Μαγική αποκάλυψη στην Αλεξάνδρεια: Το Ιδρυμα Ωνάση αποκατέστησε την οικία Κωνσταντίνου Καβάφη

Μια γοητευτική γειτονιά, στο κέντρο της Αλεξάνδρειας, σε απόσταση αναπνοής από τη μυθική παραλιακή λεωφόρο Κορνίς.

Το διαμέρισμά του ”Μεγάλου Αλεξανδρινού” – όπως πέρασε στην Ιστορία ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης – θα περιμένει τους Έλληνες ταξιδιώτες και τους ταξιδιώτες του κόσμου που θα ταξιδεύουν στην Αίγυπτο, αλλά και τους λάτρεις ή μελετητές της ποίησης, στο ιδανικό σημείο: εκεί που ο ίδιος ονειρεύτηκε, αναπόλησε, συγκινήθηκε, ξενύχτησε και έγραψε τους στίχους του.

Η οικία του Καβάφη στην πρώην οδό Lepsius – που μετονομάστηκε σε οδό Cavafy – είναι το σπίτι που νοίκιασε ο ίδιος το 1907.

Το κτίριο πιθανότατα αναγέρθηκε την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, μεταξύ 1905 και 1910. Αποτελεί παράδειγμα εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής, που κυριαρχούσε στην Αλεξάνδρεια τον 19ο και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα.

Ο Κ. Π. Καβάφης έμεινε εκεί για έναν χρόνο, μαζί με τον μεγαλύτερο αδελφό του, Παύλο(Paul). Τον επόμενο χρόνο ο Παύλος συνταξιοδοτήθηκε και μετακόμισε μόνιμα στη Γαλλία, στην πόλη Υέρ, και έκτοτε ο ποιητής έζησε μόνος σε αυτό το διαμέρισμα. Μετά τον θάνατό του, η οικία λειτούργησε για κάποια χρόνια ως πανσιόν με το όνομα Amir – μεταξύ άλλων χρήσεων.

Μέσα στο σπίτι όπου έζησε ο Μεγάλος Αλεξαδρινός

Η γειτονιά της άλλοτε οδού Lepsius έχει συχνά χαρακτηριστεί ”κακόφημη” από μελετητές του βίου του Καβάφη. Δεν είναι ακριβώς έτσι. Είναι μία γειτονιά όπου εκείνη την εποχή (αρχές του 20ου αιώνα) συναντάς τα πάντα: στην απέναντι πλευρά του δρόμου βρίσκεται το Ελληνικό Νοσοκομείο (σήμερα χώρος κλειστού πάρκινγκ σε συνδυασμό με φθηνά καφενεία και εστιατόρια για την εργατική τάξη που κινείται στο κέντρο της Αλεξάνδρειας), ο Άγιος Σάββας ένα στενό παρακάτω, αλλά και στέκια ελευθερίων ηθών τριγύρω. Όλα σε ένα χαρμάνι, εξηγεί η Μαριάννα Χριστοφή, εκπρόσωπος του Αρχείου Καβάφη που ξεναγεί για πρώτη φορά ένα μικρό αριθμό δημοσιογράφων στον χώρο, λίγη ώρα πριν τον εγκαινιάσει η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Αικατερίνη Σακελλαροπούλου, την οποία υποδέχθηκαν ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου και ο Πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, Νίκος Κούκης, παρουσία της υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη.

Στα ράφια της προθήκης, στο άλλοτε χολ του διαμερίσματος, φιλοξενούνται 30 αντίγραφα βιβλίων με μεταφρασμένη ποίηση του Καβάφη σε ισάριθμες γλώσσες.

Στο διπλανό δωμάτιο – είναι το μοναδικό με μπαλκόνι στο κτίριο και αυτή η λεπτομέρεια βοήθησε ώστε να ”ταυτοποιηθεί” το συγκεκριμένο διαμέρισμα ως αυτό που κατοικούσε ο Καβάφης – βρίσκουμε ένα χρονολόγιο αποτυπωμένο στον τοίχο, αφιερωμένο στον ίδιο αλλά και στην Αλεξάνδρεια.

Στέκεσαι στην μπαλκονόπορτα, βλέποντας στο βάθος τον τρούλο του Αγίου Σάββα, ενώ ακούγεται η φωνή του ιμάμη που καλεί τους πιστούς, και εύκολα φαντάζεσαι τον ποιητή να εμπνέεται από την εικόνα.

Μερικούς δρόμους παρακάτω βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο Le Metropole – κάποτε χώρος στέγασης δημοσίων υπηρεσιών, μεταξύ των οποίων το Γραφείο Αρδεύσεων, όπου εργαζόνταν ως υπάλληλος ο Κωνσταντίνος Καβάφης.

Πιστά αντίγραφα των επίπλων, όπως ο καναπές όπου ίσως κάθισε κάποτε και ο Νίκος Καζαντζάκης, αντίγραφα από χειρόγραφα, εκτυπωμένες σε τοίχους επιστολές (μεταξύ άλλων από τον Γρηγόριο Ξενόπουλο και τον Ίωνα Δραγούμη προς τος ποιητή). Κάθε γωνία, να συμβάλει σε αυτό που ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου, ορίζει ως στόχο αυτής της προσπάθειας: ”Να δημιουργήσουμε την αίσθηση του Καβάφη μέσα στην δική του κατοικία”, μας λέει λακωνικά.

Το εγχείρημα – επίτευγμα του Ιδρύματος Ωνάση

Το Ίδρυμα Ωνάση αποκατέστησε την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, καθιστώντας την έναν προορισμό που μαγνητίζει επισκέπτες από κάθε γωνιά του πλανήτη. Το παρελθόν του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια συνομιλεί πια με το παρόν και το μέλλον του έργου του στο Αρχείο Καβάφη στην Αθήνα.

Ξεκινώντας με την απόκτηση του αρχείου Καβάφη το 2012, την ψηφιοποίηση και το άνοιγμά του σε κοινό και ερευνητές το 2019, την εγκαινίαση ενός νέου χώρου για το Αρχείο Καβάφη στη Φρυνίχου στην Πλάκα, το 2023, που στεγάζει το φυσικό αρχείο και τη βιβλιοθήκη του ποιητή, μια συλλογή προσωπικών του αντικειμένων αλλά και έργα τέχνης με αναφορές στον ίδιο, το Ίδρυμα Ωνάση ανέλαβε στις αρχές του 2022 την αποκατάσταση της Οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού.

Στις 11 Μαΐου 2024, η Οικία Καβάφη άνοιξε ξανά τις πόρτες της στο κοινό, με σκοπό να καταστεί πόλος έλξης επισκεπτών από όλο τον κόσμο. Υπό την αρχιτεκτονική μελέτη του Flux-office της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη, το μέρος όπου ο Κ. Π. Καβάφης έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του και δημιούργησε δεκάδες από τα έργα που τονανέδειξαν σε παγκόσμιο ποιητή αποκαταστάθηκε και αναδιαμορφώθηκε, ώστε νααναδειχθεί η εικόνα της κατοικίας όπως ήταν στα χρόνια που έζησε ο ποιητής, ναφωτιστούν η σχέση του με την πόλη της Αλεξάνδρειας και ο αντίκτυπος του έργου του έωςσήμερα, αλλά και για ναμεταφερθούμεπίσω στον χρόνο. Εικόνες της βιογραφίας του παίρνουν μορφή σε ένα διαμέρισμα στο κέντρο της Αλεξάνδρειας

Η τελετή εγκαινίων από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας (βλ. παραπάνω) έγινε παρουσία του Γενικού Προξένου Αλεξανδρείας, Ιωάννη Πυργάκη, του Έλληνα Πρέσβη στο Κάιρο, Νικολάου Παπαγεωργίου, του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεοδώρου Β’, της επιστημονικής επιτροπής του Αρχείου Καβάφη, του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ωνάση, αντιπροσωπείας μελών του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, της Διευθύντριας Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση, Αφροδίτης Παναγιωτάκου, της Διευθύντριας Παιδείας του Ιδρύματος Ωνάση, Έφης Τσιότσιου, και της εκπροσώπου του Αρχείου Καβάφη, Μαριάννας Χριστοφή.

Αναλυτικά για τα δωμάτια

Ο παγκόσμιος ποιητής

Παγκόσμιος και πάντα επίκαιρος, ο Κ. Π. Καβάφης είναι πλέον ένας από τους πιο μεταφρασμένους Έλληνες ποιητές της εποχής του. Ο αντίκτυπος του Αλεξανδρινού αποτυπώνεται στις μεταφράσεις του ποιητικού και πεζού του έργου σε περισσότερες από τριάντα γλώσσες. Το ταξίδι στον μεταφραστικό κόσμο του Κ. Π. Καβάφη ξεκινάει από τηνπρώτη συγκεντρωτική έκδοση ποιημάτων του, η οποία κυκλοφόρησε μετά τον θάνατό του, το 1935, σε φιλολογική επιμέλεια της Ρίκας Σεγκοπούλου και εικονογράφηση του Τάκη Καλμούχου. Πρόκειται για το 210ο αντίγραφο (τιράζ 2.030) σε χαρτί Vélin Μαδαγασκάρης Lafuma.

«Πάντα η Αλεξάνδρεια είναι»

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Κ. Π. Καβάφης συνδιαλέγεται με την Αλεξάνδρεια. H σχέση του ποιητή με την πόλη φωτίζεται μέσα από 21 τοπόσημα που σχετίζονται με τη ζωή και το έργο του, τοποθετημένα σε αποτύπωση χάρτη της δεκαετίας του 1920. Κάποια από αυτά, ως θραύσματα της παρουσίας του στην πόλη, εξακολουθούν να υπάρχουν στοαστικό τοπίο της. Παράλληλα, παρουσιάζονται η ζωή και το έργο του Κ. Π. Καβάφη μέσα από ένα χρονολόγιο, που αποδίδει το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο διαμορφώνεται ως άνθρωπος και ποιητής, όσο ζει και ονειρεύεται την Αλεξάνδρεια.

Γενεαλογία και προσωπική ζωή

Η γενεαλογία του ποιητή είναι ένα θέμα το οποίο έχει απασχολήσει πολύ και τον ίδιο,όπως αποδεικνύεται μέσα από τα αρχειακά τεκμήρια των “Genealogical Gossip or Various bits of the History of our Father’s & Mother’s family thrown together και “Genealogical Tableau of the Cavafy Family”.

Τα διαβατήρια της Χαρίκλειας και του Πέτρου Ιωάννη, των γονιών του, αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της κοσμοπολίτικης και υβριδικής κοινωνικής ταυτότητας της οικογένειας, που αποτελεί έναν συνδυασμό από φαναριώτικες ρίζες, πολυεθνικές επιχειρηματικές συνδέσεις και αγγλοελληνικόπολιτισμικόπροσανατολισμό.

Η προσωπική ζωή του ποιητή ξετυλίγεται μέσα από μια επιλογή αρχειακών τεκμηρίων, στα οποία περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, ημερολογιακά σημειώματα, επιστολές, επαγγελματικά έγγραφα και βιβλία που διατηρούσε στη βιβλιοθήκη του.

Το σαλόνι, μια αναδημιουργία

Πρόκειται για μια απόπειρα αναπαράστασης του σαλονιού του ποιητή, εκεί όπου ο Κ. Π.Καβάφης υποδεχόταν τους καλεσμένους του, όπως ήταν ο Νίκος Καζαντζάκης, η Μυρτιώτισσα, ο Κώστας Ουράνης, ο Filippo Tommaso Marinetti και ο E. M.Forster, μεταξύά λλων. Κάποια από τα έπιπλα στον χώρο αποτελούν πιστά αντίγραφα εκείνων του ποιητή, ενώ άλλα αντικείμενα έχουν διατηρηθεί από την αρχική επίπλωση της οικίας Καβάφη, όταν εγκαινιάστηκε το 1992, μετά από πρωτοβουλία του Κωστή Μοσκώφ. Τα ράφια κοσμούν δείγματα εκδόσεων αντίστοιχων με αυτές που διασώζονται από τη βιβλιοθήκη του ποιητή.

Ο Καβάφης σήμερα

Πώς συνομιλεί ο ποιητής με τους σύγχρονους καλλιτέχνες των εικαστικών και κινηματογραφικών τεχνών; Πώς αποδίδονται το έργο, η μορφή του ποιητή, αλλά και το καβαφικό περιβάλλον της Αλεξάνδρειας; Μια σειρά από οκτώ βίντεο έργα, αναθέσεις του Ιδρύματος Ωνάση στο πλαίσιο του φεστιβάλ “Archive of Desire” στη Νέα Υόρκη,την άνοιξη του 2023, παρουσιάζονται στον χώρο της Οικίας Καβάφη. Ανάμεσά τους και έργα σπουδαίων εικαστικών, όπως είναι ο Γιάννης Κυριακίδης και η Farida El Gazzar. Το δωμάτιο περιλαμβάνει τα βίντεο έργα που έχουν δημιουργήσει σκηνοθέτες όπως η Εύη Καλογηροπούλου («Αλεξάνδρεια»),η ElenaPark («Μακρυά», «Θάλασσα τουΠρωιού», «Ιθάκη», «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», «Τα Βήματα»),ο Χρήστος Σαρρής («Τείχη»),σε συνεργασία με κρατούμενους σε φυλακές στην Ελλάδα, καθώς και οι καλλιτέχνες Jad Abumrad και Mac Premo («Φωνές»).Ανάμεσα στους ερμηνευτές είναι η Laurie Anderson («Φωνές»), ο Taylor Mac («Ιθάκη», «Περιμένοντας τους Βαρβάρους»), η Julianne Moore («Μακρυά», «Θάλασσα του Πρωιού»), ο Carl Hancock Rux με τον Daniel Bernard Roumain, την Bora Yoon και τον Jeffrey Zeigler («Τα Βήματα»), με τη συνδρομή των Dan Bora («Θάλασσα του Πρωιού»), JustinErvin(«Τα Βήματα»), Robert Huott («Μακρυά»), Garth Mac Aleavey («Τα Βήματα»), Steven E. Mallorca («Τα Βήματα», «Περιμένοντας τους Βαρβάρους»), Heather Lea Poole («Μακρυά»), BruceSteinberg («ΤαΒήματα») και Pete Scalzitti («Ιθάκη», «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», «Μακρυά»,«Θάλασσα του Πρωιού»). Οι ταινίες περιλαμβάνουν επίσης νέες μουσικές συνθέσεις και ενορχηστρώσεις των Laura Jane Grace («Τείχη»), Alexander Mac Sween («Περιμένοντας τους Βαρβάρους») και Caroline Shaw («Θάλασσα του Πρωιού»).

Καβαφικοί Διάλογοι

Περιμετρικά των τοίχων του δωματίου παρουσιάζεται μια επιλογή από αρχειακά τεκμήρια αλληλογραφίας του Κ. Π. Καβάφη με σύγχρονούς του ανθρώπους των γραμμάτων, καθώς και αποκόμματα εφημερίδων, τα οποία φωτίζουν το δίκτυο επαφών, αλλά και την εκτίμηση της λογοτεχνικής αξίας και αναγνώρισης του ποιητή από ομότεχνούς του σε όλο τον κόσμο. Επιπλέον, υπάρχουν αρχειακά τεκμήρια που αποκαλύπτουν τη στάση και την ταυτότητα του ποιητή ως Αιγυπτιώτη. Στο κεντρικό τραπέζι, οκτώ έργα Ελλήνων και ξένωνλογοτεχνώνκαι καλλιτεχνών(Bertolt Brecht, Lawrence Durell, E. M. Forster, Edward Said, Γιάννη Ρίτσου, Γιάννη Τσαρούχη, Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα,J. M. Coetzee),παρουσιάζουν την πρόσληψη και τον διαρκή αντίκτυπο του καβαφικού έργου, όπως αυτός αναδύεται σε έργα άλλων.

Το αρχείο

Ο Κ. Π. Καβάφης φρόντιζε να συγκεντρώνει και να αρχειοθετεί το έργο του συστηματικά, δημιουργώντας έτσι ένα μοναδικό λογοτεχνικό και προσωπικό αρχείο. Το αρχείο Καβάφη. περιλαμβάνει χειρόγραφα καβαφικών ποιημάτων, έντυπες αυτοσχέδιες εκδόσεις, πεζά λογοτεχνικά κείμενα, άρθρα, μελέτες και σημειώσεις του ποιητή, πλούσια αλληλογραφία και φωτογραφίες. Το αρχείο Καβάφη περιήλθε στη διαχείριση του Ιδρύματος Ωνάση στα τέλη του 2012. Εξασφαλίστηκε έτσι η παραμονή του στην Ελλάδα και αποφεύχθηκε ενδεχόμενος κατακερματισμός του. Σε συνέχεια της ψηφιοποίησης και της πλήρους τεκμηρίωσής του, τον Μάρτιο του 2019 δημοσιεύεται η ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη, σε ελληνικά και αγγλικά, η οποία κατέστησε το αρχείο προσβάσιμο σε όλους.Τον Νοέμβριο του 2023 το Ίδρυμα Ωνάση δημιουργεί έναν μόνιμο χώρο για το Αρχείο Καβάφη, στην οδό Φρυνίχου 16β, στην Πλάκα, ανοιχτό σε κοινό και ερευνητές.