,τι κατάλαβα, έχουν μια ανάμνηση, κάτι που ίσως έμαθαν κάποια στιγμή ως παιδιά στο σπίτι τους, αλλά τελικά έμεινε ανολοκλήρωτο.

ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΠΟΥ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΙ

«Εχάμαϊ ρε κολλέγα. Εμ’έχουντε τσαιρέ να οραθούμε», που σημαίνει «Χαθήκαμε, ρε φίλε, έχουμε καιρό να ιδωθούμε». Αυτή είναι μία από τις φράσεις που μαθαίνουμε στο μάθημα τσακώνικων. Οι μαθητές διαβάζουν τις προτάσεις, τις μεταφράζουν και όπου κάνουν λάθος τούς διορθώνει ο κ. Γιάννης Καμβύσης, συνταξιούχος δάσκαλος από τα Μέλανα, ένα από τα γνωστότερα τσακωνοχώρια, δηλαδή τους οικισμούς της Κυνουρίας όπου μιλούν αυτή την ιδιόμορφη διάλεκτο. Πρόκειται για γλώσσα της καθημερινότητας, «κυρίως αγροτική και ποιμενική», την οποία πολλοί γλωσσολόγοι συνδέουν με τη δωρική διάλεκτο που μιλούσαν στην αρχαιότητα οι Λάκωνες.

Τη δεκαετία του 1950, τα παιδιά που μιλούσαν τσακώνικα επιπλήττονταν από τους δασκάλους. «Πολλές φορές τα μάλωναν. Μου έχει πει ένας συνάδελφος ότι έφαγε ένα τρομερό χαστούκι από τον δάσκαλο όταν τον άκουσε να μιλάει τσακώνικα», λέει ο κ. Καμβύσης. Σήμερα τα πράγματα είναι διαφορετικά, αφού γίνεται πραγματική προσπάθεια να μην εξαφανιστούν. Αναρωτιέμαι πόσο χρόνο χρειάζεται ένας άνθρωπος για να τα μάθει. «Εξαρτάται», απαντά. «Εγώ θαύμασα τον Μαξίμ Κισιλιέρ, ο οποίος όχι μόνο τα μιλάει άπταιστα, αλλά ξέρει και τις διαφορές με τα τσακώνικα της Καστάνιτσας». Ρώσος γλωσσολόγος που τα έχει μελετήσει ενδελεχώς, ο Κισιλιέρ μοιάζει να είναι πανταχού παρών, κι ας μη βρίσκεται κοντά μας. «Είναι συγκινητικό όταν ήρθε να μας κάνει μάθημα και μιλούσε τσακώνικα με ρώσικη προφορά», μου λέει η Μεταξία Χαντέλη.

Φωτεινό παράδειγμα επιμελούς μαθήτριας, η Μεταξία κάθε βδομάδα μελετά και τα μοτίβα της τσακώνικης υφαντικής, αφού παρακολουθεί και αυτές τις παραδόσεις στο αρχοντικό Τσούχλου. Μέχρι στιγμής έχει φτιάξει ένα ταγάρι και «πολλά σουβεράκια για τον καφέ, τα οποία δεν είναι καθόλου τσακώνικα, αλλά θέλαμε μικρά κομμάτια για να κάνουμε πρακτική». Σήμα κατατεθέν της συγκεκριμένης τέχνης είναι ο όρθιος (και όχι καθιστός, όπως συνηθίζεται) αργαλειός. Σε τέτοιους ψηλούς, όρθιους αργαλειούς έφτιαχναν παλιά σωρηδόν οι Τσακώνισσες κιλίμια, τα οποία δίνονταν στα νιόπαντρα κορίτσια για προίκα. Η δασκάλα του μαθήματος, μάλιστα, η κ. Ευαγγελία Γεωργίτση, που τα δάχτυλά της τρέχουν στον αργαλειό ασταμάτητα, λες και παίζει τρίλιες στο πιάνο, έκανε κάποτε αυτή τη δουλειά: έφτιαχνε υφαντά προικιά.

ΠΕΝΤΕ ΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΕΚΔΡΟΜΗ

1. Στο πυργόσπιτο με τα βιτρό

Θα ακουστεί περίεργο, αλλά το πιο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό του Πύργου Τσικαλιώτη, του διασημότερου αρχοντικού του Λεωνιδίου, είναι το αποχωρητήριο από μασίφ μάρμαρο στον δεύτερο όροφο, ανάμεσα στον οντά και στο μαγειρείο. Η ύπαρξή του μοιάζει να μαρτυρεί την επιθυμία του ιδιοκτήτη του να ζήσει όχι σαν ένας εύπορος άνθρωπος της εποχής του, αλλά σαν αστός, που ξεφεύγει από τις συνήθειες του χωριού και εκτιμά την ιδιωτικότητα. Χτισμένο το 1808 από τον Φιλικό και έμπορο ξυλείας στην Τεργέστη Κωνσταντίνο Τσικαλιώτη, αναπαλαιώθηκε υποδειγματικά (η μελέτη αποκατάστασης βραβεύτηκε από την ΕΟΚ) και πλέον λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος. Δεν υπάρχει καλύτερο μέρος για να μάθει κανείς για την ιδιότυπη αρχιτεκτονική των τσακώνικων αρχοντικών: επρόκειτο για αμυντικά κτίσματα, με έξυπνα κατασκευαστικά «τεχνάσματα», όπως τα ασύμμετρα σκαλοπάτια στα οποία ο εχθρός κινδύνευε να σκοντάψει. Εντυπωσιακό είναι και το ίδιο το κτίσμα, σε σχήμα Γ, με χοντρούς τοίχους, ξύλινες σκαλιστές οροφές και φεγγίτες με βιτρό. Μάλιστα, τη δεκαετία του 1950, όταν το οδικό δίκτυο της Τσακωνιάς ήταν στα σπάργανα, στο πυργόσπιτο του Τσικαλιώτη έμεναν άρρενες μαθητές από το κοντινό χωριό Τσιτάλια που δεν μπορούσαν να μετακινούνται κάθε μέρα για να πηγαίνουν σχολείο, κι έτσι το είχαν μετατρέψει σε εφηβικό κοιτώνα. Απομεινάρι αυτής της εποχής είναι τα μισοσβησμένα σκίτσα που διακρίνονται μέχρι σήμερα στους τοίχους του.
|| Για επίσκεψη και ξενάγηση επικοινωνήστε με την Ευγενία Δολιανίτη (τηλ. 6972-644720). Είσοδος δωρεάν, με εθελοντική συνεισφορά.

 

 

2. Ο χορός του Θησέα στη Φάμπρικα

 

Η Καστάνιτσα φημίζεται για τα κάστανα (φυσικά) και τις μαρμελάδες της, ο Τυρός για το λάδι και τους λουκουμάδες, ο Κοσμάς για τη βραστή γίδα, το Άστρος για τις χυλοπίτες, τα Πελετά για το κρασί, το Λεωνίδιο για τις ΠΟΠ μελιτζάνες του. Αυτά όσον αφορά τη γαστρονομία. Στα του χορού, πρωταγωνιστής είναι ο τσακώνικος, ένας βαρύς κλειστός ρυθμικός χορός, που θεωρείται ότι έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα: κάποιοι ερευνητές τον ταυτίζουν με αναπαράσταση του Θησέα που ως πρώτος χορευτής βγαίνει από τον Λαβύρινθο μαζί με τους συντρόφους του. Αυτές είναι μερικές από τις γνώσεις περί Κυνουρίας που αποκομίζει κανείς κάνοντας μια βόλτα στην περιεκτικότατη έκθεση της Φάμπρικας Πολιτισμού. Στεγάζεται σε ένα κτίριο στο κέντρο του Λεωνιδίου, από αυτά που είναι τόσο παλιά, που λειτουργούν σαν καθρέφτες της ιστορίας: χτίστηκε το 1859 ως διδακτήριο δημοτικού σχολείου, το 1924 μετατράπηκε σε εργοστάσιο ηλεκτροπαραγωγής δίνοντας ρεύμα στην πόλη, στον Εμφύλιο ανατινάχθηκε από αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού, επισκευάστηκε, επαναλειτούργησε και έκλεισε οριστικά το 1967.
|| Η είσοδος είναι δωρεάν. Επισκεφτείτε την έκθεση μετά από συνεννόηση με την Ευγενία Δολιανίτη (τηλ. 6972-644720).

3. Για μανταρίνια στον παραποτάμιο

Ντομάτες, αγγούρια, πορτοκάλια ναβαλίνες, μανταρίνια χωρίς κουκούτσι, τσακώνικες μελιτζάνες, μέλι ελάτου, καστανιάς και ρεικίσιο, πιπεριές, λάχανα, μαρούλια και σκορδοκρέμμυδα είναι μερικά από τα προϊόντα των Αρκάδων παραγωγών που πωλούνται στη λαϊκή που διοργανώνεται κάθε Δευτέρα στον παραποτάμιο (σ.σ. δίπλα στην κοίτη του χειμάρρου).

Δοκιμάστε οπωσδήποτε τα μανταρίνια χωρίς κουκούτσι, είναι απόλαυση.

4. Ωδή στον οδοστρωτήρα

Στη διάρκεια της βόλτας σας στην πόλη, θα συναντήσετε έναν μαυροπράσινο ατμοκίνητο οδοστρωτήρα περιφραγμένο με χαμηλά κάγκελα.

Πρόκειται για το μηχάνημα που χρησιμοποιήθηκε για να κατασκευαστεί ο δρόμος Λεωνιδίου-Πλάκας, ένα μοντέλο BTD οκτώ τόνων από το Κεντ, χρονολογούμενο το 1914. Βιομηχανικό μνημείο περιωπής με μεγάλη ιστορία, ο οδοστρωτήρας αποτίνει φόρο τιμής στη μετάβαση της Τσακωνιάς από την απομόνωση (στην οποία βρισκόταν έως τη δεκαετία του 1950, οπότε άρχισαν να κατασκευάζονται οι περισσότεροι δρόμοι) στην εποχή της διασύνδεσης με την υπόλοιπη Ελλάδα.

5. Ένα βιωματικό μουσείο

Όταν τα τοπωνύμια περνούν στο επιστημονικό λεξιλόγιο, τότε τα πράγματα αποκτούν ενδιαφέρον… Αν απολαμβάνετε τη σύμπραξη και θέλετε να μάθετε περισσότερα για φυτά όπως τα Minuartia parnonia, Potentilla arcadiensis και Hypericum taygeteum, περάστε από το Κέντρο Πληροφόρησης για τη Χλωρίδα του Πάρνωνα. Στεγάζεται στο παλιό Δημοτικό της Βασκίνας και φιλοξενεί μια μικρή αλλά σύγχρονη έκθεση αφιερωμένη στον Πάρνωνα, τον μεγαλύτερο ορεινό όγκο της Πελοποννήσου που χωρίζει την Αρκαδία από τη Λακωνία. Η έκθεση είναι ενταγμένη στο πνεύμα της εποχής, ακολουθώντας το πρότυπο της βιωματικής αφήγησης που βλέπει κανείς σε πολλά νέα μουσεία του εξωτερικού. Αυτό, στην πράξη, σημαίνει ότι ο επισκέπτης θα διαβάσει συνταγές για το πώς παρασκευάζεται το κοτόπουλο με φασκόμηλο ή ένα παγωμένο αφέψημα με τσάι βουνού. Θα πρέπει επίσης να μαντέψει ποιο βότανο –λεβάντα, δενδρόκεδρο ή ρίγανη– περιέχουν τα κουτάκια που θα βρει ανοίγοντας ένα συρτάρι.
|| Ανοιχτό κατόπιν συνεννόησης, τηλ. επικοινωνίας 27550-22021. Είσοδος ελεύθερη. Πληροφοριακό υλικό (χάρτες, βίντεο κ.ά.) στο www.fdparnonas.gr

6. Ψηλά, στα δάση του Κοσμά

Ανηφορίστε έως τον Κοσμά (υψόμετρο 1.150 μ.) μόνο και μόνο για να δείτε πόσο πυκνά, πλούσια και υπέροχα είναι τα δάση της Αρκαδίας. Ούτε στη Νορβηγία τόση σκοτεινή μαγεία… Το χωριό απέχει 30 χλμ. από το Λεωνίδιο, η διαδρομή όμως έχει στροφές, γι’ αυτό όσοι ζαλίζεστε να είστε προετοιμασμένοι. Με γέρικους πλάτανους και λιγοστούς χειμερινούς κατοίκους, το χωριό τα τελευταία χρόνια έχει ανέβει τουριστικά. Αναμφισβήτητα το πιο ατμοσφαιρικό στέκι του είναι το 58 ετών παντοπωλείο της γλυκιάς μπακάλισσας, κυρίας Σταυρούλας Ρήγα, που πουλάει από μακαρόνια μέχρι παιχνίδια. Στον γυρισμό για Λεωνίδιο, μπορείτε να κάνετε μια στάση και στη Μονή Ελώνης (1809), που ξεπροβάλλει από το πουθενά, στα 650 μ. υψόμετρο, σαν λευκό πουλί σκαλωμένο στα βράχια.

ΏΡΑ ΓΙΑ ΑΝΑΡΡΙΧΗΣΗ

«Υπάρχει μια χημεία μεταξύ ντόπιων και αναρριχητών», μας λέει ο δήμαρχος Νότιας Κυνουρίας, Χαράλαμπος Λυσίκατος, όταν τον ρωτάμε ποια ήταν η αλληλεπίδραση ανάμεσα στους μεν και τους δε. Διοργανώσεις όπως το πρόσφατο Φεστιβάλ Αναρρίχησης (2-5/11) αποτελούν τεστ για μια κοινωνία, ειδικά όπως αυτή της Τσακωνιάς που λόγω γεωγραφίας θεωρούνταν πάντα κάπως κλειστή. Στη φετινή διοργάνωση οι εγγραφές έφτασαν τις 549 (226 συμμετέχοντες ήταν Έλληνες και 323 ξένοι, κυρίως από Ευρώπη, αλλά και από Αυστραλία και ΗΠΑ). «Το Λεωνίδιο ενδείκνυται για χειμερινή αναρρίχηση. Οι κλιματολογικές συνθήκες και οι λιγοστές βροχοπτώσεις το κάνουν ελκυστικό, παράλληλα με την πληθώρα και την ποικιλία αναρριχητικών διαδρομών, όσον αφορά τη σκίαση, τον βαθμό δυσκολίας και τα χρώματα του βράχου», αναφέρει ο δήμαρχος. Ο Άρης Θεοδωρόπουλος, παλαίμαχος αναρριχητής και οδηγός βουνού, που συνεργάστηκε με τον δήμο στη διοργάνωση του φεστιβάλ, θεωρεί το Λεωνίδιο «αναρριχητική πρωτεύουσα της Πελοποννήσου». «Δεν είναι μόνο ο Κοκκινόβραχος, που δεσπόζει πάνω από το Λεωνίδιο και είναι το πιο εντυπωσιακό στοιχείο για τον επισκέπτη. Όλη η περιοχή της κοιλάδας του Δαφνώνα (σ.σ. χείμαρρος που διασχίζει το Λεωνίδιο) είναι γεμάτη βράχους  πολύ καλής ποιότητας για αναρρίχηση».

χρήσιμες πληροφορίες

Μετάβαση 

To Λεωνίδιο απέχει από την Αθήνα 205 χλμ. Το ταξίδι διαρκεί 3-3,5 ώρες (ακολουθήστε τις ταμπέλες προς Άργος και Άστρος). Κόστος διοδίων-βενζίνης γύρω στα 35 ευρώ η απλή μετάβαση.

Διαμονή 

Στο Λεωνίδιο, το Αρχοντικό Χατζηπαναγιώτη (τηλ. 27570-22476, www.hatzipanayiotis.gr, από 66 ευρώ) στεγάζεται σε αναπαλαιωμένο κτίσμα παλιάς εφοπλιστικής οικογένειας και αποτελεί μια καλή πρόταση διαμονής. Το ίδιο και το Αρχοντικό Χιώτη (τηλ. 27570-22332, www.archontikochioti.gr, από 78 ευρώ) που έχει χαμάμ, υδρομασάζ και εξωτερική πισίνα με θέα στον Κοκκινόβραχο. Λίγο έξω από τον οικιστικό ιστό, στον δρόμο προς Πλάκα, βρίσκεται ο Ξενώνας Αγρόκτημα (τηλ. 27570-23244, www.agroktima.com, 75 ευρώ) με δέκα πέτρινα σπιτάκια, που αποτελεί μια επί της ουσίας αγροτουριστική πρόταση διαμονής, αφού ο Σαράντος είναι πραγματικός αγρότης και τα κτήματά του είναι κοντά στον ξενώνα. Ξεχωριστό το πρωινό (με δικά τους πορτοκάλια, αυγά κ.λπ.), που τοποθετείται σε καλάθι και κρεμιέται έξω από την εξώπορτα κάθε σπιτιού. Αν θέλετε να διανυκτερεύσετε στον Κοσμά, ρίξτε μια ματιά στον όμορφο παραδοσιακό ξενώνα Σελινούντα (τηλ. 6979-001030, www.selinounta.gr, από 60 ευρώ), ενώ αξιόλογη πρόταση είναι και το Smyros Resort (τηλ. 27570-51200, smyrosresort.gr, 75 ευρώ) στο χωριό Πούλιθρα, κοντά στο Λεωνίδιο, με πέτρινα δωμάτια και σπέσιαλ πρωινό με φρέσκια μανταρινάδα.

Για κρατήσεις που αφορούν τη διαμονή σας επισκεφθείτε τo: www.booking.com

Φαγητό-Παραδοσιακά προϊόντα 

Κλασική αξία στο Λεωνίδιο είναι το εστιατόριο Μητρόπολη (τηλ. 27570-29115), ένα στέκι που σερβίρει μερακλίδικο ελληνικό φαγητό, από κρεατικά μέχρι μελιτζάνα ιμάμ.

Αξίζει να περάσετε και από το Μυρτώον (τηλ. 27570-51339), στα Πούλιθρα, που είναι χτισμένο πάνω στη θάλασσα κι έχει προσεγμένη μεσογειακή κουζίνα.

Στον Κοσμά, το εστιατόριο Ο Μαλεάτης Απόλλων (τηλ. 27570-31494) σερβίρει ρεβιθάδες και πιταρούδα (με χόρτα βουνού και φέτα).
Τους φθινοπωρινούς μήνες το μενού έχει και τοπικές ντομάτες «της καρδιάς», μεγάλες σε μέγεθος εξαιτίας του υψόμετρου όπου καλλιεργούνται. Στο κοντινό κατάστημα Παραδοσιακά Προϊόντα-Κοσμάς Αρκαδίας (τηλ. 27570-31355) θα βρείτε οινόμελο, γλυκό κουταλιού μήλο φιρίκι και μαρμελάδα κάστανο.

Πολιτισμός 

Το καλοκαίρι στο Λεωνίδιο διοργανώνεται το πολυθεματικό φεστιβάλ Melitzazz (www.melitzazz.gr). Από τα καφέ της πόλης ξεχωρίζει το Panjika Cooperative (panjikacooperative.wordpress.com), που προωθεί τα fair trade προϊόντα και φιλοξενεί πολιτιστικά δρώμενα.
Ως προς την τσακώνικη γλώσσα, ρίξτε μια ματιά στο online λεξικό apps-dim-leonid.ark.sch.gr και στο site του Αρχείου Τσακωνιάς: www.tsakonianarchives.gr