Μαγγουνάδες, Ντουριάνικα, Περλεγκιάνικα

Σήμερα θα αναδημοσιεύσουμε από το βιβλίο ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ μία ενότητα χωριών με τον παραπάνω τίτλο. Την απάντηση γιατί αυτή η ιδιαιτερότητα θα την βρείτε διαβάζοντας τα τρία μικρά λήμματα για μία ιστορία που ξεκινά από τα Βυζαντινά χρόνια, πριν βέβαια την Ενετική κατάκτηση και φθάνει στις μέρες μας.

Ε. Π. ΚΑΛΛΙΓΕΡΟΣ

Μαγγουνάδες

Οι Μαγγουνάδες είναι μία περιοχή στα Δ, η οποία είχε χαρακτηρισθεί πιθανός χώρος κατοίκησης κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, καθώς είχε εντοπισθεί ο ναός του Αγίου Γεωργίου στα Ντουριάνικα, που είναι ο μόνος με αφιερωματική επιγραφή που ανάγεται με ασφάλεια στο β΄ μισό του 13ου αι. και συγκεκριμένα το 1275, όταν τα Κύθηρα είχαν επανέλθει για λίγες δεκαετίες κάτω από την εξουσία του αυτοκράτορος του Βυζαντίου. Η πιθανότητα αυτή έγινε βεβαιότητα με τον εντοπισμό δύο πηγών που αναφέρουν την περιοχή, εκ των οποίων η πρώτη έχει σαφή αναφορά σε κατοίκηση[1]. Συγκεκριμένα, στη γνωστή δικογραφία των Καταλανών (1328) οι Μαγγουνάδες αναφέρονται ως τόπος κατοικίας του μάρτυρος Notara Stratigo[2].

Η μαρτυρία, εκτός από την ασφάλεια που παρέχει πλέον για την ύπαρξη οικισμού είναι πολύτιμη και για έναν ακόμη λόγο. Το όνομα του μάρτυρος Στρατηγός δείχνει ότι το επώνυμο αυτό υπάρχει στα Κύθηρα πριν από την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως, όπως πιστευόταν μέχρι σήμερα από τις αναφορές σε εραλδικές πηγές. (Το βαφτιστικό Νοταράς δεν έχει εδώ σχέση με το γνωστό και παλαιό επώνυμο των Κυθήρων, αλλά με το κοινό βαφτιστικό στο Βυζάντιο, το οποίο προέρχεται από τον στρατιωτικό Άγιο Νοτάριο, αγιογραφία του οποίου αναφέρεται σε τοιχογραφία στο ναό του Αγίου Ιωάννου στον Ποταμό[3].)

Οικογένειες με το επώνυμο Στρατηγός ανιχνεύονται σταθερά από τον 16ο αι. στο Μυλοπόταμο. Έχει σημασία ότι ο παλιός οικισμός του Μυλοποτάμου βρίσκεται πλησιέστατα στις Μαγγουνάδες, με τις οποίες συνδεόταν με δρόμο, έναν από τους παλαιούς δρόμους της εποχής της Ενετοκρατίας, που κάλυπτε τη δυτική πλευρά των Κυθήρων. Εκτός από την αναφορά αυτή έχουμε μία ακόμη, σε terzaria των μέσων του 15ου αι., στην οποία δεν φαίνεται αν πρόκειται για κατοικημένο χώρο ή όχι[4]. Η πρώτη, πάντως, αναφορά είναι υπεραρκετή και δικαιολογεί και την ύπαρξη του ναού από το 13ο αι., στον οποίο σίγουρα ανάγεται και η κατοίκηση στις Μαγγουνάδες.

Ποιον, όμως, χώρο μπορούμε να ορίσουμε ως Μαγγουνάδες; Σύμφωνα με την τοπιογραφία της περιοχής, ο οικισμός πρέπει να περιλάμβανε τους μετέπειτα οικισμούς με το όνομα Κομηνιάνικα (σημερινά Ντουριάνικα και Περλεγκιάνικα). Εκεί, εκτός από το ναό του Αγίου Γεωργίου που αναφέραμε, υπάρχει και ο ναός που είναι αφιερωμένος στους Αγίους Ανδρέα και Γεώργιο στα σημερινά Περλεγκιάνικα[5], ο οποίος χρονολογείται στον 13ο αι., είναι δηλαδή σύγχρονος του ναού στα Ντουριάνικα. Στην ίδια περιοχή βρίσκονται και οι ναοί, των Αγίων Πάντων, σε λόφο ΝΔ στα σημερινά Περλεγκιάνικα, ο οποίος δεν έχει ερευνηθεί από τους αρχαιολόγους, αλλά και ο ναΐσκος του Αγίου Νικολάου μέσα στο ρέμα των Μαγγουνάδων, ο λεγόμενος στον Κάλαμο, ο οποίος επίσης δεν έχει χρονολογηθεί, είναι όμως τουλάχιστον του 17ου αι. ή παλαιότερος, αφού αναφέρεται ως εξωμόνιο στον Κώδικα του Νεκταρίου Βενιέρη[6]. Και οι δύο αυτοί ναοί είναι ερειπωμένοι και βρίσκονται στα όρια της καταστροφής, ο πρώτος δε διαθέτει λίγες ενδιαφέρουσες αχρονολόγητες τοιχογραφίες στο ιερό και στο Δ τοίχο, που παραμένουν ακόμα όρθια.

Όσον αφορά την ονομασία δεν έχουμε καμία ένδειξη σχετικά πλην βεβαίως ότι είναι Βυζαντινή. Πιθανότατα να έχουμε κι εδώ ονοματοδοσία από ένα, χαμένο σήμερα, επώνυμο ή παρωνύμιο, όπως είναι και πλέον πιθανή περίπτωση.

Φαίνεται ότι ο οικισμός αυτός αντικαθίσταται στην πορεία των χρόνων που ακολουθούν από τον οικισμό Κομηνιάνικα, ο οποίος αρχικά συμπεριλάμβανε και τα σημερινά Περλεγκιάνικα, αυτό όμως δεν φαίνεται να έγινε ενωρίτερα από τα μέσα του 17ου αι., οπότε άρχισαν να δίδονται στους οικισμούς ονόματα από τα επώνυμα ή παρωνύμια των κυρίαρχων οικογενειών που κατοικούσαν σ’ αυτούς. Δεν γνωρίζουμε αν οι Μαγγουνάδες παρήκμασαν προσωρινά ως οικισμός στα χρόνια που προηγήθηκαν της παραπάνω διαδρομής ή απλά είχαμε μία μετονομασία, όπως αναφέρεται ότι έγινε και σε άλλους οικισμούς (π.χ. Κυπέρι-Φριλιγκιάνικα, Πλάτανος-Λογοθετιάνικα).

Κομηνιάνικα (Ντουριάνικα)

Ονομασία Κομηνιάνικα έφεραν δύο οικισμοί στα Κύθηρα, οι οποίοι μάλιστα βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση μεταξύ τους. Ο οικισμός στο Ν τμήμα αποτελεί μέρος του οικισμού Πούρκο, με τον οποίο θα εξετασθεί μαζί, ενώ αυτός που βρίσκεται στο ΒΔ τμήμα των Κυθήρων και είναι παλαιότερος έπαψε να ονομάζεται Κομηνιάνικα, καθώς επικράτησε η ονομασία Ντουριάνικα από το παρωνύμιο Ντούρος, ενός κατοίκου με το επώνυμο Κομηνός.

Η περιοχή στην οποία βρίσκεται ο οικισμός είναι από τις πλέον ενδιαφέρουσες ιστορικά, καθώς έχει διασωθεί σε αυτήν ο ναός του Αγίου Γεωργίου που διασώζει κτητορική επιγραφή, η οποία αναφέρει χρονολογία ανέγερσης το 1275, γεγονός που τον τοποθετεί χρονικά σε μία κρίσιμη ιστορική περίοδο για τα Κύθηρα, όταν είχαν εκδιωχθεί προσωρινά οι Βενιέρ και το νησί είχε επανέλθει κάτω από την εξουσία του βυζαντινού αυτοκράτορα (Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος) και υπαγόταν εκκλησιαστικά στο Μητροπολίτη Μονεμβασίας[7]. Όμως, εκτός από την άκρως ενδιαφέρουσα χρονική συγκυρία, έχει ιδιαίτερη σημασία και ο τόπος που βρίσκεται ο ναός, καθώς αποδεικνύει ότι από τότε το νησί κατοικείται συστηματικά, αφού έχουν επισημανθεί δύο, τουλάχιστον, περιοχές, με ναούς της εποχής αυτής (η άλλη στο Λειβάδι, γύρω από τον Άγιο Ανδρέα). Η θέση του οικισμού βρίσκεται σε περιοχή, η οποία δεν θα είχε ασφαλώς προτεραιότητα στην κατοίκηση, αν δεν υπήρχε ικανός πληθυσμός στο νησί.

Όσον αφορά την ονομασία, όπως είπαμε ο οικισμός ονομάστηκε Ντουριάνικα, πριν όμως ονομαζόταν Κομηνιάνικα και με αυτή την ονομασία εντοπίζεται στις πηγές από τις αρχές του 18ου αι., όταν είχε πλέον παγιωθεί η συνήθεια να ονομάζονται οι οικισμοί με το όνομα της κυρίαρχης οικογενείας σ’ αυτούς. Εδώ είχαμε προφανώς επικράτηση του επωνύμου Κομηνός, που έδωσε το όνομά του στον οικισμό. Μάλιστα, στην Οθωμανική απογραφή του 1715 εμφανίζονται δύο οικισμοί με την ίδια ονομασία[8]. Πρόκειται, προφανώς, για τους σημερινούς οικισμούς Ντουριάνικα και Περλεγκιάνικα, στους οποίους φαίνεται ότι αρχικά κυριαρχούσε το επώνυμο Κομηνός, ώστε ο οθωμανός απογραφέας τούς κατέγραψε και τους δύο ως Κομηνιάνικα! (Και τα Περλεγκιάνικα εξάλλου φαίνεται να παίρνουν το όνομά τους από το πρν ενός Κομηνού, που αναφέρεται Περλεγκής.)

Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι οι οικισμοί αυτοί πρέπει να είναι οι διάδοχοι τρόπον τινά του παλαιότατου οικισμού Μαγγουνάδες, ο οποίος εντοπίζεται στις πηγές από τον 14ο αι. και είναι σίγουρα παλαιότερος. Πότε οι Κομηνοί κυριαρχούν στους οικισμούς αυτούς δεν είναι εξακριβωμένο, αυτό όμως γίνεται ασφαλώς πριν από τον 18ο αι., οπότε έχουμε αναφορά σε Κομηνιάνικα. Το επώνυμο Κομηνός στα Κύθηρα είναι παλαιό και σίγουρα έχει φθάσει στο νησί πριν από τον 16ο αι., οπότε εντοπίζεται στις πηγές. Οι αναφορές την εποχή αυτή είναι αρκετές και επιτρέπουν την υπόθεση ότι το επώνυμο βρίσκεται στα Κύθηρα ενωρίτερα, πιθανότατα δε και πριν ακόμη την πτώση της Πελοποννήσου στους Τούρκους (1461) που αναφέρει η παράδοση[9].

Ο εντοπισμός των περισσότερων περιπτώσεων στο Β τμήμα των Κυθήρων ενισχύει την υπόθεση ότι ίσως οι Κομηνοί κατοικούσαν πριν στην Παλιόχωρα και αργότερα εγκαταστάθηκαν στα Κομηνιάνικα[10]. Εάν θεωρηθεί πιθανό ότι η ονομασία του αναφερόμενου στον Καστροφύλακα οικισμού Κονιανά αποτελεί παραφθορά του επωνύμου Κομηνός (βλ. λήμμα και Εισαγωγή, αλλά και το επόμενο λήμμα), τότε η κατοίκηση των Κομηνών εκεί ανάγεται με ασφάλεια στον 16ο αι. ή ενωρίτερα.

Από τον 19ο αι. ο οικισμός επλήγη από τα συνεχόμενα μεταναστευτικά ρεύματα (αναφέρεται, μάλιστα, ότι ο πρώτος Κυθήριος στην Αυστραλία ήταν Κομηνός από τον οικισμό αυτόν) και κινδύνευσε με πλήρη ερήμωση. Τελευταία υπάρχει μία τάση επιστροφής, παραμένει όμως πάντα ένας οικισμός, στον οποίο τα ερειπωμένα σπίτια είναι περισσότερα από τα κατοικημένα.

Περλεγκιάνικα

Νέος σχετικά οικισμός στα Κύθηρα, ο οποίος όμως είναι βέβαιο ότι αποτελεί, μαζί με το γειτονικό οικισμό Ντουριάνικα, συνέχεια των οικισμών Μαγγουνάδες και Κομηνιάνικα (βλ. λήμμα). Η ονομασία του οικισμού πρέπει να προέρχεται από το παρωνύμιο Περλεγκής ή Περλέγκος, το οποίο ανιχνεύεται στην Πελοπόννησο και είναι αγνώστου ετύμου. Το επώνυμο Perlengi ανιχνεύεται στα μέσα του 18ου αι. στο Μυλοπόταμο[11], την ίδια περίπου εποχή δε (1765) αναφέρεται να είναι παρωνύμιο του επωνύμου Κομηνός. Αυτό εξηγεί γιατί ο οικισμός, ενώ στις αρχές του 18ου αι. ονομάζεται και αυτός Κομηνιάνικα (βλ. παρακάτω), λαμβάνει στα μέσα του αιώνα την ονομασία Περλεγκιάνικα. (Πολύ αργότερα το Περλέγκος αναφέρεται ως παρωνύμιο και του Σάμος.)

Στον οικισμό υπάρχουν ναοί που δείχνουν ότι έχουμε κατοίκηση από τα τέλη του 13ου αι. Ο ναός ο αφιερωμένος στους Αγίους Γεώργιο και Ανδρέα χρονολογείται στον 13ο αι.[12], ενώ ο ναός των Αγίων Πάντων δεν έχει χρονολογηθεί, όπως και αυτός του Αγίου Νικολάου στο ρέμα των Μαγγουνάδων, ο οποίος ονομάζεται «στον Κάλαμο»[13]. Και οι δύο αναφέρονται στον κώδικα του Νεκταρίου Βενιέρη του 1697, άρα είναι σίγουρα παλαιότεροι ή το πολύ σύγχρονοι του 17ου αι.

Περισσότερα, πάντως, για τον οικισμό αυτόν αναφέρονται στο λήμμα Μαγγουνάδες καθώς και στο Κομηνιάνικα. Στις αρχές του 18ου αι. ο οικισμός αναφέρεται στην οθωμανική απογραφή ως Κομηνιάνικα, προφανώς από το όνομα του γειτονικού οικισμού, τον οποίο κατοικούν κατά κύριο λόγο Κομηνοί. Το ίδιο επώνυμο κυριαρχεί και στον οικισμό Περλεγκιάνικα, ο οποίος αναφέρεται μεν κατά κύριο λόγο την εποχή αυτή ως Κομηνιάνικα, έχουμε όμως αναφορές και σε Περλεγκιάνικα[14] ασφαλώς από το πρν κλάδου των Κομηνών, όπως είδαμε παραπάνω.

Απέναντι από τον οικισμό και σε λόφο στα ΝΔ υπάρχει ερειπωμένος ναός των Αγίων Πάντων σε περιοχή που ονομάζεται Γριζωτιάνικα από το επώνυμο Γριζωτής, μικρής και χαμένης σήμερα οικογενείας που ανιχνεύεται στους γειτονικούς οικισμούς Μυλοπόταμο και Γιωργάδικα.

Αγιος Γεώργιος στα Ντουριάνικα. Ένας από τους λίγους ναούς στα Κύθηρα με βέβαιη χρονολογία ανέγερσης στα Βυζαντινά χρόνια. (Φωτογραφίες από το βιβλίο, Ευρετήριο Βυζαντινών τοιχογραφιών Κυθήρων, Μ. Χατζηδάκη, Ιω. Μπίθα. Έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών.)

[1] Η δεύτερη μαρτυρία είναι στη διανομή των Βενιέρων, στις αρχές του 14ου αιώνα.
[2] Diplomatari…, p. 183.
[3] Μ. Χατζηδάκης – Ι. Μπίθα, Ευρετήριο…, σ. 192.
[4] Mar. Koumanoudi, Fragments…, p. 507.
[5] Μ. Χατζηδάκης – Ι. Μπίθα, Ευρετήριο…, σσ. 74-87.
[6] Κώδικας επισκόπου Νεκταρίου Βενιέρη, φ. 31r.
[7] Μ. Χατζηδάκης-Ι. Μπίθα, Ευρετήριο…, σσ. 135 επ.
[8] Ευ. Μπαλτά, Η οθωμανική…, σ. 163 και Ενετικές απογραφές…, σ. 117.
[9] Ι. Π. Κασιμάτης, Από την παλαιά…, σ. 77.
[10] Ό.π., σ. 322.
[11] Απογραφές…, τόμ. Α΄, σ. 280.
[12] Μ. Χατζηδάκης-Ι. Μπίθα, Ευρετήριο….σσ. 74 επ.
[13] Κώδικας επισκόπου Νεκταρίου Βενιέρη, φ. 30v και 31r.
[14] Απογραφές…, τόμ. Β΄, σ. 419