Με τον κονδυλοφόρο και το γιαταγάνι

Tην εικόνα μπορεί να την έχεις ξαναδεί, χωρίς όμως να την πολυκοιτάξεις. Δείχνει, λέει η λεζάντα, το σκλαβοπάζαρο του Καΐρου στις αρχές του 19ου αιώνα. Εκεί οδηγήθηκαν από τον στρατό του Ιμπραήμ και πουλήθηκαν σαν δούλοι εκατοντάδες Ελληνες. Μεταξύ τους και η Καλλίτσα Ψαράκη, μετέπειτα σύζυγος του Σκωτσέζου αιγυπτιολόγου Robert Hay. Στο αρχείο του Hay βρέθηκε η αναπαράσταση του παζαριού.

Η περιπέτεια της Καλλίτσας –από την Κρήτη στην Αίγυπτο, και από το Λονδίνο ξανά, νόστος, στην Κρήτη– είναι μία από τις δεκάδες μικρές ιστορίες που συνυφαίνονται στη μεγάλη αφήγηση της Ελληνικής Επανάστασης από τον Μαρκ Μαζάουερ – αυτό το δώρο που μας παραδόθηκε στο τέλος του επετειακού έτους.

Η Ελλάδα μάλλον δεν θα υπήρχε χωρίς εκείνη την καταστροφή, λέει ο Μαζάουερ. Η ερήμωση της Πελοποννήσου ήταν, με τα σημερινά μέτρα, μια «ανθρωπιστική καταστροφή» που κινητοποίησε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, παρωθώντας τις κυβερνήσεις να επέμβουν. Μεταξύ άλλων, είχε δια-δοθεί ο φόβος ότι ένας ισλαμικός στρατός από την Αφρική –οι Αιγύπτιοι εισβολείς– θα κατακτούσε ευρωπαϊκό έδαφος, υποδουλώνοντας χριστιανικό πληθυσμό. «Ο φιλελληνισμός είχε πια γίνει μια πολιτισμική δύναμη που ένωνε μεγάλα, ετερόκλητα κομμάτια της ευρωπαϊκής κοινωνίας, συντελώντας έτσι στο να δημιουργηθεί αυτό που θα ορίζαμε ως φιλελεύθερη ευρωπαϊκή συνείδηση», γράφει ο Μαζάουερ. Το Ναυαρίνο ήταν έτσι η πρώτη διεθνής στρατιωτική επιχείρηση στην αλυσίδα των πολέμων που πια περιγράφουμε ως «ανθρωπιστικές επεμβάσεις».

Διαβάζοντας τον Μαζάουερ, λίγο πριν σχολάσει το έτος των διακοσιοστών γενεθλίων, νιώθεις ντροπή και αγαλλίαση. Ντροπή, γιατί συνειδητοποιείς πόσες πτυχές της εθνικής ύπαρξης έχεις αφήσει αδιάβαστες – ή, ακόμη χειρότερα, στραβοδιαβασμένες. Αγαλλίαση, γιατί η όψιμη αναψηλάφηση αυτών των σελίδων δεν κατατρύχεται πια από την αγωνία συναρμολόγησης –ή αποσυναρμολόγησης– μιας ταυτότητας.

Αν εξαιρέσει κανείς μερικές σποραδικές μπαλοθιές στις αρχές της προετοιμασίας της επετείου –για τη λίμπιντο του Καραϊσκάκη ή για το λογότυπο της οργανωτικής επιτροπής–, η συμβολική ώθηση της επετείου δεν σπαταλήθηκε. Απέδωσε σημαντικές εκδόσεις, εκθέσεις και δράσεις που μας ξανασύστησαν εκείνες τις δαφνοστεφείς κεφαλές, των οποίων την όψη γνωρίζαμε από τις χαλκομανίες των σχολικών εορτών, χωρίς να ξέρουμε κατά βάθος τι σκέφτονταν· πώς φαντάστηκαν οι ίδιοι τη συμμετοχή τους στο εγχείρημα που έμοιαζε απονενοημένο· πώς μιλούσαν.

Βουτώντας στις πηγές χωρίς να έχει ανάγκη να ανασύρει κάποιο φρόνημα για καθημερινή χρήση, ο Μαζάουερ βοηθάει πολύ σε αυτό: στο ξεψείρισμα της ιστορίας της Επανάστασης από τα αντίπαλα στερεότυπα – από τους κόμπους της εξιδανίκευσης, αλλά και της αποδόμησης της προσπάθειας του έθνους να υπάρξει.

Αδίστακτοι κατσαπλιάδες και κοσμοπολίτες διανοούμενοι· πρωτοπόροι του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού και πειρατές· φύλαρχοι που όμνυαν μόνο στη φατρία και στις κουμπαριές τους και άδολοι, αγράμματοι πατριώτες: Η επαναγνωριμία με όλα τα στοιχεία αυτού του σύμπαντος δεν μας εξοικειώνει απλώς με αυτό που ήμασταν. Μας συμφιλιώνει με αυτό που γίναμε.

Ομικρον 2021

Στο τέλος των διακοσιοστών γενεθλίων, μια φράση του στρατηγού Μακρυγιάννη γίνεται υγειονομικώς επίκαιρη: Το χωριό καίγεταν και η γριά
λαμπροχτενίζεταν.

Μίλια

Υπομονή, έλεγαν. Θα κρατούσε πέντε-έξι, το πολύ, εβδομάδες. Κρατάει ήδη δύο χρόνια – και βλέπουμε. Το πράσινο μίλι εξελίσσεται σε πράσινη εθνική οδό. Αυτό το ψυχολογικό βάρος που έχει συσσωρεύσει η πανδημία αποτελεί και το μεγαλύτερο εμπόδιο σε οποιοδήποτε μείγμα υγειονομικής πολιτικής. Στο Μαξίμου έχει παγιωθεί η πεποίθηση ότι δεν έχει πια νόημα να παίρνει κανείς μέτρα που είναι βέβαιο ότι θα προσκρούσουν στην κόπωση –και στη συνακόλουθη απείθεια– της κοινωνικής πλειοψηφίας. Αυτή η συνθήκη –που δεν ισχύει μόνο εδώ, αλλά σε όλες τις κορωνόπληκτες δημοκρατίες– εκ των πραγμάτων στενεύει πολύ τα περιθώρια άμυνας απέναντι σε μια νέα έξαρση της πανδημίας. Στην περίπτωσή μας, τα περιθώρια είναι ακόμη στενότερα εξαιτίας της πολιτικής φόρτισης της πανδημίας – που όμοιά της δεν θα συναντήσει κανείς στην Ευρώπη, παρά μόνο στις διχασμένες Ηνωμένες Πολιτείες. Η αξιωματική αντιπολίτευση έχει ναρκοθετήσει όλες τις κατευθύνσεις – και των ήπιων και των αυστηρών μέτρων. Κι ενίοτε καταφέρνει να ρυμουλκήσει την κυβέρνηση στην αρένα του παραϊατρικού της λαϊκισμού.